Słowo od Redaktorów Słowo od Redaktorów Tom, który przekazujemy do rąk Czytelniczek i Czytelników, podejmuje zagadnienie konwencji i kreacji w różnych ich dyskursywno-kulturowych przejawach i z odmiennych pozycji związanych z myśleniem naukowym o tych pojęciach. Jest to ujęcie monograficzne, które składa się z trzech części, zróżnicowanych pod względem merytorycznym, poczynając od tekstów bazujących na teorii, wprowadzających ogólniejszą refleksję odnośnie do rozważanego zagadnienia (część pierwsza), po rozważania odwołujące się do kwestii bardziej szczegółowych, wpisanych w określone pola badawcze i bazujących na zróżnicowanym materiale tekstowo-kulturowym (część druga: reklama, medialna odmiana języka, gatunki wypowiedzi w różnych zastosowaniach społecznych i część trzecia: edukacja szkolna). W pierwszej części książki problematyka konwencji i kreacji występuje w ujęciu transdyscyplinarnym, odwołującym się do teorii i analiz na podłożu filozoficznym, psycholingwistycznym i semiotycznym. Otwiera ją artykuł Jana Pleszczyńskiego o przymusach i wyborach w technokulturze. Autor rozpoczyna swoje rozważania od stwierdzenia, że człowiek podlega przymusom biologicznym, ale staje także wobec różnych przymusów związanych ze swoim uczestnictwem w kulturze. Te dwa rodzaje zjawisk niekiedy wchodzą ze sobą w konflikt i wówczas człowiek musi wybierać, a dokonywany wybór jest jedną z fundamentalnych kategorii antropologicznych i egzystencjalnych. Charakter przymusów kulturowych zależy w dużym stopniu od komunikacji, która jest dla ludzi najważniejszą relacją społeczną i poznawczą. Główny tok argumentacji jest taki, że w epoce technokultury, czyli przenicowanej technologiami,
8 SŁOWO OD REDAKTORÓW przymusy i wybory kulturowe w coraz większej mierze podlegają mechanizmom racjo- i aksjomorficznym, identyfikowanym z warunkowanymi genetycznie i ukierunkowanymi na przeżycie zdolnościami poznawczymi organizmów, tu oznaczającymi ukierunkowanie na jednoznaczność, prostotę, automatyzm, bezrefleksyjność, skuteczność, a-aksjologiczność, itd. czyli na to, co zawsze było typowe dla natury, a obce kulturze (s. 20). We współczesnej sytuacji kulturowej biologiczny racjomorfizm (quasi- -racjonalność) i aksjomorfizm (quasi-aksjologia) kryją się w nowoczesnych technologiach i dominują w komunikacji zachodzącej za pośrednictwem mediów opartych na tych technologiach. Technologie, z których korzystają ludzie, kreują nowe przymusy kulturowe i nowe reguły kulturowych wyborów, ustanawiają też nowe relacje społeczne. Jolanta Panasiuk opisuje wskazane w tytule (tomu i artykułu) pojęcia z perspektywy uwarunkowań neurobiologicznych, odnoszących się do rozwoju zdolności językowych (na poziomie filogenezy i ontogenezy mowy). Zróżnicowanie ludzkich zachowań wynika z działania trzech poziomów orientacji w rzeczywistości zewnętrznej, układów: konkretnego, hierarchicznego lub twórczego. Poziom czy też układ konkretny pozwala na gromadzenie danych doświadczanych przez zmysłową percepcję różnych fragmentów rzeczywistości i organizowanie odpowiednich do nich reakcji, w tym słownych, ale mających schematyczny charakter. Poziom hierarchiczny bierze udział w procesach abstrahowania i umożliwia powstanie związków znaczeniowych między informacjami pochodzącymi z układu konkretnego, zaznacza się tu wysoka metakontrola w przebiegu operacji językowych. Na trzecim poziomie orientacji, który odznacza się najwyższym stopniem abstrakcyjności, organizowane są zachowania ludzkie opierające się na kodzie twórczym, a ich wynikiem jest kreowanie nowego obrazu rzeczywistości. Jak można zauważyć, konkretność i abstrakcyjność zachowań językowych stanowią tu, przynajmniej w pewnym zakresie, analogi konwencji i kreacji. Artykuł Ryszarda Tokarskiego wprowadza czytelnika w obszar zagadnień związanych z intersemiotycznym przekładem doznań wizualnych na przekaz werbalny w języku artystycznym. Przedmiotem analizy są tu komentarze poetyckie Aleksandra Wata do obrazów Pierre a Bonnarda i Odilona Redona. W toku analizy R. Tokarski wykazuje, w jaki sposób kreatywne konstrukcje językowe (personifikacje, epitety i metafory synestezyjne) mogą możliwie precyzyjnie odtworzyć fakturę i kolorystykę obrazów postimpresjonistycznych. Ekfrazy poetyckie Wata potwierdzają możliwości kreacji językowej, ale też wskazują na ograniczenia, których
SŁOWO OD REDAKTORÓW 9 język nie potrafi przełamać. Zwłaszcza w wypadku barw achromatycznych (czerni) konieczna staje się definicja ostensywna jako składnik otwartej semantycznej definicji słowa. Tę część tomu zamyka opracowanie Elwiry Bolek, odwołujące się, podobnie jak poprzednie artykuły, do doświadczeń wizualnych, ale w innym kontekście interpretacyjnym i w odniesieniu do innych tekstów kultury. Autorka zajmuje się w nim analizą semiotyczną metafor wizualnych w twórczości plastycznej Lexa Drewińskiego i próbuje pokazać, że w artystycznych przekazach społecznych (plakaty) transformacja znaków konwencjonalnych, funkcjonujących w przestrzeni publicznej jako powszechnie znane symbole graficzne, pociąga za sobą głębokie zmiany znaczeniowe. Na interpretację tego typu przekazów pozwala teoria amalgamatów kognitywnych. W analizowanych plakatach konwencjonalny graficzny schemat zostaje każdorazowo twórczo przekształcony, a jednocześnie znajomość konwencji ma tu istotny wpływ na interpretację. Druga część tomu zawiera artykuły, które podejmują temat konwencji i kreacji w perspektywie komunikacyjno-gatunkowej, z wykorzystaniem badań językoznawczo-kulturowych i medioznawczych. Rozpoczyna ją tekst Jacka Warchali dotyczący reklamy, opisywanej od strony dającej się ustalić konwencji gatunkowej i działań kreacyjnych, związanych z intencją perswazyjną jako podstawowym wyznacznikiem tekstu reklamowego i z celem, jakim jest nakłanianie do zajęcia określonej postawy wobec produktu lub idei, do działania itd. Na szczególną uwagę zasługują budujące konceptualnie wywód pojęcia forsowania znaczeń i rewitalizacji. Forsowanie znaczeń, wynikające z przekazywanej w reklamie perswazji, odnosi się do języka, który nie tylko coś przedstawia i dotyczy czegoś w rzeczywistości pozajęzykowej, lecz przetwarza zarówno świat, jak i znaczenia słów (s. 97). Wskazany proces przebiega w przestrzeni pomiędzy działaniem konwencji a pojawianiem się kreacji, która wiąże się z poszukiwaniem nowego ujęcia, z rewitalizacją konwencji i warunkowanego przez nią sposobu widzenia rzeczywistości (rewitalizacja występująca w reklamie odnosi się w tym opracowaniu do czasu, wartości, przedmiotu oraz słowa i kontekstów jego użycia). Małgorzata Kita w swoim artykule porusza problematykę nowych konwencji komunikacyjno-językowych w środowisku internetu. Szybki rozwój komunikacji internetowej sprawia, że przestrzeń tekstową tworzą tu genologiczne kontynuacje i przeniesienia tekstów z innych, występujących poza siecią, mediów (tu np. różne formy dziennikarskie, prasowe, radiowe i telewizyjne, jako gatunki ksenochtoniczne, które adaptują się
10 SŁOWO OD REDAKTORÓW do nowych warunków komunikacyjnych i technologicznych), ale powstają też i są tu kreowane formy genologiczne, dla których internet jest pierwotnym kontekstem życiowym (gatunki autochtoniczne, np. mem internetowy, prezentacja multimedialna itp.). Współwystępowanie starego i nowego przedstawione jest też w zakresie relacji tekstu i hipertekstu, netykiety zestawianej z zasadami tradycyjnej grzeczności i eksperymentów z pisownią. Barbara Sobczak zajmuje się w swoim szkicu medium telewizyjnym. Na wstępie podejmuje kwestię rozumienia relacji między konwencją i kreacją w przypadku, gdy proces kreacji, czyli tworzenia czegoś, odwołuje się do konwencji, która jest warunkiem semiotycznym kreacji i w przypadku ujęcia opozycyjnego, w którym konwencja utożsamiana z tym, co zastane, standardowe, przeciwstawia się kreacji w rozumieniu inwencji, polegającej na tworzeniu tego, co nowe. Następnie autorka artykułu szczegółowo analizuje zjawiska konwencji i kreacji/inwencji, ujmowanej w kategoriach oryginalności i nowości, w odniesieniu do gatunku (formatu telewizyjnego) i języka (strategii budowania przekazu), a także do problemu odbiorcy. Poruszaną tematykę umieszcza w komunikacyjnym kontekście retoryki medialnej, stwierdzając na zakończenie, że kreacja w mediach polega na napięciu między konwencją a inwencją, z tym że warunkujący komunikację filtr interpretacyjny uprzywilejowuje konwencję zarówno w wymiarze formalnym wypowiedzi, jak i w sposobie modelowania odbiorcy [ ] przekazu (s. 148). Z telewizją związane są też rozważania Agnieszki Kuli na temat debaty jako ważnego gatunku funkcjonującego w obszarze współczesnej publicystyki telewizyjnej tu na przykładzie programu Kawa na ławę. Autorkę artykułu interesuje konwencja programu i związane z nią właściwości typologiczne debaty, takie jak tematyka (istotność tematu), dobór uczestników, pozycja i role konwersacyjne prowadzącego, ramy gatunkowe. Te ostatnie prowadzą do uwag na temat gatunku w aspekcie wyznaczanego przezeń określonego stylu odbioru danego programu (w kontekście zewnętrznego podobieństwa debaty i talk-show). Zagadnienie kreacji w odniesieniu do wybranych polskich reportaży literackich stanowi przedmiot rozważań Magdaleny Piechoty. Autorka rozpoczyna od stwierdzenia, że działanie konwencji w gatunkowym ujęciu przekazu jest w warunkach komunikacji masowej pewną koniecznością, gwarantuje bowiem właściwy przebieg tej komunikacji (intencje nadawcze, które są w odpowiedni sposób odczytane przez odbiorcę). Inaczej jest w komunikacji artystycznej, w której konwencja gatunkowa
SŁOWO OD REDAKTORÓW 11 jest uaktualniana i różnorako modyfikowana. Autorka zwraca w tym kontekście uwagę na różne podejście do konwencji w sytuacji istnienia odmian i form reportażu zróżnicowanych pod względem strukturalnym, poznawczym, pragmatycznym i stylistycznym. Pokazuje następnie (na przykładzie różnych tekstów) kreacyjne możliwości w obszarze literackiej odmiany reportażu, który jawi się w świetle prowadzonych rozważań jako konwencja gatunkowa bez granic dla kreacyjnych pomysłów pisarzy reportażystów. Kolejny artykuł, Krzysztofa Koca, również dotyczy dziennikarstwa i pisania reportaży. Jest to interpretacja dwóch reporterskich opowieści dotyczących problematyki himalaistycznej, w szczególności tragicznych wydarzeń na Broad Peak w 2013 roku z udziałem polskich himalaistów. Autor odnosi swoje rozważania do konwencji gatunku, przy tym zauważa, że element kreacji jest nieodłącznym elementem współczesnego reportażu, który coraz częściej nie tylko służy opisaniu rzeczywistości i realizowaniu funkcji informacyjnej, ale przede wszystkim ingeruje w obszary do niedawna zarezerwowane dla myślenia filozoficznego czy antropologicznego (s. 192). Tekst Marii Wojtak jest wieloaspektową analizą konwencji gatunkowej i innowacyjności w obrębie współczesnych modlitewników, ze wskazaniem typowych i mniej typowych realizacji kanonu, przykładów przełamywania konwencji (np. modlitewniki w formie leku) oraz poszerzania i uzupełniania kodu gatunkowego o nowe wyznaczniki. Z kolei w artykule Leonardy Dacewicz czytelnik odnajdzie szczegółową analizę konwencji gatunkowej odnoszącej się do ksiąg metrykalnych w zaborze rosyjskim (na obszarze wybranych dekanatów diecezji wileńskiej) jako tekstów sporządzanych (w języku łacińskim, polskim i rosyjskim) pod stałą kontrolą instytucji Kościoła katolickiego. Jak zauważa autorka, jest to cenny materiał do systematycznych badań historyczno- -kulturowych i socjologicznych oraz językoznawczo-onomastycznych. Następny szkic, autorstwa Marty Wójcickiej, przynosi analizę semiotyczno-językoznawczą toastów, traktowanych jako teksty kultury (w ramach komunikacji bezpośredniej związanej z kulturą spożywania alkoholu) i teksty kulturowe (związane m.in. z przynależnością do określonej grupy ludzkiej, z ponadjednostkową tożsamością), stanowiące lustro odbijające epokę, a właściwie różne epoki, w których powstawały i funkcjonowały (s. 250). Autorka analizuje różne realizacje gatunkowe toastu, wskazuje na kontekstowe i sytuacyjne uwarunkowania tych re-
12 SŁOWO OD REDAKTORÓW alizacji, wpływ przemian komunikacji społecznej. Pisze o toastach jako tekstach cechujących się grą konwencjami. Ostatnią, trzecią, część tomu zatytułowaną Konwencja i kreacja w edukacji otwiera artykuł Iwony Morawskiej, którego tematem są gry z tradycją w kontekście kultury i edukacji polonistycznej. Autorka, opierając swoje rozważania między innymi na koncepcji hermeneutycznej, wskazuje na możliwości włączenia gier z tradycją w proces edukacji polonistycznej. Zwraca uwagę na potrzebę takiego potraktowania tytułowych gier, by stały się jednym z głównych kryteriów doboru treści lekcyjnych, dających uczniowi szanse wchodzenia w ciekawe interakcje, zależności międzytekstowe, a to znaczy w przestrzeń kultury bogatej w zjawiska motywujące nie tylko do poszukiwań, porównań, fascynujących odkryć, ale też do twórczości własnej wyrażanej w różny sposób [ ] (s. 270). Z kolei Małgorzata Latoch-Zielińska pisze o możliwych sposobach organizowania dialogu ucznia z tekstami kultury i pokazuje ten dialog na przykładzie zajęć lekcyjnych podejmujących problematykę tolerancji, starości, wolności. Zdaniem autorki ważną rolę w procesie przygotowania uczniów na trzecim etapie edukacji do wartościowego i wielowymiarowego funkcjonowania w kulturze odgrywają trafnie dobrane teksty kultury (w tym pochodzące z kultury popularnej, mediów, sieci) oraz metody pracy na lekcji. W artykule zostały omówione rozwiązania edukacyjne będące przykładem łączenia nowych metod, technik, form kształcenia z rozwiązaniami, którym mimo upływu czasu i zmian zachodzących w kulturze i edukacji stale przypisuje się znaczący potencjał kształceniowy. Małgorzata Latoch-Zielińska stara się pokazać, w jaki sposób można łączyć różne teksty i wykorzystywać dialog pomiędzy nimi w procesie analizy i interpretacji. Artykuł Leszka Tymiakina dotyczy konwencji i kreacji w rozumieniu przyszłych nauczycieli polonistów (s. 293). Autor porusza problem wiedzy i sposobów definiowania wskazanych pojęć przez studentów polonistyki, którzy planują pracę w charakterze nauczycieli języka polskiego. Z badań ankietowych, które przeprowadził autor, wynika, że w szkole występują i zderzają się ze sobą dwa różne sposoby organizacji dyskursu lekcyjnego, związane z tradycyjnymi, to jest konwencjonalnymi, i nowoczesnymi, czyli kreatywnymi formami aktywności. Zauważona przez ankietowanych dysproporcja między konwencją a kreacją w nauczaniu szkolnym powinna być, zdaniem piszącego, systematycznie zmniejszana
SŁOWO OD REDAKTORÓW 13 na korzyść kreacji, a rozwiązaniem optymalnym byłoby poszukiwanie nowości z poszanowaniem dorobku dotychczasowego (s. 307). Tom zamyka szkic Beaty Szejgiec. Autorka zajmuje się w nim zagadnieniem twórczości i odtwórczości na przykładzie wypowiedzi uczniowskich materiał stanowią porównania pozyskane metodą ankiety od lubelskich licealistów. Beata Szejgiec podejmuje próbę zbadania, czy młodzi ludzie potrafią kreatywnie i twórczo wyrażać się o etapie życia, w którym właśnie się znajdują. Wyniki przeprowadzonych analiz i interpretacji dowodzą, że młodzież umie twórczo mówić o młodości, choć w jej wypowiedziach nie brakuje również odtwórczych analogii. Prezentowany tom zawiera artykuły pisane z różnych stanowisk badawczych, pozwalających na wielostronny, ale z pewnością niewyczerpujący ogląd problematyki konwencji i kreacji w tekstach kultury. Refleksje o charakterze ogólnym, których zakres zmienia się zależnie od postawionego celu badawczego, stanowią tu wprowadzenie i tło interpretacyjne dla zagadnień szczegółowych, rozwijanych w trybie analiz tekstowych. Mamy nadzieję, że wszystkie pomieszczone w tej monografii artykuły i szkice spotkają się z zainteresowaniem Czytelniczek i Czytelników, staną się inspiracją do własnych poszukiwań i przemyśleń, a także pozwolą na pogłębioną refleksję nad problemami sygnalizowanymi w tytule. Małgorzata Karwatowska Robert Litwiński Adam Siwiec Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie