JAWNOŚĆ JAKO WYMÓG RZETELNEGO PROCESU KARNEGO ZAGADNIENIA PRAWA POLSKIEGO I OBCEGO redakcja naukowa Wojciech Jasiński Krzysztof Nowicki Warszawa 2013
Publikacja dofinansowana ze środków z projektu badawczego nr N N110 179836 przyznanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Stan prawny na 1 marca 2013 r. Recenzent Dr hab., prof. UG Sławomir Steinborn Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Joanna Cybulska Opracowanie redakcyjne JustLuk Łamanie JustLuk Układ typograficzny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSI KI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN 978-83-264-4195-0 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Spis treści Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wstęp / 11 Część I Jawność procesu karnego w Polsce / 13 1. Jawność procesu karnego zagadnienia ogólne / 13 Piotr Kardas Jawność wewnętrzna i zewnętrzna postępowania przygotowawczego / 15 Tomasz Grzegorczyk Jawność wewnętrzna postępowania sądowego / 69 Radosław Koper Jawność zewnętrzna postępowania sądowego / 105 Wojciech Jasiński Jawność zewnętrzna procesu karnego uwagi na tle propozycji Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego / 119 Krzysztof Nowicki Jawność procesu karnego uwagi de lege lata i de lege ferenda na tle badań akt postępowań karnych i badań z ankiet przeprowadzonych wśród sędziów, prokuratorów oraz rzeczników prasowych prokuratur i sądów / 139 5
Spis treści 2. Jawność procesu karnego zagadnienia szczegółowe / 161 Justyna Karaźniewicz Jawność w kontekście wychowawczo profilaktycznej funkcji postępowania karnego / 163 Ryszard A. Stefański Jawność wewnętrzna wobec pokrzywdzonego w polskim procesie karnym / 178 Marta Brzezińska, Danuta Tarnowska Wyłączenie jawności zewnętrznej rozprawy głównej / 207 Radosław Olszewski Udział uczestników postępowania w posiedzeniach sądu orzekającego o przedmiocie procesu karnego a zasady procesowe / 221 Miłosz Kościelniak-Marszał Publiczne ogłoszenie wyroku w procesie karnym / 235 Łukasz Chojniak Możliwość rozpoznania na posiedzeniu bez udziału stron oczywiście zasadnej kasacji wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich na korzyść oskarżonego / 249 Kazimierz J. Leżak Udział skazanego pozbawionego wolności w rozprawie o wyrok łączny jako element jawności wewnętrznej procesu a wymogi rzetelnego procesu / 259 Szymon Pawelec, Aleksandra Komar Dopuszczalność dowodu z prywatnego nagrania przebiegu rozprawy utrwalonego bez zgody sądu / 275 3. Jawność postępowań dyscyplinarnych / 285 Dorota Kaczorkiewicz Realizacja zasady jawności w postępowaniu dyscyplinarnym / 287 6
Spis treści Katarzyna Girdwoyń Zewnętrzna jawność postępowań dyscyplinarnych / 296 Część II Jawność procesu karnego na Ukrainie, Białorusi i Litwie / 309 Wasyl Nor, Andriej Pawłyszyn Zasada jawności w postępowaniu karnym Ukrainy / 311 Olga Petrova Zasada jawności w postępowaniu karnym Republiki Białorusi / 331 Raimundas Jurka Jawność procesu: optymalizacja procesu ustnego i pisemnego / 337 Egidijus Losis Stosowanie środków przymusu w postępowaniu karnym w kontekście zasady jawności / 346 Bibliografia / 361 7
Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne EKPC k.k. k.k.s. Konstytucja RP k.p.k. MPPOP pr. pras. p.u.s.p. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 zał.) ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) 9
Wykaz skrótów u.d.i.p. u.o.p.z. ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 768 z późn. zm.) Czasopisma i publikatory AUL Acta Universitatis Lodziensis Biul. SN Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego CPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych PiP Państwo i Prawo PPH Przegląd Prawa Handlowego PPK Problemy Prawa Karnego Prob. Praworz. Problemy Praworządności Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Prz. Sejm. Przegląd Sejmowy PS Przegląd Sądowy St. Praw. Studia Prawnicze WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy ZNIBPS Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego ZNUŁ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego 10
Wstęp Wstęp Jawność ma niewątpliwie istotne znaczenie dla procesu karnego. Stanowi ona jeden z fundamentalnych warunków jego rzetelności, wskazany wprost w Konstytucji RP oraz w aktach prawa międzynarodowego. Można zresztą zauważyć, że jawność jest doniosłą wartością całego życia publicznego we współczesnych demokracjach. Dotyczy ona zatem funkcjonowania nie tylko organów władzy sądowniczej, ale także władzy ustawodawczej czy wykonawczej. Fakt ten nie powinien zaskakiwać, jeżeli za C. Beccarią czy J. Benthamem zauważyć, że tajność była zawsze środkiem ochrony tyranii. W tym zatem sensie transparentne funkcjonowanie władzy publicznej pozwala obywatelom realizować funkcję kontrolną i urzeczywistniać założenie, że to naród jest suwerenem. Doniosłość tematyki jawności postępowania karnego sprawia, że warto podjąć nad nią refleksję naukową i przeanalizować jej znaczenie z perspektywy sprawiedliwości proceduralnej. Niniejsza publikacja zmierza do realizacji tego celu. Została ona przygotowana w ramach szerokich badań nad jawnością procesu karnego prowadzonych przez pracowników i doktorantów Katedry Postępowania Karnego, Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego w ramach projektu badawczego Jawność jako wymóg rzetelnego procesu karnego, realizowanego w latach 2009 2012. Oddawana do rąk Czytelników książka stanowi podsumowanie dyskusji nad jawnością postępowania karnego zainicjowanej na międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej przez Katedrę Postępowania Karnego, Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego w dniach 29 31 marca 2012 r. w Długopolu Zdroju. Dyskusja ta toczyła się przede wszystkim wśród przedstawicieli polskiej doktryny procesu karnego. Jednakże w celu wzbogacenia perspektywy badawczej do udziału w konferencji za- 11
Wstęp proszeni zostali także naukowcy z Litwy, Ukrainy i Białorusi. Wybór wschodnich sąsiadów Polski nie był przypadkowy. Często w ramach komparatystyki karnoprocesowej sięga się do prawodawstw państw Europy Zachodniej czy Stanów Zjednoczonych. Relatywnie rzadko natomiast punktem odniesienia są kraje Europy Wschodniej. Krok ten miał zatem zrównoważyć możliwe do zaobserwowania rozłożenie akcentów badawczych. Publikacja podzielona została na dwie części. Pierwszą poświęcono zagadnieniu jawności polskiego procesu karnego. Wśród opracowań w niej zawartych znalazły się zarówno artykuły traktujące o jawności wewnętrznej i zewnętrznej postępowania kompleksowo, jak i opracowania mające za przedmiot szczegółowe aspekty jawności procesu karnego. Analizie poddano aktualny stan prawny oraz przygotowaną przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego nowelizację kodeksu postępowania karnego. W książce znalazły się również dwa opracowania dotyczące jawności postępowań dyscyplinarnych. Takie szersze ujęcie problematyki jawności procesu karnego wydaje się jednak uzasadnione, jeżeli zauważyć, że postępowania dyscyplinarne są traktowane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka jako sprawy karne w rozumieniu art. 6 EKPC, a ich przebieg w dużej mierze regulowany jest stosowanymi odpowiednio przepisami kodeksu postępowania karnego. Druga część książki zawiera opracowania dotyczące jawności procesu karnego na Litwie, Ukrainie i Białorusi. Niniejsza publikacja nie rości sobie prawa do bycia kompleksowym opracowaniem zagadnienia jawności postępowania karnego w Polsce oraz na Litwie, Ukrainie i Białorusi. Jest raczej prezentacją, a niekiedy także konfrontacją poglądów doktrynalnych dotyczących jawności procesu karnego oraz w części dotyczącej polskiego porządku prawnego stanowi uzupełnienie wydanej wcześniej w ramach projektu badawczego monografii pod red. nauk. J. Skorupki pt. Jawność procesu karnego (Warszawa 2012). Mamy jednak nadzieję, że książka nie tylko wzbogaci dotychczasowy dorobek doktrynalny, ale także stanie się przyczynkiem do dalszej refleksji naukowej nad problematyką jawności procesu karnego. Wojciech Jasiński, Krzysztof Nowicki Wrocław, luty 2013 r. 12
Część I Jawność procesu karnego w Polsce 1. Jawność procesu karnego zagadnienia ogólne
Jawność wewnętrzna i zewnętrzna postępowania przygotowawczego Piotr Kardas* Jawność wewnętrzna i zewnętrzna postępowania przygotowawczego 1. Uwagi wprowadzające Zasada jawności postępowania karnego wskazywana jest jako jedna z fundamentalnych reguł rzetelnego procesu karnego 1. W najogólniejszym ujęciu rozumiana jest jako ( ) kategoryczny postulat, aby proces był jawny. Zasada ta w sensie najszerszym oznacza nie tylko prawo odpowiednich osób do obecności przy czynnościach procesowych, lecz również prawo do zaznajomienia się ze sprawą w najszerszym tego słowa znaczeniu, a więc zapoznania się z aktami, dokumentami, itp. 2 * Dr hab. Piotr Kardas, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego. 1 Co do znaczenia zasady jawności w postępowaniu karnym, określanej we współczesnym piśmiennictwie polskim jako zasada publiczności, jej historycznego ukształtowania oraz funkcji pełnionych na poszczególnych etapach procesu zob. szerzej M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym (w:) M. Cieślak, Dzieła wybrane, t. 1, red. S. Waltoś, Kraków 2011, s. 196 i n.; Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 313 i n.; S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2008, s. 307 i n.; P. Wiliński, Proces karny w świetle Konstytucji, Warszawa 2011, s. 139 i n.; J. Skorupka, Prawnomiędzynarodowe i konstytucyjne podstawy jawności procesu karnego (w:) Jawność procesu karnego, red. J. Skorupka, Warszawa 2012, s. 42 i n.; R. Ponikowski, Granice jawności wewnętrznej i zewnętrznej przygotowawczego stadium postępowania karnego (w:) Jawność procesu karnego, red. J. Skorupka, Warszawa 2012, s. 130 i n.; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 180 i n.; S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1961, s. 77 i n.; M. Lipczyńska, Polski proces karny, t. 1, Zagadnienia ogólne, Warszawa 1986, s. 63 i n.; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009, s. 148 i n.; R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Kraków Lublin 1996, s. 98 i n.; B. Wójcicka, Zakres realizacji zasady jawności wewnętrznej w postępowaniu przygotowawczym, ZNUŁ 1969, nr 66; B. Wójcicka, Problem zasady jawności w procesie karnym, AUL 1992, nr 50. 2 M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym (w:) M. Cieślak, Dzieła wybrane, t. 1, red. S. Waltoś, s. 196. 15
Piotr Kardas Tak rozumiana zasada jawności obejmuje dwa elementy: prawo do zapoznania się z aktami, materiałami lub dokumentami zgromadzonymi w toku procesu karnego oraz prawo do udziału, a także obecności przy realizowaniu przez właściwe ograny czynności procesowych. Rozróżnienie wskazanych wyżej dwóch aspektów przesądza o konieczności konkretyzacji zasady jawności przez określenie podmiotów, w stosunku do których proces karny ma być jawny 3. Czym innym jest bowiem prawo do zapoznania się z materiałami zgromadzonymi w aktach postępowania karnego oraz udziału w czynnościach procesowych (co do zasady umożliwiającego aktywne uczestnictwo w tych czynnościach), czym innym zaś prawo do obecności przy wykonywaniu przez właściwe organy czynności procesowych (obejmujące uprawnienie do biernego obserwowania realizowanych przez właściwy organ czynności procesowych przy udziale stron i innych uprawnionych podmiotów mających w tym interes prawny). Bez konieczności prowadzenia głębszych analiz można stwierdzić, że zakres jawności odnoszonej do materiałów postępowania oraz prawa do uczestniczenia w celu ochrony interesów w czynnościach procesowych niejako z istoty rzeczy odnosi się do pewnej tylko kategorii osób, posiadających szczególny status oraz określone interesy prawne związane z możliwością zapoznania się z aktami sprawy lub udziałem w czynnościach. Z kolei zakres jawności związany z obecnością przy realizacji czynności procesowych obejmować może szerszy krąg osób, nie tylko tych, które z uwagi na szczególny status procesowy mają zarazem interes prawny w uczestniczeniu w czynnościach procesowych. W nawiązaniu do wskazanych wyżej aspektów zasady jawności postępowania karnego w piśmiennictwie powszechnie przyjmuje się, że zasada jawności obejmuje dwie sfery: tzw. jawność wewnętrzną, odnoszoną do stron procesu, a także innych osób posiadających interes prawny, z jednej strony 4, oraz tzw. jawność zewnętrzną, odnoszoną do bliżej nieskonkretyzowa- 3 Trafnie wskazywał M. Cieślak, że samo pojęcie jawności jest nieokreślone dopóty, dopóki nie sprecyzujemy, w stosunku do kogo proces ma być jawny. I na tym tle rozróżnia się zwykle dwie strony jawności: 1) jawność w stosunku do stron procesowych i 2) jawność w stosunku do wszystkich obywateli (w stosunku do publiczności) Zagadnienia dowodowe w procesie karnym (w:) M. Cieślak, Dzieła wybrane, t. 1, red. S. Waltoś, s. 196. 4 Obowiązujące regulacje proceduralne stwarzają podstawy do uzyskania dostępu do akt sprawy także przez inne niż strony postępowania osoby, które posiadają określony interes prawny. Na możliwość uzyskania dostępu do akt sprawy przez inne osoby wskazują jednoznacznie przepisy art. 156 1 i 5 k.p.k.; zob. szerzej w tej kwestii m.in. A. Sakowicz (w:) K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2009, s. 375 376. 16
Jawność wewnętrzna i zewnętrzna postępowania przygotowawczego nego kręgu podmiotów nieposiadających statusu stron procesowych, określaną we współczesnym piśmiennictwie procesowym jako zasada publiczności 5, z drugiej 6. Powszechnie przyjmowane we współczesnym piśmiennictwie procesowym rozróżnienie wewnętrznego oraz zewnętrznego aspektu zasady jawności, stanowi podstawę do odmiennego zakreślenia jej funkcji i celów w obu obszarach. W odniesieniu do zasady jawności wewnętrznej podkreśla się, że stanowi ona korelat, przejaw lub nawet warunek konieczny zasady kontradyktoryjności, a w dalszej perspektywie zasady prawa do obrony, równości broni, wreszcie zasady prawdy materialnej 7. Zasada ta łączy się zatem z określonym modelem 5 Warto zaznaczyć, że we współczesnym piśmiennictwie karnistycznym dla określenia zewnętrznego aspektu zasady jawności powszechnie wykorzystywana jest nazwa: zasada publiczności. Pojęciem zasady jawności w celu określenia obu aspektów omawianego zagadnienia, a więc zarówno zasady jawności zewnętrznej, jak i wewnętrznej, posługują się m.in. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie, s. 148 i n., oraz R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, s. 98 i n. 6 Co do różnego sposobu określania istoty zasady jawności w obu sygnalizowanych wyżej aspektach zob. szerzej: R. Ponikowski, Granice jawności wewnętrznej i zewnętrznej, s. 130 i n.; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 180 i n.; S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym, s. 77 i n.; M. Lipczyńska, Polski proces karny, t. 1, Zagadnienia ogólne, Warszawa 1986, s. 63 i n. 7 Powiązanie zasady jawności wewnętrznej postępowania karnego z zasadą prawdy materialnej związane jest z przypisywaną zasadzie kontradyktoryjności funkcją w zakresie realizacji zasady prawdy. Przyjmując, że najbardziej efektywnym sposobem ustalenia prawdy materialnej jest sporne, kontradyktoryjne postępowanie dowodowe oraz łącząc zasadę jawności wewnętrznej z kontradyktoryjnością, przesądza się o znaczeniu zasady jawności wewnętrznej dla realizacji zasady prawdy. Brak możliwości zapoznania się przez strony postępowania karnego z materiałami zgromadzonymi w aktach, mającymi znaczenie dla rozstrzygnięcia konkretnego zagadnienia w zasadzie wyklucza możliwość prowadzenia kontradyktoryjnego sporu między stronami, mającego stanowić podstawę decyzji podejmowanej przez niezawisły, bezstronny i zarazem czynnie niezaangażowany w procesu dowodowy organ, w tym w szczególności sąd. Trafnie podkreśla P. Hofmański, że odebranie sądowi inicjatywy dowodowej nie spowoduje osłabienia gwarancji wyjaśnienia prawdy materialnej przed sądem. Uważam bowiem, że nie ma lepszej metody dochodzenia do prawdy niż kontradyktoryjna weryfikacja dowodów przedstawianych sądowi przez przeciwnika procesowego. Podkreślając w innym miejscu tego samego opracowania, że kontradyktoryjność oznacza wszak nie tylko bierność sądu, który ma rozstrzygnąć przedstawiony mu spór, ale także idealną równość stron, które ten spór toczą. Można zasadnie postulować, aby strony miały równe prawne możliwości przygotowania dowodów, z którym następnie przyjdą do sądu. Jakkolwiek wskazanej idealnej równości stron projekt nowelizacji k.p.k., którego rozwiązania omawia w powołanym poniżej opracowaniu P. Hofmański, nie gwarantuje, to jednak nie ma wątpliwości, że bazowym, wręcz minimalnym warunkiem kontradyktoryjności, służącej wyjawieniu prawdy materialnej, jest dostęp stron do materiałów postępowania. Zob. szerzej co do związków zasady prawdy materialnej z zasadą kontradyktoryjności P. Hofmański, Prawda materialna w kontradyktoryjnym 17