Rzetelny proces karny

Transkrypt

1 Rzetelny proces karny Materiały konferencji naukowej Trzebieszowice września 2009 r. pod redakcją Jerzego Skorupki Wojciecha Jasińskiego Warszawa 2010

2 Spis treści Wykaz skrótów... 9 Wstęp Część pierwsza Rzetelne postępowanie przygotowawcze I. Referat wprowadzający Jerzy Skorupka Rzetelne postępowanie przygotowawcze II. Głosy w dyskusji Janusz Tylman Ryszard A. Stefański Maria Jeż-Ludwichowska Dariusz Kala Piotr Starzyński Rossana Starzyńska Część druga Rzetelne postępowanie przed sądem pierwszej instancji I. Referat wprowadzający Ryszard A. Stefański Rzetelne postępowanie przed sądem pierwszej instancji II. Głosy w dyskusji Janusz Tylman Katarzyna Dudka

3 Spis treści Stanisław Hoc Maciej Rogalski Kazimierz Zgryzek Hanna Paluszkiewicz Grażyna Artymiak Wojciech Jasiński Część trzecia Rzetelne postępowanie odwoławcze i kasacyjne I. Referat wprowadzający Tomasz Grzegorczyk Rzetelne postępowanie odwoławcze i kasacyjne II. Głosy w dyskusji Cezary Kulesza Wiesław Kozielewicz Krzysztof Nowicki Część czwarta Miscellanea Piotr Kardas Garść refleksji o standardzie rzetelnego procesu w kontekście zasady prawdy materialnej oraz konstrukcji czynności sądowych w postępowaniu przygotowawczym Paweł Wiliński O koncepcji rzetelnego procesu karnego Włodzimierz Wróbel Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w praktyce orzeczniczej sądów Katarzyna T. Boratyńska Kontrola operacyjna a rzetelność procesu uwagi de lege lata i de lege ferenda

4 Spis treści Szymon Pawelec O potrzebie poszanowania natury spółek kapitałowych w postępowaniu karnym w świetle zasady rzetelnego procesu Izabela Haÿduk-Hawrylak Rzetelny proces karny a ułaskawienie

5 Wstęp Rzetelność postępowania karnego należy do zagadnień ponadczasowych. Problematyka ta zyskała jednak szczególne znaczenie w latach transformacji ustrojowej. Ustawodawca stanął bowiem wtedy przed ważnym wyzwaniem, którym było dostosowanie przepisów karnoprocesowych obowiązujących w Polsce Ludowej do standardów demokratycznego państwa prawnego. Owocem podjętych prac był przede wszystkim nowy Kodeks postępowania karnego z 1997 r. Od jego opracowania, uchwalenia i wejścia w życie minęło już ponad dziesięć lat. W tym czasie jednak zagadnienie rzetelności postępowania karnego nie straciło swej aktualności. Wciąż jest ono intensywnie dyskutowane, a w orzecznictwie sądów i Trybunału Konstytucyjnego oraz w doktrynie zgodnie podkreśla się jego wagę. Nieustannie rośnie wspólny europejski dorobek w zakresie standardów rzetelności postępowania, wypracowywany przede wszystkim przez Europejski Trybunału Praw Człowieka, choć dziś także w coraz większym stopniu przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Orzecznictwo pierwszego ze wspomnianych Trybunałów wskazuje ponadto, że przed Polską nadal stoją wyzwania w zakresie poszanowania praw uczestników postępowania karnego. Zmieniające się realia społeczno-polityczne, europeizacja prawa karnego procesowego, a także niesłabnące dążenie do wzmocnienia gwarancji praw jednostki są zatem czynnikami, które wpływają na aktualność dyskusji nad standardami wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Choć więc jej temat pozostaje od wielu lat ten sam rzetelność postępowania to jednak zmieniające się środowisko wpływa na ewolucję charakteru poruszanych kwestii. Idea poddania standardów rzetelnego procesu karnego ponownej analizie narodziła się w Katedrze Postępowania Karnego, Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego już w 2008 r. W swoim ostatecznym kształcie przybrała ona postać ogólnopolskiej kon- 11

6 Wstęp ferencji naukowej Rzetelny proces karny, która odbyła się w dniach września 2009 r. w malowniczej scenerii Zamku na Skale w Trzebieszowicach. Konferencja połączona została z uroczystym wręczeniem księgi jubileuszowej prof. dr hab. Zofii Świdzie, która istotną część swej pracy naukowej poświęciła właśnie zagadnieniom rzetelnego procesu karnego. Trudno było więc o bardziej stosowną okazję do podjęcia tego tematu. Niniejsza publikacja stanowi w większości zbiór referatów oraz głosów w dyskusji wygłoszonych w trakcie konferencji. Podzielona została na cztery części, z których trzy pierwsze odpowiadają tematom paneli dyskusyjnych, które odbyły się w jej trakcie. Zamiarem redaktorów tej książki nie było jednak wyłącznie utrwalenie przebiegu dyskusji konferencyjnej. Dlatego też opublikowane zostały nie tylko nadesłane przez autorów wystąpienia wygłoszone w trakcie wrześniowych obrad, ale także te, które powstały już po ich zakończeniu. W publikacji znalazły się ponadto szersze opracowania dotyczące problematyki rzetelnego procesu karnego, przygotowane przez uczestników konferencji (część IV). Całość stanowi więc zbiór cechujący się wielowątkowością i różnorodnością. Refleksja nad ostatecznym kształtem książki skłania jednak do wniosku, że nie mogło być chyba inaczej, skoro problematyka rzetelnego procesu karnego ma właśnie taki złożony i niejednorodny charakter. Redaktorzy

7 CZĘŚĆ PIERWSZA Rzetelne postępowanie przygotowawcze

8

9 I. Referat wprowadzający Jerzy Skorupka* Rzetelne postępowanie przygotowawcze 1. Problematyka rzetelnego postępowania karnego stanowi ostatnio przedmiot wielu wypowiedzi przedstawicieli doktryny procesu karnego 1. Jak się wydaje, jednym z powodów zainteresowania tą problematyką jest okoliczność, że idea rzetelnego procesu jest współczesnym symbolem praworządnego postępowania karnego. 2. Normatywne podstawy standardu rzetelnego procesu karnego zawarte są w aktach prawa międzynarodowego, Konstytucji RP oraz Kodeksie postępowania karnego. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r. 2 w art. 14 ust. 1 stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych. Zbieżne w treści uregulowanie zawiera Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 3 (dalej: Konwencja), któ- * dr hab. Jerzy Skorupka, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego 1 Zob. A. Błachnio-Parzych, J. Kosonoga, H. Kuczyńska, C. Nowak, P. Wiliński, Rzetelny proces karny w orzecznictwie sądów polskich i międzynarodowych, red. P. Wiliński, Warszawa 2009; Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa ku czci Profesor Zofii Świdy, Warszawa Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm. 15

10 Część pierwsza. Rzetelne postępowanie przygotowawcze ra w art. 6 zatytułowanym Prawo do rzetelnego procesu sądowego, w ust. 1 stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Prawo do sprawiedliwego procesu sądowego wyrażone zostało także w art. 47 Karty Praw Podstawowych 4. Prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd uregulowane zostało także w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Ogólne założenia rzetelności postępowania, ujęte w formę zasad postępowania karnego, zostały wyeksponowane w Przepisach wstępnych Kodeksu postępowania karnego (art. 1 23). Prócz tego znajdują odzwierciedlenie w szeregu regulacji szczegółowych. Pomimo że prawnomiędzynarodowe i konstytucyjne standardy rzetelnego postępowania literalnie odnoszą się do sądowego etapu procesu karnego, w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPC) nie można mieć wątpliwości co do tego, że wymogi rzetelnego procedowania odnoszą się także do etapu postępowania przygotowawczego 5. Tożsame stanowisko wyrażane jest w literaturze procesu karnego 6. Postępowanie przygotowawcze stanowi wszak ważny element sekwencji procesu karnego, którego znaczenie ciągle rośnie. Gromadzenie dowodów i stosowanie środków przymusu procesowego wiąże się z ingerencją w konstytucyjne i konwencyjne wolności i prawa (osobistej, komunikowania się, do prywatności, nienaruszalności mieszkania). W związku z wprowadzeniem do procesu karnego środków i instytucji pozwalających na zakończenie postępowania w stadium przedjurysdykcyjnym, w postępowaniu przygotowawczym zostaje określony zakres odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa. Już te okoliczności 4 Dz. Urz. UE C 364, z Zob. wyr. ETPC z dnia 24 listopada 1993 r. w sprawie 13927/88 Imbrioscia przeciwko Szwajcarii, Orzecz. Stras., t. I, s. 480; wyr. ETPC z dnia 8 lutego 1996 r. w sprawie Murray przeciwko Wielkiej Brytanii. 6 Zob. przykładowo P. Hofmański, Europejska Konwencja Praw Człowieka i jej znaczenie dla prawa karnego, Białystok 1993, s ; C. Kulesza, Efektywność udziału obrońcy w procesie karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Kraków 2005, s. 81. Zob. także M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej, Kraków 2006, s

11 I. Referat wprowadzający. Rzetelne postępowanie przygotowawcze wskazują, że postępowanie przygotowawcze musi podlegać standardom rzetelnego procedowania. Należy dodać, że z treści art. 2 Konstytucji RP wyprowadzić należy wniosek, że zadaniem ustawodawcy jest ukształtowanie postępowania przygotowawczego w taki sposób, aby odpowiadało ono dyrektywom państwa prawnego. W tej formule mieści się prowadzenie postępowania przygotowawczego w rzetelny (sprawiedliwy, uczciwy) sposób. 3. Przez rzetelność postępowania należy rozumieć metodę (sposób) określenia ustawowego modelu procesu karnego 7. Analizowane pojęcie nie określa jednak elementów konstrukcyjnych ustawowego modelu procesu karnego (w tym postępowania przygotowawczego), a jedynie sposób realizowania celu postępowania karnego (postępowania przygotowawczego). Wskazuje więc na wartości i warunki, które muszą być realizowane i spełnione, w dążeniu do osiągnięcia celu tego postępowania 8. Pojęcie rzetelnego procesu uważać wręcz należy za kwintesencję celu postępowania karnego, a zarazem wyznacznik prawidłowości postępowania we wszystkich jego stadiach, trybach i rodzajach postępowań. Należy mieć na uwadze, że oparcie modelu postępowania przygotowawczego na takich elementach konstrukcyjnych, jak ściganie z urzędu, legalizm i ograniczony oportunizm ścigania, niejawność i pisemność postępowania, dokonywanie czynności z urzędu, sformalizowanie śledztwa i uproszczenie dochodzenia, nie wskazuje jeszcze, jakie wartości powinny być realizowane w postępowaniu przygotowawczym. Wartości, które w postępowaniu przygotowawczym powinny być realizowane, to przykładowo: domniemanie niewinności, in dubio pro reo, nemo se ipsum accusare tenetur, audiatur et altera pars, ne bis in idem, zakończenie postępowania w rozsądnym terminie. Chodzi zatem o szczególnie ważne wartości dotyczące wolności i praw obywatelskich. Wymienione wartości określić należy mianem reguł rzetelnego procesu 9. Zbiór tych reguł tworzy model rzetelnego procesu karnego 10, a także model rzetelnego postępowania przygotowawczego. Reguły te stanowią elementy konstrukcyjne modelu 7 Por. P. Wiliński, Pojęcie rzetelnego procesu karnego (w:) Rzetelny proces karny w orzecznictwie..., red. P. Wiliński, Warszawa 2009, s Por. P. Wiliński, Pojęcie..., s Tamże. 10 Tamże. 17