MINI PORADNIK TERENOZNAWSTWA

MINI PORADNIK TERENOZNAWSTWA Opracował phm. Leszek Paluch Do użytku wewnętrznego ZHP Oława 2008 Pytania i swoje pomysły można kierować pod adres e-mail toperz@uad.pl 1

TERENOZNAWSTWO MATERIAŁY: Opis niektórych pojęć terenowych gór: Grzbiet wydłużona wypukłość terenu opadającego w dwóch kierunkach. Siodło terenowe obniżenie między dwoma wzniesieniami stanowiące przejście między nimi. W górach siodło łączy dwa grzbiety i nazywa się przełęczą. Mulda mała podłużna, wklęsła forma powierzchni ziemi, zazwyczaj rozciągająca się poprzecznie do głównej dolinki. Nos mała wypukła, wystająca ze zbocza forma ukształtowania terenu. Rynna wycięty w zbocze rów o wyraźnych i ostrych bokach (powyżej głębokości 1m). WYZNACZANIE STRON ŚWIATA WEDŁUG SŁOŃCA I ZEGARKA Określanie kierunku północnego według słońca i zegarka. Posługując się zegarkiem można dokładnie określić kierunek północ południe według słońca. W tym celu małą wskazówkę godzinną kierujemy na słońce. Dokładność skierowania można sprawdzić poprzez ustawienie na środku tarczy zapałki. Wówczas cień zapałki powinien być przedłużeniem wskazówki. Dwusieczna kąta zawartego pomiędzy małą wskazówką i kierunkiem na godzinie 12.00 na tarczy zegarka wskaże w przybliżeniu kierunek południa. Przedłużenie linii w druga stronę przez środek tarczy wskaże kierunek północy. Wyjaśnienie istoty tego sposobu jest łatwe. Pozorny ruch słońca dookoła ziemi trwa 24 godziny. Mała wskazówka godzinna zegarka w ciągu tego czasu okrąża tarczę dwukrotnie, porusza się więc dwa razy szybciej od słońca. Jeśli skierować małą wskazówkę o godzinie 12.00 w kierunku słońca, to jej koniec wskaże kierunek południa. W dalszym ruchu wskazówka będzie dwukrotnie wyprzedzać słońce. Dlatego właśnie kąt pomiędzy małą wskazówką, a godziną 12.00 przy odnajdywaniu kierunku południa, należy dzielić na połowę. Z tego wynika, że przed południem należy brać kąt, który ma przejść mała wskazówka do godziny 12.00, natomiast od godziny 12.00 do wieczora należy brać kąt który wskazówka przeszła od godziny 12.00 a) PRZED POŁUDNIEM b) PO POŁUDNIU Kropkowania linia na obrazku wskazuje kierunek południowy. Przedłużenie jej przez środek tarczy da nam kierunek Północny. UWAGA: Ponieważ obowiązują w Polsce dwa czasy letni i zimowy, to należy posługiwać się czasem słonecznym w czasie zimowym trzeba opóźnić zegarek o godzinę czyli odjąć godzinę od wskazówki np. z godziny 8 na godzinę 7, a w czasie letnim opóźnić o dwie godziny (czyli jeśli mamy godzinę 10 to na godzinę 8). 2

OKRESLANIE KIERUNKÓW ZA POMOCĄ FAZ KSIĘŻYCA W przybliżeniu według tej tabeli można przyjąć następujące kierunki położenia księżyca, w zależności od jego fazy i czasu nocy. FAZA WSCHÓD 6h POŁUDNIE 12 h ZACHÓD 18 h PÓŁNOC 24 h PIERWSZA KWADRA 12 h 18 h 24 h 6h PEŁNIA 18 h 24 h 6h 12 h OSTATNIA KWADRA 24 h 6h 12 h 18 h NÓW UWAGA: Ta tabelka uwzględnia czas słoneczny czyli tak jak w przypadku słońca i zegarka należy podczas czasu zimowego liczyć o godzinę mniej, a podczas czasu letniego o dwie godziny. OKRESLANIE KIERUNKÓW ZA POMOCĄ PRZEDMIOTÓW TERENOWYCH Określić możemy kierunek północny według pewnych cech przedmiotów terenowych. Określanie stron tym sposobem jest mniej pewne od wyżej omówionych, dlatego też zaleca się ostrożne stosowanie tego sposobu oraz sprawdzanie wyników na podstawie innych możliwości. A to ważniejsze z ich: - Duże kamienie i skały przeważnie od strony północnej pokryte są mchem. - Mrowiska niemal zawsze znajdują się z południowej strony drzewa, pnia lub krzaku. - Mrowisko jest bardziej spadziste od strony północy. - Na północnych skrajach polan leśnych oraz z południowych stron oddzielnie rosnących drzew, pni, dużych kamieni, trawa bywa zazwyczaj gęstsza. - Kora oddzielnie rosnących drzew z północnej strony bywa często grubsza, niekiedy pokryta mchem, jeśli mech rośnie na całym pniu drzewa, to na północnej jego stronie jest go więcej, szczególnie u dołu. - Korony drzew osobno rosnących, są bardziej rozwinięte od strony południowej. - Słoje ściętych drzew się bardziej skupione do strony północnej, a od strony południowej rozszerzone. - Śnieg szybciej topnieje i znika na zboczach południowych. - Stare kościoły i kaplice mają ołtarz zwrócony na wschód a dzwonnice zazwyczaj znajdują się od strony zachodniej. - Śnieg słabiej przylega do drzew i innych przedmiotów od strony południowej, a od północnej najbardziej OZNACZENIA KIERUNKÓW W INNYCH JEZYKACH 3

KIERUNEK Północny Południowy Wschodni Zachodni Francuski N S E O Angielski N S E W Niemiecki N S O W ROSYJSKI C B OKRREŚLANIE KIERUNKU Z POMOCA GWIAZDY POLARNEJ Gwiazda Polarna znajduje się na przedłużeniu osi obrotu Ziemi. Kierunek na Gwiazdę Polarną jest więc zawsze kierunkiem Północy. Ażeby znaleźć na niebie Gwiazdę Polarną, należy odszukać gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy (Wielki Wóz), składający się z 7 jasnych, szeroko rozstawionych gwiazd. Następnie przez dwie skrajne gwiazdy Wielkiej Niedźwiedzicy (tak zwane tylne koła" wozu) przeprowadzić prostą i odłożyć na niej pięciokrotną odległość między tymi gwiazdami. Na końcu tego odcinka znajdziemy Gwiazdę Polarną. Co to jest kompas i busola oraz wyznaczanie azymutów: Kompas to urządzenie, które pozwala nam określić strony świata. Posługiwano się nim już 4000 lat temu. Prawdopodobnie wymyślili go Chińczycy. Pierwotnie było to naczynie wypełnione wodą, w której pływał kawałek drewna z przymocowanym fragmentem namagnesowanej blaszki wskazującej kierunek północ południe. Potem zaczęli używać kompasu Arabowie, a następnie Europejczycy. W XII w. pływający pręt zastąpiono strzałkę magnetyczną. Na początku XIV wieku osadzono strzałkę na stałej osi, a wokół niej umieszczono kraj podzielony na 32 nimby, czyli jednostki kątowe równe 11,25. Kiedy umieszczono pod igłą podziałkę zwaną różą kierunków - można było już określać nie tylko północ i południe, ale również kierunki pośrednie. Nazwa kompasu wzięła się właśnie od włoskiego słowa "compasso" - podziałka. Busola to kompas, który posiada dodatkowo urządzenia celownicze umieszczone na ruchomym pierścieniu. Dziś często używamy tzw. busoli Bezarda - jej charakterystyczną cechą jest lusterko, znajdujące się wewnątrz pudelka stanowiącego obudowę. Kiedy busolę trzymamy na wysokości wzroku, w lusterku można obserwować ruchy igły magnetycznej. Po zamknięciu lusterka igła magnetyczna zostaje automatycznie unieruchomiona. Inny typ busoli to taka, której tarcza zamocowana jest na płaskiej, przezroczystej podstawie, zaopatrzonej w linijkę. Północny koniec igły magnetycznej, przyrządy celownicze, a nawet stopnie podziałki pomalowane są fosforyzującą farbą. Pozwala to posługiwać się busolą w nocy. Tarcza busoli podzielona jest na 360 stopni. Stopnie to jednostki służące pomiarowi katów. Podziałka na busoli umieszczona jest zwykle z dokładnością co 2-3 stopnie i z taką dokładnością mierzymy busolą kąty - tzw. azymuty. Na tarczy oznaczone są też cztery główne kierunki N (North) - północ, E (East) - wschód, S (South) - południe,w (West) - zachód. Kierunki pośrednie oznacza się kombinacją liter, np. północny - wschód - NE. W busolach Bezarda podziałka na tarczy przedstawiona jest w innych jednostkach - tysiącznych (360 =6000 tysiącznych). Busola to urządzenie czułe na zmiany pola magnetycznego, nie należy więc posługiwać się nią w pobliżu przedmiotów i urządzeń, które mogą zakłócić jej działanie. - Guziki metalowe mogą spowodować odchylenia busoli już z odległości 10 cm - Szyny kolejowe powodują odchylenia igły z odległości 25 m, żelazne mosty z odległości 25-50 m. Wskazania busoli zakłócają linie wysokiego napięcia, przekaźniki radiowo-telewizyjne, stacje sieciowe telefonii komórkowej, anteny nadawcze. Prawidłowe wskazania mogą zakłócić wyładowania atmosferyczne podczas burzy. Busola jest nieprzydatna w okolicach podbiegunowych. Najpierw sprawdzamy czułość igły magnetycznej. W tym celu należy położyć busolę poziomo i odczekać, aż igła pokaże kierunek północny. Następnie kilkakrotnie wyprowadzamy ją z położenia północ-południe, zbliżając do niej metalowy przedmiot. Jeśli po każdym wychyleniu igła pokaże ten sam kierunek, jej czułość jest wystarczająca. Przystępując do określania stron świata przy pomocy kompasu czy busoli powinniśmy zwrócić uwagę na kilka rzeczy: A)sprawdzić czułość igły magnetycznej. W tym celu ustawiamy busolę na poziomym podłożu. Gdy igła przestanie się poruszać. Następnie zbliżamy do niej metalowy przedmiot. Po krótkiej chwili usuwamy 4

przedmiot. Jeżeli po tej czynności igła magnetyczna powróci na swoje poprzednie położenie oznacza to, że czułość busoli jest dobra. Jeżeli po każdej takiej próbie igła będzie wskazywać inny kierunek, oznacza to, że busola jest rozmagnesowana i nie nadaje się do dalszego użytku. B)uważać na obecność metalowych przedmiotów. Zakłócenia w pracy busoli mogą wywołać nawet metalowe guziki (z odległości ok. 10-15 cm), ale przede wszystkim powinniśmy zwracać uwagę na mosty, wiadukty, szyny kolejowe i inne duże konstrukcje stalowe (potrafią one zakłócić pracę busoli czy kompasu w odległości od 20 do 50 m). pomiary może również utrudnić obecność ciężkiego sprzętu (koparki, samochody, dźwigi, itp.) C)należy również unikać pracy z busolą podczas burzy, w czasie wyładowań atmosferycznych oraz w pobliżu linie energetycznych. Podziałka - Kilka słów o oznaczeniach na limbusie. Busola czy kompas ma pomóc nam w wyznaczeniu stron świata w terenie, dlatego znajdują się tam oznaczenia głównych kierunków. Busole produkowane w Polsce posiadają oznaczenia: Płn. - północ, Płd. - południe, W - wschód, Z - zachód jednak częściej spotkamy się z oznaczeniami zaczerpniętymi z języka angielskiego: N - północ, S - południ, E - wschód, W - zachód. Te oznaczenia nie pozwolą nam jednak na dokładne wyznaczenie stron świata. W tym celu na pierścieniu została umieszczona podziałka. Podziałka wyrażona jest w stopniach (360) lub w tysięcznych (6000) (Tysięczna - jest to, pod jakim widzimy rozpiętość 1 metra z odległości 1 kilometra). Dość popularna busola Adrianowa posiada dwie podziałki: wewnętrzną w stopniach i zewnętrzną w tysięcznych. Warto też pamiętać o sposobie zapisywania i odczytywania wartości podanych w tysięcznych. 1 tysięczna : 0-01 : zero, zero, jeden 2 tysięczne : 0-02 : zero, zero, dwa 15 tysięcznych : 0-15 : zero, piętnaście 245 tysięcznych : 2-45 : dwa, czterdzieści pięć 5214 tysięcznych : 52-74 : pięćdziesiąt dwa, czternaście Wyznaczanie odległości Bardzo często, nie tylko przy sporządzaniu szkicu, przydaje się umiejętność oceny odległości, jaka dzieli nas od jakiegoś przedmiotu w terenie (zabudowania, drzewa itp.). Najszybciej można ocenić odległość na oko. Trzeba pamiętając, ze oceniamy za blisko: przy czystym powietrzu i intensywnym słońcu, gdy wybrany punkt leży na wodzie lub jasnym tle, w terenie pofałdowanym, zakrytym. Dokładną odległość między dwoma punktami w terenie możemy wyliczyć w inny sposób. Taki pomiar przydaje się np. przy przeprawie przez rzekę lub budowie mostu linowego. W obliczeniach wykorzystano zasadę przystawania trójkątów. 1. Znajdujemy się w punkcie A. Na drugim brzegu wybieramy punkt E (dobrze widoczny obiekt, np. drzewo). 2. Wyznaczamy kierunek prostopadły do AE z punktu A i odmierzamy np. 60 par kroków. Zaznaczamy w tym miejscu punkt B. 3. Idziemy dalej i odmierzamy drugi raz (z punktu B) taką, samą liczbę kroków i na końcu oznaczamy punkt C. 4. Z tego punktu idziemy pod kątem prostym do linii AC - tak daleko, aż zobaczymy punkty B i E na jednej prostej. W tym miejscu zaznaczamy punkt D. 5. Odcinek CD jest równy odcinkowi AE, którego długość chcieliśmy poznać. Pomiar tylko wtedy będzie dokładny, kiedy precyzyjnie zachowamy kąty proste. Czy wiesz, ze twój kciuk może być zupełnie niezłym i w miarę precyzyjnym przyrządem pomiarowym? Jeżeli chcesz obliczyć odległość do miejsca, gdzie chcesz iść, wyciągasz w tym kierunku rękę z zaciśniętą pięścią, podniesiony jest tylko kciuk, i zamykasz jedno oko. Prawe - jeśli pieszy (lub pojazd) porusza się od prawej ku lewej stronie, a lewe - gdy pieszy porusza się od lewej ku prawej. Kiedy pieszego nakryje twój nieruchomy palec, zamknij lewe oko, a otwórz prawe. Człowiek w tym momencie jakby odskoczył w tył. Licz teraz ile kroków uczyni on do momentu, w którym znowu,,schowa się" za twój kciuk. Odległość od ciebie do idącego drogą pieszego będzie równa liczbie kroków pomnożonej przez 10. W ten sam sposób można określić odległość do nieruchomych przedmiotów. Trzeba tylko dokładnie obliczyć ile obiektów o znanej wielkości zmieści się w przedziale określonym palcem przy obserwacji lewym i prawym okiem. Często w terenie może się przydać znajomość własnych wymiarów: - wysokość od czubka głowy do pięt, - odległość od czubka palców wyciągniętej w górę ręki do stop, - odległość od oczu do ziemi, - odległość miedzy czubkami palców rak wyciągniętych w bok, - długość przedramienia od łokcia do czubka palców, - długość stopy, - szerokość kciuka, - długość od czubka kciuka do czubka małego palca (w rozpostartej; dłoni), - długość własnego kroku (pary kroków 5

6

GOTOWE MATERIAŁY I KONSPEKTY NA ZBIÓRKI Przy realizacji cyklu zbiórek z terenoznawstwa nie zapominaj Druhno, Druhu o realizacji prób na stopnie oraz sprawności. Jest sporo sprawności związanych z terenoznawstwem, które można zdobywać. Ważne aby twoi harcerze oswajali się z mapą w terenie, więc staraj się organizować jak najwięcej zbiórek w terenie Konspekt I Temat: Określanie kierunków za pomocą znaków terenowych CEL: - Nauczenie harcerzy za pomocą jakich znaków terenowych można określić kierunki świata - Nauczenie zasad, jakie wynikają z takiego sposobu określania kierunków - Nauczenie harcerzy określania stron świata za pomocą zegarka, igły do szycia Zamierzenia: - Harcerz będzie potrafił wymienić i wykorzystać przedmioty terenowe do określenia kierunków - Harcerz będzie pamiętał o uwzględnianiu czasu w określaniu kierunków za pomocą zegarka, będzie pamiętał, że za pomocą przedmiotów terenowych określa się kierunki pobieżnie. - Będzie potrafił poprawnie określić kierunek za pomocą zegarka i zrobić mini kompas z igły do szycia. Zajęcia: 1. Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki 2. Gawęda: o starodawnych podróżnikach, którzy określali kierunki za pomocą gwiazd. O małym chłopcu, który zgubił się w dżungli i odnalazł drogę dzięki mchowi na drzewach. 3. Gra każdy dostaje kartkę oraz długopis i musi odnaleźć w ściśle określonym czasie jak najwięcej przedmiotów terenowych, za pomocą których można określić kierunki świata. Kartki z punktami powinniśmy powiesić w pobliżu przedmiotów terenowych pod warunkiem, że takie są dostępne. 4. Rozstrzygnięcie gry i podsumowanie każdego z elementów z szczegółowym objaśnieniem jak z nich korzystać i na co uważać 5. Piosenka 6. Praktyczna nauka jak określić kierunki za pomocą zegarka (pamiętaj o przesuwaniu ze względu na czas letni i zimowy). Jak zbudować prosty kompas za pomocą igły do szycia i magnesu. 7. Podsumowanie i zakończenie zbiórki (zadanie między zbiórkowe ) Konspekt II Temat: MAPA I POZMIOMICE CEL: - Nauczenie harcerzy rodzajów map i sposobu ich czytania - Nauczenie prawidłowego orientowania mapy w terenie - Nauczenie harcerzy czytania poziomic i znaków topograficznych 7

Zamierzenia: - Harcerz będzie znał rodzaje map i ich skale. Będzie wiedział jakie mapy, kiedy się stosuje i jakie są najlepsze - Harcerz będzie potrafił prawidłowo zorientować mapę z terenem - Będzie umiał odróżnić na mapie górę od dołka i podstawowe znaki topograficzne Zajęcia: 1. Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki 2. Gawęda: o pierwszych mapach na świecie i wielkich podróżnikach, którzy odkrywali białe miejsca na mapach. 3. Drużynowy przynosi różne mapy i opowiada o nich, 4. Harcerze dostają mapkę z zaznaczonym miejscem i muszą do niego dotrzeć 5. Piosenka 6. Krótka gra na czas od punktu do punktu (kto przerysuje i zapamięta jak najwięcej znaków topograficznych). 7. Omówienie znaków topograficznych i symboli używanych na mapach 8. Sypiemy górkę piasku ziemi Drużynowy dzieli drużynę na grupy, daje każdej po fragmencie urozmaiconej mapy. Harcerze mają usypać z piasku odwzorowanie góry z mapy w terenie. 9. Ocena prac 10. Podsumowanie i zakończenie zbiórki (zadanie między zbiórkowe) Konspekt III Temat: SZKIC TERENU CEL: - Nauczenie harcerzy rysowania szkiców danego terenu - Nauczenie prawidłowego formułowania legendy do szkicu - Nauczenie harcerzy znaków topograficznych, których powinno używać się podczas rysowania szkicu Zamierzenia: - Harcerz będzie potrafił narysować proporcjonalny i prawidłowy szkic terenu - Harcerz będzie potrafił przygotować właściwie legendę do szkicu - Będzie umiał użyć właściwych znaków topograficznych Zajęcia: 1. Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki 2. Gawęda: o skarbie który zakopał dziadek i zostawił odręczny szkic 3. Drużynowy wyznacza teren. Zastępy rysują szkice tego samego terenu, drużynowy rysuje własny, prawidłowy ze wszystkimi ważnymi punktami które powinien zawierać szkic 4. Każdy z zastępów pokazuje swój szkic, następuje ich omówienie 5. Piosenka 6. Krótka gra podczas której zastępy nawzajem umieszczają miejsce ukrycia skarbu. Następuje wymiana map, drugi zastęp musi go odnaleźć miejsce skarbu. 7. Ocena prac i podsumowanie 8. Podsumowanie i zakończenie zbiórki (zadanie międzyzbiórkowe) 8

Konspekt IV Temat: Azymuty Cel: - Nauczenie harcerzy prawidłowego posługiwania się busolą, kompasem - Nauczenie wyznaczania azymutów w prawidłowy sposób. Zamierzenia: - Harcerz będzie potrafił odróżnić busolę od kompasu - Harcerz będzie potrafił prawidłowo zorientować mapę - Harcerz będzie potrafił wyznaczyć azymut Zajęcia: 1. Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki 2. Gawęda: O wędrowcu który zgubił drogę 3. Zajęcia praktyczne opisujące kompas busolę oraz sposób wyznaczania azymutu (ważne by każdy harcerz miał okazję spróbować) 4. Gra z punktami wyznaczanymi za pomocą azymutów może się odbyć w harcówce ale i w terenie. Wymaga wcześniejszego przygotowania (drużynowy wyznacza 5 punktów, po których harcerze poruszając się wyznaczają azymuty. Obok punktów wiszą fałszywe punkty ze złymi oznaczeniami ) 5. Konkurs kto prawidłowo zorientuje mapę. 6. Piosenka 7. Podsumowanie odpowiedzi na pytania, zadnie między zbiórkowe Konspekt V Temat: PODSUMOWANIE WIEDZY Z TERENOZNASTWA - Konkurs Cel: - Sprawdzenie praktyczne nabytych umiejętności Zamierzenia: - Zweryfikowanie, co nasz harcerz potrafi Zajęcia: 1. Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki 2. Gawęda. 3. Ogłoszenie konkursu z nagrodami 4. Krótki test z poziomic oraz znaków topograficznych 5. Gra z punktami wyznaczanymi za pomocą azymutów (obok punktów zaznaczonych wiszą inne które są źle wyznaczone) 6. Wędrówka po mapach, czyli obliczanie długości trasy za pomocą skali mapy 7. Piosenka 8. Podsumowanie konkursu, wręczenie pamiątkowych dyplomów i nagród 9

10

11