KAPITA TO SAMO CI UCZNIÓW SZKÓ PONADGIMNAZJALNYCH 1

Studia Psychologiczne. t. 53 (2015), z. 3, s. 47 61 PL ISSN 0081-685X DOI: 10.2478/V1067-010-0124-1 * Instytut Psychologii Uniwersytet SWPS Wydzia Zamiejscowy w Poznaniu KAPITA TO SAMO CI UCZNIÓW SZKÓ PONADGIMNAZJALNYCH 1 Celem bada by a analiza ró nic pod wzgl dem kapita u to samo ci mi dzy uczniami szkó ponadgimnazjalnych. Przebadano 2381 uczniów trzech typów szkó : zasadnicza szko a zawodowa, technikum i liceum ogólnokszta c ce. Analiza wyników ujawni a, e uczniowie ró nych typów szkó istotnie ró nili si zasobami kapita u to samo ci, przy czym najwyra niejsze ró nice wyst pi y mi dzy uczniami zasadniczych szkó zawodowych i liceów ogólnokszta c cych. Stwierdzono równie, e zgodnie z modelem kapita u to samo ci Côté ego, po o enie na wymiarach to samo- ci osoby doros ej oraz integracji ze spo eczno ci by o zwi zane zarówno z zasobami namacalnymi (m.in. wiek/klasa, posiadanie partnera, do wiadczenie zawodowe, ocena sytuacji materialnej), jak i nienamacalnymi (eksploracja, zobowi zania to samo ciowe). S owa kluczowe: edukacja ponadgimnazjalna, integracja ze spo eczno ci, poczucie doros o ci, to samo osoby doros ej, zasoby namacalne, zasoby nienamacalne Zmiany spo eczne, które w krajach kultury zachodniej zmierzaj w kierunku coraz wi kszej wolno ci osobistej i indywidualizacji oraz coraz mniejszego wsparcia ze strony doros ych jakie otrzymuje dorastaj cy, powoduj, e z wieloma wyzwaniami jednostka musi radzi sobie sama (Côté, 1996). G ówne zadanie rozwojowe adolescencji i wczesnej doros o ci, czyli uformowanie to samo ci staje si wi c coraz cz ciej indywidualnym projektem rozwojowym jednostki, opartym o jej osobiste preferencje i wybory, a ona sama w tym procesie musi polega przede wszystkim na sobie i zasobach, które ma do dyspozycji (Côté, 1996). Nie mo e wi c dziwi to, e m odzi ludzie coraz wi cej czasu potrzebuj na to, aby we w asnych oczach sta si osobami doros ymi (Arnett, 2000) oraz e coraz trudniej jest im zbudowa wzgl dnie stabilne poczucie to samo ci (Kroger, 2007). Celem artyku u jest analiza wyników bada nad tym, jak uczniowie ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych, którzy drog akademick albo maj dopiero przed sob albo pod aj cie k edukacji zawodowej, nastawion na przygotowanie do wykonywania okre lonego zawodu bezpo rednio po zako czeniu edukacji, ró ni si posiadanymi zasobami kapita u to samo ci oraz poczuciem bycia cz ci spo eczno ci osób doros ych. Szczególnie istotne by o w czenie do bada uczniów zasadniczych szkó zawodowych, * Kontakt e-mail: konrad.piotrowski@swps.edu.pl 1 Artyku powsta w ramach projektu badawczego NCN OPUS 2 nr rejestracyjny 2011/03/B/HS6/01884 pt.: Mechanizmy formowania si to samo ci w okresie przej cia z adolescencji do doros o ci: regulacyjna rola emocji samo wiadomo ciowych na lata 2012 2015 (kierownik projektu: Anna I. Brzezi ska).

48 nastawionych nie na przygotowanie do studiów wy szych, ale na podj cie, po zako czeniu szko- y, pracy zawodowej (Szafraniec, 2011). Grupa ta rzadko jest brana pod uwag w psychologicznych badaniach nad to samo ci. KAPITA TO SAMO CI W uj ciu Eriksona (2004) sednem to samo ci jest poczucie bycia t sam osob w ró nych sytuacjach (self-sameness) oraz wypracowanie swoistego stylu funkcjonowania spo ecznego, który by by tego przejawem. Erikson twierdzi, e rozwi zanie kryzysu to samo ci pod koniec adolescencji jest jednocze nie pocz tkiem okresu doros o ci. Rozwój to samo ci jest obecnie ujmowany najcz ciej jako ci g y, dynamiczny proces poszukiwania odpowiedzi na pytanie Kim jestem?, którego przebieg zwi zany jest z uwarunkowaniami poznawczymi (Berzonsky, 1990), emocjonalnymi (Vleioras, Bosma, 2005) i kontekstowymi (Kroger, Green, 1996). Model kapita u to samo ci Côté ego (1996) pozostaje w zgodzie zarówno z klasycznym uj ciem Eriksona, cz cym rozwi zanie kryzysu to samo ci z wkroczeniem w doros o, jak i z perspektyw podkre laj c dynamiczn natur rozwoju to samo ci. Model ten reprezentuje psycho-spo eczne podej cie do rozumienia formowania to samo ci. Rozwi zanie kryzysu to samo ci Côté (1997) wi e z uformowaniem przez m odego cz owieka poczucia bycia cz ci spo eczno ci osób doros ych. Wi e si to z wypracowaniem to samo- ci osoby doros ej (poczucia bycia osob doros ; adult identity) oraz poczucia integracji ze spo eczno ci (stworzenie systemu warto ci, stylu ycia, posiadanie grupy osób, w ród których chce si sp dzi ycie; community-identity integration). Rozwi zanie kryzysu to samo ci pozostaje pod wp ywem zasobów kapita u to samo ci (identity capital resources), jakie posiada jednostka i których mo e u y w procesie stawania si cz onkiem spo eczno ci osób doros ych (Côté, 1997, 2002). Côté (1996, 1997) wyró nia dwa rodzaje zasobów kapita u to samo ci, kszta tuj cych dynamik i przebieg wkraczania w doros o oraz oddzia uj cych na jako rozwi zania kryzysu to samo ci: (1) zasoby namacalne (tangible resources), które atwo zaobserwowa (wykszta cenie, status spo eczny rodziny, sytuacja materialna, przynale no do ró nych grup spo ecznych, jak harcerze, cz onkowie jakiego stowarzyszenia) oraz (2) zasoby nienamacalne (intangible resources), b d ce charakterystykami psychologicznymi u atwiaj cymi samodzielne i aktywne kszta towanie w asnego rozwoju (samoocena, poczucie skuteczno ci, poczucie umiejscowienia kontroli, to samo ciowe zobowi zania w ró nych domenach), w tym tak e zdobywanie nowych zasobów. Namacalne i nienamacalne zasoby kapita u to samo ci s nieustannie anga owane w formowanie si cie ki wkraczania w doros o, oddzia- uj c tak e na rozwój poczucia bycia osob doros i poczucia integracji ze spo eczno ci. Ró nice indywidualne pod wzgl dem przebiegu wkraczania w doros o i kszta towania si owych poczu s efektem posiadanych zasobów kapita u to samo ci. Z tego te powodu poczucie doros o- ci i integracji ze spo eczno ci traktowane s jako wska niki akumulacji kapita u to samo ci (identity capital acquisition/accumulation). Dotychczasowe badania prowadzone w ramach modelu potwierdzi y znaczenie obu rodzajów zasobów kapita u to samo ci dla rozwoju to samo ci osoby doros ej i integracji ze spo eczno ci (Côté, 1997, 2002; Côté, Schwartz, 2002; Brzezi ska, Piotrowski, 2010a; Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock, 2008; Morsünbül, 2014; Piotrowski, Brzezi ska, Pietrzak, 2013, patrz: Piotrowski, Brzezi ska, 2015). TO SAMO W OKRESIE EDUKACJI PONADGIMNAZJALNEJ Côté (1997) zaznacza, e okresem szczególnie istotnym dla nabywania zasobów kapita u to samo ci oraz rozwi zania kryzysu to samo ci mo e

Kapita to samo ci uczniów szkó ponadgimnazjalnych 49 by czas studiów akademickich. Daje on mo liwo przed u onego radzenia sobie z kwestiami to samo ciowymi oraz nabywania wielu nowych zasobów kapita u to samo ci w bezpiecznym otoczeniu. Z tego powodu model kapita u to samo- ci odnoszony by g ównie do osób w etapie wy aniaj cej si i wczesnej doros o ci, g ównie studiuj cych lub dobrze wykszta conych reprezentantów klasy redniej. Jednak obserwacja Côté ego (1997), zgodnie z któr ju w ród 19-letnich studentów pierwszego roku studiów wyst puje istotne zró nicowanie pod wzgl dem to samo ci osoby doros ej i poczucia integracji ze spo eczno ci, przemawia za zasadno ci bli szego przyjrzenia si okresowi poprzedzaj cemu rozpocz cie edukacji akademickiej, co zdecydowano si zrobi w prezentowanym badaniu. Jak pokazuj dotychczasowe badania, uczniowie ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych ró ni si nie tylko statusem spo ecznym rodziny pochodzenia, ale tak e efektami rozwoju to samo ci (Brzezi ska, Czub, Piotrowski, 2014; Lannegrand-Willems, Bosma, 2006; Piotrowski, 2013; Roker & Banks, 1993; Szafraniec, 2011). W Polsce (Brzezi ska, Czub, Piotrowski, 2014; Piotrowski, 2013), w ród uczniów liceów (pochodz cych cz sto z rodzin o wy szej pozycji spo ecznej, co mo na uto samia z jednym z aspektów kapita u namacalnego), cz ciej obserwuje si osoby o statusie to samo ci rozproszonej (s abe zobowi zania, niska eksploracja) i moratoryjnej (s abe zobowi zania, wysoka eksploracja), a w ród uczniów zasadniczych szkó zawodowych (rekrutuj cych si cz sto z rodzin o niskiej pozycji spo ecznej) o statusie to samo ci przej tej (silne zobowi zania, niska eksploracja). W drugiej z tych grup tak e aktywno zawodowa pozostaje na wy szym poziomie co mo e stymulowa rozwój poczucia doros o ci i integracji ze spo eczno ci. Zasadne jest wi c przypuszczenie e uczniowie ró nych typów polskich szkó ponadgimnazjalnych ró ni si istotnie posiadanymi zasobami kapita u to samo ci. W prezentowanym badaniu zdecydowano si przeanalizowa, czy znajduje to swoje odzwierciedlenie w ich poczuciu to samo- ci osoby doros ej i integracji ze spo eczno ci, które to zagadnienia nie by y dot d przedmiotem bada w tej grupie wiekowej. PROJEKT BADA W ASNYCH Hipotezy W badaniu weryfikowano trzy hipotezy: Hipoteza 1. Przewidywano e uczniowie ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych ró ni si posiadanymi zasobami kapita u to samo ci. W przypadku licealistów mo na przewidywa obecno wy szego nagromadzenia kapita u namacalnego, a w ród uczniów szkó zawodowych silniejszych zobowi za to samo ciowych, b d cych form kapita u nienamacalnego. Hipoteza 2. Przewidywano e uczniowie szkó zawodowych b d odznacza si najsilniej rozwini t to samo ci osoby doros ej i wy szym poczuciem integracji ze spo eczno ci. Z dotychczasowych bada wynika, e poczucie to samo ci osoby doros ej i integracji ze spo eczno ci s zwi zane silniej z zasobami nienamacalnymi (Côté, 1997; Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock, 2008; Piotrowski, Brzezi ska, Pietrzak, 2013), a to w a nie w ród uczniów szkó zawodowych oczekiwano silniejszych zobowi za to samo ciowych. Tak e ujemny zwi zek mi dzy statusem moratorium, cz stym w ród uczniów liceum, a to samo- ci osoby doros ej i poczuciem integracji ze spo- eczno ci (Côté, Schwartz, 2002) przemawia za takim w a nie kierunkiem hipotezy. Hipoteza 3. Przewidywano e w ród uczniów poszczególnych typów szkó wyst pi ró nice pod wzgl dem zasobów kapita u to samo ci które wi si z to samo ci osoby doros ej i poczucia integracji ze spo eczno ci. Ró ne zasoby kapita u to samo ci mog by mniej lub bardziej przydatne w radzeniu sobie z kryzysem to samo ci w ró nych rodowiskach (Côté, 1997, 2002). Zak adaj c e ró ne typy szkó stawiaj uczniom inne wymagania, to samo osoby doros ej i poczucie integracji ze spo eczno ci mog wi za si w ród nich z innymi zasobami

50 kapita u to samo ci. Ze wzgl du na eksploracyjny charakter prezentowanych bada zdecydowano si jednak nie stawia w tym przypadku hipotez kierunkowych. Osoby badane i procedura bada W badaniu wzi o udzia 2381 uczniów, ucz szczaj cych do trzech ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych: (1) zasadnicza szko a zawodowa: trzyletnia szko a przygotowuj ca do wykonywania zawodu, nie daj ca uprawnie do ubiegania si o przyj cie na studia (n = 272; 84% kobiet), (2) technikum: czteroletnia szko a przygotowuj ca do wykonywania zawodu, a jednocze- nie prowadz ca kszta cenie ogólne, a po zdaniu egzaminu maturalnego daj ca prawo do ubiegania si o przyj cie na studia (n = 1062; 35% kobiet), (3) liceum ogólnokszta c ce: trzyletnie szko a skoncentrowana na kszta ceniu ogólnym, której uczniowie w wi kszo ci kontynuuj edukacj na studiach wy szych (n = 1047; 58% kobiet). Badani byli uczniowie klasy 1 (wiek: M = 16,05, SD = 0,40), klasy 2 (wiek: M = 17,03, SD = 0,44), klasy 3 (wiek: M = 18,02, SD = 0,51), a w przypadku uczniów technikum tak e klasy 4 (wiek: M = 18,96, SD = 0,39). Ró nice wiekowe mi dzy uczniami ró nych typów szkó by y nieistotne. Spo ród badanych uczniów 34% badanych mieszka o na wsi, 24% w miastach do 100 tys. mieszka ców, a 42% w miastach powy ej 100 tys. mieszka ców. Bardziej szczegó owe dane dotycz ce spo eczno-demograficznych charakterystyk przedstawiono w Tab. 2. Badanie przeprowadzono grupowo w klasach podczas lekcji, metod papier-o ówek. Uczestnikom przedstawiono cel badania oraz poinformowano o anonimowo ci i dobrowolno ci udzia u. W przypadku osób niepe noletnich uzyskiwano tak e zgod rodziców na udzia ucznia w badaniu. Pomiar prowadzili przeszkoleni badacze. Narz dzia Akumulacja kapita u to samo ci. Pomiar akumulacji kapita u to samo ci zosta przeprowadzony za pomoc Indeksu Rozwi zania Kryzysu To samo ci (Côté, 1997) w polskiej adaptacji Piotrowskiego i Brzezi skiej (2015). Narz dzie sk ada si z siedmiu pozycji, tworz cych dwie skale: (1) skal to samo ci osoby doros ej (3 itemy; np. Uwa am si za osob doros ) oraz (2) skal integracji ze spo eczno ci (4 itemy, np. Znalaz em swoje miejsce w yciu). Ka de ze stwierdze jest oceniane na pi ciopunktowej skali Likerta, od 1-zdecydowanie nie, do 5-zdecydowanie tak. Warto wspó czynnika -Cronbacha dla obu skal w ca ej próbie wynios a, odpowiednio, 0,73 i 0,68. Namacalne zasoby kapita u to samo ci. W badaniu mierzono kilka zmiennych b d cych wska nikami namacalnych zasobów kapita u to samo ci (Côté, 1996, 1997). Jako wska niki kapita u spo ecznego, zwi zanego z przynale no ci do okre lonych grup spo ecznych, traktowano: (1) zaanga owanie osób badanych w dzia alno wolontariack, (2) fakt posiadania partnera w momencie badania oraz (3) posiadanie do wiadczenia zawodowego. Z kolei status spo- eczno-ekonomiczny rodziny pochodzenia zosta zoperacjonalizowany jako: (4) wykszta cenie matki i ojca oraz (5) subiektywna ocena sytuacji materialnej (Jak oceniasz poziom zaspokojenia swoich potrzeb materialnych?). Nienamacalne zasoby kapita u to samo ci. W celu oceny psychologicznych zasobów jednostki wykorzystano Skal Wymiarów Rozwoju To samo ci (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in. 2008) w polskiej adaptacji (Brzezi ska, Piotrowski, 2010b), pozwalaj c na ocen eksploracji i zobowi za w domenie ogólnej wizji w asnej przysz o ci. Narz dzie s u y do oceny po o enia jednostki na pi ciu wymiarach to samo ci postulowanych w modelu Luyckx a i in. (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in. 2008): (1) podj cie zobowi za : zakres, w jakim jednostka dokona- a wyborów i zobowi za co do kwestii wa nych dla rozwoju to samo ci, (2) identyfikacja z zobowi zaniami: stopie, w jakim jednostka identyfikuje si z dokonanymi wyborami i podj tymi zobowi zaniami, (3) eksploracja wszerz: zakres, w jakim jednostka poszukuje ró nych opcji

Kapita to samo ci uczniów szkó ponadgimnazjalnych 51 w odniesieniu do swoich celów, warto ci i przekona, (4) eksploracja w g b: pog biona ocena ju podj tych decyzji i dokonanych wyborów, czyli ju podj tych zobowi za, w celu stwierdzenia stopnia, w jakim spe niaj one osobiste standardy, (5) eksploracja ruminacyjna: nat enie obaw jednostki i do wiadczanie przez ni problemów w anga owaniu si w wa ne dla rozwoju to samo ci obszary. Narz dzie sk ada si z 25 stwierdze (po 5 na ka d ze skal). Ka da pozycja by a oceniana na skali od 1 (zdecydowanie nie) do 6 (zdecydowanie tak), przy czym im wy szy wynik, tym wy sze nat enie, odpowiednio eksploracji lub zobowi zania. Wspó czynnik alfa Cronbacha dla poszczególnych skal wyniós w ca ej próbie odpowiednio: 0,91; 0,84; 0,76; 0,70; 0,80. ANALIZA WYNIKÓW Statystyki opisowe Zwi zki mi dzy analizowanymi zmiennymi przedstawiono w tabeli 1. Korelacje mi dzy wska nikami zasobów kapita u namacalnego i nienamacalnego by y niewielkie, co sugeruje, e w badanej próbie s to sfery w znacznej mierze niezale ne od siebie. Oprócz wymiaru eksploracji ruminacyjnej, której wysokie nat enie wskazuje na trudno ci z formowaniem to samo ci, a wi c jest wska nikiem niskiego kapita u nienamacalnego, wszystkie istotne wspó czynniki korelacji by y dodatnie. Poczucie doros o ci korelowa o najsilniej, dodatnio, z integracj ze spo eczno ci (r = 0,43; R 2 = 18%). Poniewa wyst pi a bardzo silna, dodatnia korelacja (r = 0,91) mi dzy wie- Tabela 1. Korelacje mi dzy analizowanymi zmiennymi w ca ej próbie 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 1. Poczucie doros o ci 0,43 * 0,17 * 0,04 0,12 * 0,13 * 0,05-0,03-0,04 0,02 0,09 * -0,20 * 0,25 * 0,25 * 2. Integracja ze spo- eczno ci 0,03 0,01 0,19 * 0,10 * 0,15 * 0,01 0,03 0,03 0,16 * -0,43 * 0,53 * 0,48 * 3. Klasa a 0,01 0,07 0,17 * 0,01 0,01 0,02 0,02 0,04 0,08 * -0,03-0,04 4. Wolontariat 0,06 0,13 * -0,01 0,01 0,01 0,11 * 0,12 * 0,02 0,02 0,02 5. Zwi zek 0,18 * -0,03-0,08 * -0,04 0,01 0,06-0,09 * 0,10 * 0,07 * 6. Do wiadczenie zawodowe 0,04-0,05-0,04 0,04 0,05-0,10 * 0,12 * 0,08 * 7. Sytuacja materialna 0,25 * 0,24 * 0,02 0,05-0,10 * 0,11 * 0,16 * 8. Wykszta cenie matki a 0,59 * 0,02-0,01 0,03-0,04-0,02 9. Wykszta cenie ojca a 0,04 0,01 0,03-0,03-0,01 10. Eksploracja wszerz 0,70 * 0,27 * 0,07 0,20 * 11. Eksploracja w g b 0,12 * 0,20 * 0,33 * 12. Eksploracja ruminacyjna 13. Podj cie zobowi za -0,74 * -0,59 * 0,79 * 14. Identyfikacja ze zobowi zaniami * p < 0,001 (ze wzgl du na du prób jedynie korelacje przekraczaj ce poziom istotno ci 0,001 traktowano jako istotne). a zastosowano wspó czynnik korelacji rho-spearman.

52 kiem a klas, w której uczyli si uczniowie, zdecydowano si uwzgl dnia w analizach jedynie zmienn klasa (1, 2, 3, 4). Nale y jednak pami ta, e jest to jednocze nie wska nik wieku osób badanych. Zasoby kapita u to samo ci w ród uczniów ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych W celu weryfikacji hipotezy pierwszej sprawdzono istotno ró nic mi dzy uczniami ró nych typów szkó pod wzgl dem zasobów kapita- u namacalnego oraz nienamacalnego. Wyniki przedstawiono w tabeli 2. W przypadku analizy ró nic mi dzy uczniami ró nych szkó pod wzgl dem zmiennych nominalnych stosowano test chi-kwadrat, a w przypadku ró nic pod wzgl dem zmiennych ilo ciowych zastosowano jednoi wielozmiennow analiz wariancji. Uczniowie ró nych typów szkó wyra nie ró nili si statusem spo ecznym. Uczniowie szkó zasadniczych najgorzej oceniali swoj sytuacj materialn, a ich rodzice najcz ciej mieli wykszta cenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe. W przypadku uczniów technikum ocena Tabela 2. Zasoby kapita u namacalnego i nienamacalnego w ró nych typach szkó ponadgimnazjalnych Wolontariat Zmienne Zasadnicza szko a zawodowa Technikum Kapita namacalny Liceum ogólnokszta c ce Istotno Nie 81 (30%) 353 (33%) 259 (25%) X 2 (2) = 16,36, p < 0,001 By cho raz 189 (70%) 703 (67%) 763 (75%) V Cramera = 0,08 Zwi zek Nie 98 (37%) 632 (61%) 683 (67% ) X 2 (2) = 79,95, p < 0,001 Posiada 169 (63%) 404 (39%) 341 (33%) V Cramera = 0,19 Do wiadczenie zawodowe Nie 48 (19%) 286 (28%) 356 (36%) X 2 (2) = 30,88, p < 0,001 Posiada 205 (81%) 733 (72%) 645 (64%) V Cramera = 0,12 Sytuacja materialna 3,13 a (0,67) 3,36 b (0,73) 3,53 c (0,77) F (2,2353) = 35,03, p < 0,001, 2 = 0,03 Wykszta cenie matki Podstawowe 13 (5%) 33 (3%) 17 (1%) Zasadnicze zawodowe 143 (55%) 307 (30%) 178 (17%) rednie 83 (32%) 433 (42%) 365 (36%) Wy sze 19 (8%) 265 (25%) 468 (46%) Wykszta cenie ojca Podstawowe 10 (4%) 27 (3%) 10 (1%) Zasadnicze zawodowe 164 (66%) 419 (41%) 294 (29%) rednie 61 (24%) 366 (36%) 319 (32%) Wy sze 15 (6%) 200 (20%) 386 (38%) Kapita nienamacalny X 2 (6) = 253,24, p < 0,001 V Cramera = 0,23 X 2 (6) = 203,61, p < 0,001 V Cramera = 0,21 Eksploracja wszerz 4,07 a (0,78) 4,08 a (0,86) 4,33 b (0,85) F (2,2378) = 25,80, p < 0,001, 2 = 0,02 Eksploracja w g b 3,97 a (0,77) 3,97 a (0,83) 4,16 b (0,87) F (2,2378) = 14,50, p < 0,001, 2 = 0,01 Eksploracja ruminacyjna 3,22 a (0,98) 3,42 b (1,03) 3,72 c (1,11) F (2,2378) = 33,28, p < 0,001, 2 = 0,03 Podj cie zobowi zania 4,30 a (0,96) 3,92 b (1,07) 3,77 b (1,19) F (2,2378) = 24,85, p < 0,001, 2 = 0,02 Identyfikacja ze zob. 4,32 a (0,82) 4,15 b (0,88) 4,11 b (0,93) F (2,2378) = 5,75, p < 0,01, 2 = 0,01

Kapita to samo ci uczniów szkó ponadgimnazjalnych 53 sytuacji materialnej by a istotnie wy sza, a ich rodzice najcz ciej mieli wykszta cenie zawodowe lub rednie. Uczniowie liceów, z kolei, najlepiej oceniali swoj sytuacj materialn, a ich rodzice odznaczali si najwy szym wykszta ceniem w ród analizowanych grup. Uczniowie zasadniczych szkó zawodowych odznaczali si wi c najni szym statusem spo ecznym rodziny pochodzenia, ale jednocze nie byli w najwi kszym stopniu zaanga owani w realizowanie takich ról spo ecznych jak partner/partnerka oraz pracownik. Przeciwnie wygl da a sytuacja uczniów liceum, których rodziny odznacza y si wy szym statusem spo ecznym, ale którzy znacznie rzadziej mieli ju partnera i pracowali zawodowo. Uczniowie liceów nieco cz ciej ni pozostali, zw aszcza uczniowie zasadniczych szkó zawodowych, mieli do wiadczenie w pracy wolontariusza. Uczniowie technikum, czyli szko y zawodowej, która pozwala na pó niejsze podj cie edukacji wy szej, plasowali si najcz ciej mi dzy tymi dwiema skrajnymi grupami. Z punktu widzenia zasobów nienamacalnych eksploracji i zobowi zania wyniki by y podobne, jak w innych tego typu badaniach prowadzonych w Polsce (Piotrowski, 2013). Uczniowie liceów w stopniu wi kszym ni pozosta e grupy podejmowali adaptacyjn eksploracj wszerz i w g b, ale najwy sze nat enie w tej grupie przyjmowa a tak e eksploracja ruminacyjna, b d ca wska nikiem trudno ci z uformowaniem w asnej to samo ci. Z kolei uczniowie zasadniczych szkó zawodowych odznaczali si najsilniejszymi zobowi zaniami i identyfikacj z nimi. W ród licealistów przewa a a wi c orientacja moratoryjna, a uczniowie zasadniczych szkó zawodowych odznaczali si silniejszymi zobowi zaniami, a wi c wyra niej ukszta towan to samo ci. Uzyskane wyniki pozwalaj na przyj cie hipotezy pierwszej. To samo osoby doros ej i integracja ze spo eczno ci w ród uczniów ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych W celu weryfikacji hipotezy drugiej zastosowano metod wielozmiennowej analizy wariancji (MANOVA) z dwoma wymiarami akumulacji kapita u to samo ci jako zmiennymi zale nymi oraz rodzajem szko y jako czynnikiem. Efekt wielozmiennowy okaza si istotny statystycznie, = 0,99; F (4,4752) = 3,69; p < 0,01, 2 = 0,01. Przeprowadzone nast pnie analizy jednozmiennowe (Tab. 3) ujawni y, e istotna ró nica mi dzy szko ami wyst pi a jedynie w przypadku poczucia integracji ze spo eczno ci, F (2,2377) = 3,93, p < 0,01, 2 = 0,01. Uczniowie zasadniczych szkó zawodowych uzyskali wy szy wynik ni uczniowie liceów i techników którzy byli pod tym wzgl dem podobni do siebie. Dodatkowo, sprawdzono czy wyst puje interakcja mi dzy typem szko y a p ci i klas do której ucz szczali uczniowie. W adnym przypadku nie stwierdzono jednak istotnego efektu interakcji. W wietle uzyskanych wyników mo na uzna hipotez drug za cz ciowo potwierdzon. Predyktory to samo ci osoby doros ej i poczucia integracji ze spo eczno ci w ród uczniów ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych W celu weryfikacji hipotezy 3 przygotowano modele regresji wielozmiennowej dla wymiarów to samo ci osoby doros ej oraz poczucia integra- Tabela 3. To samo osoby doros ej i poczucie integracji ze spo eczno ci w ró nych typach szkó Zmienne Zasadnicza szko a zawodowa Technikum Liceum ogólnokszta c ce To samo osoby doros ej 3,19 (0,70) 3,21 (0,74) 3,15 (0,74) Integracja ze spo eczno ci 3,30 a (0,74) 3,19 b (0,78) 3,12 b (0,82) Warto ci rednie obok których umieszczono odmienne indeksy ró ni si od siebie istotnie statystycznie (post-hoc: Tukey HSD).

54 Tabela 4. Predyktory to samo ci osoby doros ej w ró nych typach szkó Krok 1 Zasadnicza szko a zawodowa Technikum Liceum ogólnokszta c ce Klasa 0,19 ** 0,18 *** 0,18 *** P e -0,04 0,06 0,06 Krok 2 R 2 = 0,04 R 2 = 0,05 R 2 = 0,04 F = 4,35 * F = 26,25 *** F = 16,68 *** Wolontariat 0,08-0,02 0,07 * Zwi zek 0,04 0,11 ** 0,09 * Do wiadczenie zawodowe -0,07 0,11 ** 0,07 * Sytuacja materialna 0,15 * 0,09 ** 0,01 Wykszta cenie matki -0,08-0,04-0,02 Wykszta cenie ojca 0,02 0,03-0,07 Krok 3 R 2 = 0,07 F = 2,10 * R 2 = 0,03 F = 1,34 R 2 = 0,09 F = 11,04 *** R 2 = 0,03 F = 5,71 *** R 2 = 0,07 F = 7,89 *** R 2 = 0,03 F = 4,81 *** Eksploracja wszerz -0,08-0,06-0,02 Eksploracja w g b 0,01 0,01 0,08 Eksploracja ruminacyjna 0,13 0,01-0,05 Podj cie zobowi zania 0,04 0,17 ** 0,14 * Identyfikacja ze zobowi zaniem 0,31 ** 0,10 0,08 * p < 0,05, ** p < 0,01, *** p < 0,001. R 2 = 0,15 F = 2,76 ** R 2 = 0,07 F = 3,60 ** R 2 = 0,15 F = 12,23 *** R 2 = 0,06 F = 13,00 ** R 2 = 0,13 F = 10,69 *** R 2 = 0,07 F = 14,26 *** cji ze spo eczno ci. Ten sam zestaw predyktorów zastosowano do stworzenia modeli regresji dla uczniów ró nych typów szkó. W ka dym przypadku kontrolowano p e oraz klas w której by ucze, wprowadzaj c te zmienne w pierwszym kroku. W drugim kroku do modelu wprowadzono wska niki kapita u namacalnego, a w kroku trzecim wska niki kapita u nienamacalnego. Modele regresji w których jako zmienn zale n traktowano to samo osoby doros ej przedstawiono w tabeli 4, a modele dla poczucia integracji ze spo eczno ci zamieszczono w tabeli 5. W przypadku to samo ci osoby doros ej jedynie kilka predyktorów okaza o si mie istotny zwi zek z t zmienn zale n. W ka dym typie szko y poczucie to samo ci osoby doros ej by o zwi zane dodatnio z klas (a tym samym z wiekiem ucznia). Dodanie do modeli zmiennych kapita u namacalnego zwi kszy o wielko wyja- nionej wariancji o oko o 3 4%. W ród uczniów zasadniczych szkó zawodowych oraz techników dodatnio zwi zana z to samo ci osoby doros ej by a subiektywna ocena sytuacji materialnej rodziny. Zwi zek ten nie wyst pi w ród uczniów

Kapita to samo ci uczniów szkó ponadgimnazjalnych 55 liceów. Z kolei w ród uczniów technikum i liceum, ale nie w ród uczniów zasadniczych szkó zawodowych, wy sze poczucie to samo ci osoby doros ej zwi zane by o tak e z posiadaniem partnera oraz do wiadczenia zawodowego. Zwi zki te by y jednak bardzo s abe. Wska niki kapita u nienamacalnego odpowiada y za wyja nienie kolejnych 6 7% wariancji to samo ci osoby doros ej. Istotne by y zw aszcza wymiary zwi zane ze zobowi zaniami to samo- ciowymi. W ród uczniów szkó zasadniczych istotnym predyktorem poczucia to samo ci osoby doros ej by a si a identyfikacji ze zobowi zaniami, natomiast w ród uczniów techników i liceów istotniejsze by o samo podj cie zobowi za to samo ciowych. Wszystkie zmienne uwzgl dnione w modelach pozwoli y na wyja- nienie od 13% (liceum) do 15% (zasadnicza szko a zawodowa i technikum) wariancji poczucia to samo ci osoby doros ej. W przeciwie stwie do poczucia to samo ci osoby doros ej, klasa do której ucz szczali uczniowie (wiek) nie wi za a si z poczuciem integracji ze spo eczno ci. W technikum i liceum istotny Tabela 5. Predyktory poczucia integracji ze spo eczno ci w ró nych typach szkó Krok 1 Zasadnicza szko a zawodowa Technikum Liceum ogólnokszta c ce Klasa 0,13 0,06 0,06 P e -0,03 0,12 *** 0,18 *** Krok 2 R 2 = 0,02 F = 1,86 R 2 = 0,02 R 2 = 0,04 F = 8,89 *** F = 17,10 *** Wolontariat 0,01-0,01 0,06 Zwi zek 0,14 * 0,20 *** 0,17 *** Do wiadczenie zawodowe 0,02 0,10 ** 0,03 Sytuacja materialna 0,22 ** 0,19 *** 0,12 *** Wykszta cenie matki 0,01-0,05-0,01 Wykszta cenie ojca -0,06 0,06 0,01 Krok 3 R 2 = 0,09 F = 2,73 ** R 2 = 0,08 F = 2,98 ** R 2 = 0,11 F = 14,92 *** R 2 = 0,09 F = 16,63 *** R 2 = 0,08 F = 10,14 *** R 2 = 0,05 F = 7,58 *** Eksploracja wszerz -0,01-0,08-0,04 Eksploracja w g b 0,07 0,13 ** 0,09 * Eksploracja ruminacyjna -0,04-0,14 ** -0,08 Podj cie zobowi zania 0,41 *** 0,29 *** 0,32 *** Identyfikacja ze zobowi zaniem 0,11 0,11 * 0,15 ** * p < 0,05, ** p < 0,01, *** p < 0,001. R 2 = 0,37 F = 9,45 *** R 2 = 0,28 F = 18,42 *** R 2 = 0,37 F = 41,40 *** R 2 = 0,25 F = 74,42 *** R 2 = 0,36 F = 39,36 *** R 2 = 0,28 F = 79,14 ***

56 by natomiast efekt p ci w obu typach szkó wy szy wynik uzyskali m czy ni. P e nie wi za- a si z tym wymiarem kapita u to samo ci w zasadniczej szkole zawodowej, ale nale y wzi pod uwag, e w grupie tej m czy ni stanowili niewielk cz, co mog o mie wp yw na wyniki. P e i klasa odpowiada y za 2 4% wariancji zmiennej zale nej. Po dodaniu do modeli zmiennych kapita u namacalnego procent wyja nionej wariancji zwi kszy si, w zale no ci od szko y, o 8 11%. We wszystkich typach szkó silniejsze poczucie integracji ze spo eczno ci zaobserwowano w ród osób posiadaj cych partnera oraz lepiej oceniaj cych swoj sytuacj materialn. Dodatkowo, w ród uczniów technikum poczucie integracji ze spo eczno ci by o silniejsze w ród uczniów maj cych za sob do wiadczenia zawodowe. Wprowadzenie do modeli zmiennych kapita u nienamacalnego przyczyni o si do zwi kszenia zakresu wyja nionej wariancji o 25 28%, w zale no ci od typu szko y. W ka dej ze szkó najwa niejszym predyktorem poczucia integracji ze spo eczno ci by o podj cie zobowi za to samo ciowych. W ród uczniów zasadniczych szkó zawodowych by a to jedyna zmienna zwi zana istotnie z t zmienn zale n. W technikach i liceach poczucie integracji ze spo eczno ci wi za o si dodatnio równie z eksplorowaniem przez uczniów podj tych ju zobowi za (eksploracja w g b) oraz si identyfikacji z podj tymi zobowi zaniami. W tym ostatnim przypadku warto wspó czynnika w grupie uczniów zasadniczych szkó zawodowych by podobny. Prawdopodobnie nie przekroczy progu istotno ci jedynie ze wzgl du na mniejsz liczb uczniów z tej grupy. Wszystkie zmienne uwzgl dnione w modelach pozwoli y na wyja nienie od 36% (liceum) do 37% (zasadnicza szko a zawodowa i technikum) wariancji poczucia integracji ze spo eczno ci. Dodatkowo, przeprowadzono tak e szereg analiz wariancji (MANOVA) sprawdzaj c, czy wyst puj interakcje mi dzy typem szko y, klas, w której by ucze w momencie badania i p ci a pozosta ymi predyktorami (posiadanie partnera, posiadanie do wiadczenia zawodowego, wolontariat, ocena sytuacji materialnej, wykszta cenie rodziców). S aby efekt interakcji dla to samo ci osoby doros ej zaobserwowano tylko w odniesieniu do klasy w której by ucze oraz faktu posiadania partnera w momencie badania [F (2,23) = 2,35, p < 0,1; 2 = 0,01]. Posiadanie partnera wi za o si z poczuciem to samo ci osoby doros ej tym silniej, im ni sza by a klasa do której ucz szcza ucze. Najwi ksza ró nica wyst pi a w ród uczniów klasy pierwszej, nieco mniejsza w ród uczniów klasy drugiej, a w klasie trzeciej i czwartej nie zaobserwowano ju istotnej ró nicy pod wzgl dem to samo ci osoby doros ej mi dzy uczniami posiadaj cymi i nieposiadaj cymi partnera. Uzyskane wyniki nie pozwalaj w sposób jednoznaczny przyj hipotezy zak adaj cej ró nice pod wzgl dem warto ci poszczególnych predyktorów w ró nych szko ach. W wi kszo ci przypadków okaza o si, e poczucia to samo ci osoby doros ej i integracji ze spo eczno ci uczniów ró nych szkó wi za y si z podobnymi zasobami kapita u to samo ci. Jednocze nie, tylko w przypadku uczniów techników i liceów posiadanie partnera i do wiadczenia zawodowego wi za o si z silniejsz to samo ci osoby doros ej. Tak e w tych dwóch grupach integracja ze spo eczno ci zwi zana by a nie tylko z faktem podj cia to samo ciowych zobowi za, ale równie zakresem, w jakim uczniowie aktywnie anga owali si w ocen tych zobowi za i stopie, w jakim identyfikowali si z podj tymi zobowi zaniami. Jednak z powodu ogólnie niskich warto ci wspó czynników, ró nice te nie by y du e. DYSKUSJA Zasoby kapita u to samo ci w ród uczniów ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych W badaniu wzi li udzia uczniowie trzech rodzajów szkó ponadgimnazjalnych: zasadniczych szkó zawodowych (trzyletnia szko a przy-

Kapita to samo ci uczniów szkó ponadgimnazjalnych 57 gotowuj ca do wykonywania zawodu, nie daj ca uprawnie do ubiegania si o przyj cie na studia), techników (czteroletnia szko a przygotowuj ca do wykonywania zawodu, a jednocze nie prowadz ca kszta cenie ogólne, a po zdaniu egzaminu maturalnego daj ca prawo do ubiegania si o przyj cie na studia), liceów ogólnokszta c cych (trzyletnia szko a skoncentrowana na kszta ceniu ogólnym, których uczniowie w wi kszo ci kontynuuj edukacj na studiach wy szych). Ka da z grup uczniów bior cych udzia w badaniu dysponowa a pewn pul zasobów namacalnych. W ród uczniów liceów, a w nieco mniejszym stopniu tak e uczniów techników, by to kapita wynikaj cy z wy szej pozycji spo ecznej rodziny pochodzenia, wi kszych mo liwo ci finansowych rodziców. W ród uczniów zasadniczych szkó zawodowych by y to zasoby zwi zane z ich w asn aktywno ci zawodow i posiadaniem partnera, które równie mog stanowi istotne ród a wsparcia w procesie radzenia sobie z kryzysem to samo ci (Piotrowski, Brzezi ska, Luyckx, 2015 w przyg.). W przypadku aktywno ci zawodowej tak e wsparcia finansowego którego, by mo e, rodzice uczniów szkó zasadniczych nie s w stanie dostarczy w wystarczaj cym stopniu, o czym wiadczy mo e ni sza ocena w asnej sytuacji materialnej w tej w a nie grupie. Tak e pod wzgl dem kapita u nienamacalnego zaobserwowano ró nice mi dzy uczniami. W ród uczniów liceów dominowa a koncentracja na eksplorowaniu, zarówno potencjalnych obszarów mog cych by ród em zobowi za, jak i zobowi za podj tych wcze niej. W grupie tej najbardziej widoczne by y tak e trudno ci z podejmowaniem zobowi za oraz ni sze, ni w ród uczniów zasadniczych szkó zawodowych, podj cie zobowi za i identyfikacja ze zobowi zaniami. Wida tu wyra nie orientacj m odzie y licealnej na moratorium, co pozostaje w zgodzie z innymi badaniami nad rozwojem to samo ci w kontek cie edukacyjnym (Piotrowski, 2013). Z kolei uczniowie szkó zasadniczych, kszta c cy si ju w okre lonym zawodzie, odznaczali si nisk eksploracj i wyra niej ukszta towan sfer zobowi za co mo e wspiera podejmowanie kolejnych decyzji i nabywanie kolejnych zasobów. Wyniki wskazuj wi c e mimo niskiej pozycji spo ecznej ich rodzin, uczniowie zasadniczych szkó zawodowych równie dysponuj szeregiem zasobów kapita u to samo ci, w tym lepiej okre- lon to samo ci. Ciekaw grup stanowili w tym kontek cie uczniowie techników, których eksploracja wszerz i w g b by a tak niska jak u uczniów szkó zasadniczych, a zobowi zania tak niskie, jak w ród uczniów liceum. Edukacja techniczna nastawiona na uzyskanie okre lonego zawodu mo e wi c, z jednej strony, ogranicza zakres eksploracji potencjalnych alternatyw poprzez wej cie na ju okre lon cie k rozwoju zawodowego, z drugiej jednak, mo liwo kontynuowania edukacji na studiach, z czego w Polsce korzysta znaczny odsetek uczniów (Szafraniec, 2011), wydaje si nie motywowa do podejmowania zobowi za zwi zanych z w asn przysz o ci. To samo osoby doros ej i integracja ze spo eczno ci w ród uczniów ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych Ró nice pod wzgl dem zasobów kapita u to samo ci b d cych do dyspozycji uczniów ró nych szkó tylko cz ciowo prze o y y si na ró nice mi dzy nimi pod wzgl dem to samo ci osoby doros ej i poczucia integracji ze spo eczno ci. Mi dzy uczniami nie wyst pi y istotne ró nice pod wzgl dem poczucia to samo ci osoby doros ej. Zaobserwowano jednak wy sze poczucie integracji ze spo eczno ci w ród uczniów zasadniczych szkó zawodowych. Pozostaje to w zgodzie z obserwacjami dotycz cymi wyra niej ukszta towanej sfery zobowi za to samo ciowych w tej grupie. Posiadanie wyra nej wizji w asnego ycia (domena to samo ciowa mierzona w badaniu) wspó wyst puje równie z przekonaniem o odkryciu ju w asnego miejsca w wiecie i z poczuciem znalezienia ju grupy osób, z którymi chce si dzieli ycie (integracja ze spo ecz-

58 no ci ). S to sfery do zbli one. Pod wzgl dem tych wska ników uczniowie zasadniczych szkó zawodowych wydaj si znajdowa bli ej kra ca rozwi zania kryzysu to samo ci ni uczniowie liceów oraz techników. Cz sto obserwowane w tej grupie statusy to samo ci zwi zane z silnymi zobowi zaniami, przede wszystkim to samo przej ta (Brzezi ska, Czub, Piotrowski, 2014), ale tak e osi gni ta (Piotrowski, 2013), mog by w tym przypadku czynnikiem zasadniczym. Poczucie integracji ze spo eczno ci jest bowiem charakterystyk dotycz c w a nie stopnia w jakim jednostka znalaz a ju w asn nisz w wiecie spo ecznym czemu sprzyja podejmowanie zobowi za w ró nych obszarach. W wietle uzyskanych tu wyników zwi zek poczucia integracji ze spo eczno ci z wymiarami eksploracji jest znacznie s abszy. Na pierwszy plan wysuwa si to czy jednostka ma wyra nie ukszta towany obraz w asnej osoby, czy jest silnie zaanga owana w obszary wa ne dla jej to samo ci. Predyktory akumulacji kapita u to samo ci w ród uczniów ró nych typów szkó ponadgimnazjalnych To samo osoby doros ej uczniów szkó ponadgimnazjalnych by o systematycznie, w ka dym rodzaju szko y, zwi zane z klas, a tym samym z ich wiekiem. Jest to zgodne z wynikami uzyskanymi w badaniach osób w okresie wczesnej doros o ci (Brzezi ska, Piotrowski, 2010a). Nawet przy uwzgl dnieniu wszystkich innych predyktorów, wiek biologiczny stanowi dla m odych ludzi istotny wyznacznik ich doros o ci. Warto zauwa y e zmienna klasa w ka dej ze szkó by a silniej zwi zana z to samo ci osoby doros ej ni wska niki kapita u nienamacalnego. W odniesieniu do zasobów kapita u namacalnego wida pewne zró nicowanie mi dzy uczniami zasadniczych szkó zawodowych a pozosta ymi. W pierwszej z tych grup poczucie to samo ci osoby doros ej by o dodatnio zwi zane jedynie z ocen w asnej sytuacji materialnej. Natomiast w technikum i liceum istotne by o tak e podj cie aktywno ci zawodowej i posiadanie partnera. By mo e, z uwagi na to, e w szko ach zasadniczych te dwie aktywno ci typowe dla osób doros ych s do powszechne, nie stanowi one tak silnego bod ca do pojawienia si czy wzrostu poczucia to samo ci osoby doros ej, jak dla uczniów technikum i liceum, którzy anga uj c si w prac lub zwi zek intymny zaczynaj si wyró nia spo ród rówie ników (np. z tej samej klasy). Posiadanie partnera pozostawa o jednak w istotnym zwi zku z poczuciem integracji ze spo eczno ci niezale nie od rodzaju szko y, do której ucz szcza ucze. Wida wi c e te pierwsze do wiadczenia w zakresie zwi zków intymnych s dla uczniów wa nym elementem autodefinicji i zajmuj istotne miejsce, gdy dokonuj oni refleksji na temat kszta tu w asnego ycia. Podobnie jak w badaniach studentów (Côté, 1997), tak e w grupie uczniów wy szy poziom integracji ze spo eczno ci zaobserwowano w ród m czyzn. W zasadniczej szkole zawodowej zwi zek ten, co prawda, nie wyst pi, ale ma y odsetek m czyzn w tej grupie nie daje pewno ci co do rzetelno ci tego wyniku. Z bada Côté ego (1997) wynika e p e mo e mie wi ksze znaczenie dla nabywania poczucia integracji ze spo eczno ci przed rozpocz ciem studiów ni w ich trakcie. Wniosek ten pozostaje w zgodzie z uzyskanymi wynikami. Côté (1997) pos uguje si w tym kontek cie terminem dobroci dopasowania (goodness of fit) jednostki i rodowiska. Bazuj c na tym mo na by zasugerowa e, przynajmniej technikum i liceum, stanowi rodowisko lepiej dopasowane do nabywania poczucia integracji ze spo eczno ci przez m czyzn ni przez kobiety. Jest to jednak hipoteza wymagaj ca weryfikacji w kolejnych badaniach. Ocena sytuacji materialnej okaza a si istotnie, dodatnio zwi zana nie tylko z to samo ci osoby doros ej w ród uczniów szkó zasadniczych i techników, ale tak e z poczuciem integracji ze spo eczno ci we wszystkich typach szkó. Obserwacja ta jest zastanawiaj ca, gdy pozostaje w sprzeczno ci z wynikami Côté ego (1997), który stwierdzi, e wi ksze wsparcie finansowe ze strony rodziców wi e si raczej z ni szym

Kapita to samo ci uczniów szkó ponadgimnazjalnych 59 poczuciem doros o ci i ni sz integracj ze spo- eczno ci, daj c mo liwo d u szego odraczania wkroczenia w doros o. W prezentowanych badaniach by o odwrotnie (tak e korelacje oceny sytuacji materialnej z podj ciem i identyfikacj ze zobowi zaniami by y dodatnie). Do podobnych wniosków doprowadzi y tak e badania z udzia em osób we wczesnej doros o ci (Brzezi ska, Piotrowski, Garbarek-Sawicka, Karowska, Muszy ska, 2010). Wyniki te sugeruj, e lepsza oceny sytuacji materialnej rodziny stanowi dla m odych Polaków zasób pomagaj cy im we wcze niejszym rozwi zaniu kryzysu to samo ci, a z perspektywy kapita u to samo ci przek ada si zw aszcza na silniejsze poczucie integracji ze spo eczno ci. Côté (1996) podkre la tak e, e konsumpocjonizm jest w obecnych czasach jedn z tych postaw, które wr cz tworz nasz to samo spo eczn. Uzyskane przez nas wyniki zdaj si potwierdza t obserwacj. Najsilniejsze zwi zki mi dzy to samo ci osoby doros ej i integracj ze spo eczno ci wyst pi y jednak w przypadku wska ników kapita u nienamacalnego. Szczególnie istotne okaza o si by podj cie oraz identyfikacja ze zobowi zaniami. Jedynie w przypadku uczniów technikum i liceum poczucie wy szej integracji ze spo eczno ci wi za o si dodatnio, ale s abo, z eksploracj w g b. Uczniowie zasadniczych szkó zawodowych s ogólnie mniej zaanga owani w procesy eksploracji (Brzezi ska, Czub, Piotrowski, 2014), ich to samo jest bardziej stabilna i wyra niej okre lona. W tej sytuacji brak istotnego zwi zku mi dzy to samo ci osoby doros ej i poczuciem integracji ze spo eczno ci a nasileniem eksploracji mo e wynika z ogólnie mniejszego znaczenia eksploracji w tej grupie. Jednak nawet w ród licealistów, w ród których orientacja moratoryjna jest wyra na, akumulacja kapita u to samo ci (w obu wymiarach) by a wyra nie silniej zwi zana ze sfer zobowi za. Im to samo osobista by a lepiej okre lona tym silniejsze by o tak e przekonanie adolescentów o znalezieniu w asnego miejsca w yciu (Côté, Schwartz, 2002). W badaniach nie zaobserwowano, w przeciwie stwie do wyników Côté ego (1997, 2002), prawie adnych istotnych interakcji mi dzy analizowanymi predyktorami. Ich zwi zek ze wska nikami kapita u to samo ci by podobny dla ró nych podgrup osób badanych. Mo e by to efektem tego e okres dorastania to dopiero pocz tek ró nicowania si trajektorii rozwojowych to samo ci osoby doros ej i poczucia integracji ze spo eczno ci. By mo e wraz z wiekiem i stawaniem w obliczu kolejnych wyzwa w procesie wkraczania w doros o zale no ci te staj si coraz bardziej z o one i zró nicowane, przyczyniaj c si do indywidualizacji cie ek rozwoju. Jedyna zaobserwowana interakcja wskazuje e posiadanie partnera w m odszym wieku (oko o 16 lat) silniej wi e si z to samo ci osoby doros ej uczniów ni w wieku nieco starszym (oko o 18/19 lat). Mo e to by sytuacja podobna do tej obserwowanej w przypadku aktywno ci zawodowej w ród uczniów techników i liceów. W im m odszym wieku dorastaj cy zwi e si z partnerem tym wyra niej zaczyna si wyró nia spo ród rówie ników przez co silniej oddzia uje to na jego poczucie doros o ci. Ograniczenia bada i kierunki przysz ych bada Po pierwsze, jak w ka dym przypadku bada nad rozwojem, wskazana jest weryfikacja uzyskanych wyników zw aszcza w badaniach pod u nych. Po drugie, w kolejnych badaniach nale y zwróci wi ksz uwag na równoliczno próby pod wzgl dem p ci. Po trzecie, badanie przeprowadzono jedynie w ród uczniów szkó ponadgimnazjalnych. Warto w kolejnym badaniu zadba o wi ksze zró nicowanie wiekowe próby. Po czwarte, sytuacja materialna osób badanych mierzona by a jedynie jako subiektywna ocena w asnej sytuacji finansowej. W kolejnych badaniach warto zastosowa jaki obiektywny wska nik tej zmiennej. Po pi te, w badaniu zastosowano jedynie jeden wska nik kapita u nienamacalnego, czyli po o enie na wymiarach eksploracji i zobowi zania. W badaniach Côté ego (1997, 2002)

60 zmienna ta by a mierzona w sposób zdecydowanie szerszy, z wi kszym odniesieniem do cech osobowo ci. W kolejnych badaniach wskazane jest wi c zastosowanie innych miar kapita u nienamacalnego. KONKLUZJA Cho Côté (1997) zaznacza, i to okres studiów akademickich najbardziej sprzyja akumulacji kapita u to samo ci, to uzyskane wyniki pozwalaj stwierdzi, e ju w okresie adolescencji mo na obserwowa ró nice mi dzy m odymi lud mi pod tym wzgl dem. Kontekst edukacyjny wydaje si by tak e jednym z istotnych czynników zaanga owanych w proces gromadzenia kapita u to samo ci. Uzyskane wyniki pokazuj i uczniowie ró nych typów szkó ró ni si posiadanymi zasobami kapita u to samo ci oraz poczuciem integracji ze spo eczno ci. LITERATURA Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55, 469 480. Berzonsky, M. (1990). Self-construction over the lifespan: A process perspective on identity formation. Advances in Personal Construct Psychology, 1, 155 186. Brzezi ska, A. I., Czub, T., Piotrowski, K. (2014). Statusy to samo ci a style to samo ci i funkcjonowanie emocjonalne uczniów szkó zawodowych. Psychologia Rozwojowa, 19, 51 71. Brzezi ska, A. I., Piotrowski, K. (2010a). Formowanie si to samo ci a poczucie doros o ci i gotowo do tworzenia bliskich zwi zków. Czasopismo Psychologiczne, 16, 265 274. Brzezi ska, A. I., Piotrowski, K. (2010b). Polska adaptacja Skali Wymiarów Rozwoju To samo ci (DIDS). Polskie Forum Psychologiczne, 15, 66 84. Brzezi ska, A. I., Piotrowski, K., Garbarek-Sawicka, E., Karowska, K., Muszy ska, K. (2010). Wymiary to samo ci a ich podmiotowe i kontekstowe korelaty. Studia Psychologiczne, 49(1), 81 93. Côté, J. E. (1996). Sociological perspective in identity formation: the culture identity link and identity capital. Journal of Adolescence, 19, 417 428. Côté, J. E. (1997). An empirical test of the identity capital model. Journal of Adolescence, 20, 577 597. Côté, J. E. (2002). The role of identity capital in the transition to adulthood: The individualization thesis examined. Journal of Youth Studies, 5, 117 134. Côté, J. E., Schwartz, S. J. (2002). Comparing psychological and sociological approaches to identity: Identity status, identity capital, and the individualization process. Journal of Adolescence, 25, 571 586. Erikson, E. H. (2004). To samo a cykl ycia. Pozna : Zysk i S-ka. Giddens, A. (2008). Konsekwencje nowoczesno ci. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello skiego. Kroger, J. (2007). Why is identity achievement so elusive? Identity. An International Journal of Theory and Research, 7, 331 348. Kroger, J., Green, K. E. (1996). Events associated with identity status change. Journal of Adolescence, 19, 477 490. Luyckx, K., Schwartz, S. J., Berzonsky, M. D., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Smits, I., Goossens, L. (2008). Capturing ruminative exploration: extending the four-dimensional model of identity formation in late adolescence. Journal of Research in Personality, 42, 58 82. Luyckx, K., Schwartz, S. J., Goossens, L., Pollock, S. (2008). Employment, sense of coherence and identity formation: contextual and psychological processes on the pathway to sense of adulthood. Journal of Adolescent Research, 23, 566 591. Morsünbül, Ü. (2014). The effects of identity dimensions and employment on the transition to adulthood. The Online Journal of Counseling and Education, 3, 1 10. Mynarska, M. (2010). Deadline for parenthood: Fertility postponement and age norms in Poland. European Journal of Population, 26, 351 373. Piotrowski, K. (2013), Identity in adolescence and emerging adulthood: Relationships with emotional and educational factors. Polish Psychological Bulletin, 44, 140 150. Piotrowski, K., Brzezi ska, A. I. (2015). Polska adaptacja Indeksu Rozwi zania Kryzysu To samo ci (Identity Stage Resolution Index) Jamesa Côté. Roczniki Psychologiczne.

Kapita to samo ci uczniów szkó ponadgimnazjalnych 61 Piotrowski, K., Brzezi ska, A. I., Luyckx, K. (2015 w przyg.). Adult roles and psychosocial maturity as predictors of identity formation in emerging adulthood: An expansion of the confluence model. Piotrowski, K., Brzezi ska, A. I., Pietrzak, J. (2013). Four statuses of adulthood: Adult roles, psychosocial maturity and identity formation in emerging adulthood. Health Psychology Report, 1, 52 62. Szafraniec, K. (2011). M odzi 2011. Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady Ministrów. Vleioras, G., Bosma, H. A. (2005). Predicting change in relational identity commitments: exploration and emotions. Identity: An International Journal of Theory and Research, 5, 35 56. Institute of Psychology, University of Social Sciences and Humanities, Faculty in Pozna THE IDENTITY CAPITAL OF POST-MIDDLE-SCHOOL STUDENTS ABSTRACT The aim of the study was to analyze the differences in identity capital among post-middle-school students. The participants were 2,381 students of three types of schools: vocational school, technical high school, and general high school. The analysis of results revealed that students of different types of schools differed significantly in identity capital resources; the most marked differences occurred between students of vocational and general high schools. It was also found that, in accordance with Côté s identity capital model, the position on the dimensions of adult identity and community-identity integration was related both to tangible resources (such as age/grade, having a partner, professional experience, or self-assessed financial situation) and to intangible resources (exploration, identity commitments). Keywords: post-middle-school education, community-identity integration, sense of adulthood, adult identity, tangible resources, intangible resources