Wieloletnie trendy w rolnictwie polskim i próba projekcji. Zagadnienia wybrane

Wieloletnie trendy w rolnictwie polskim i próba projekcji. Zagadnienia wybrane Zakład Ekonomiki Gospodarstw Rolnych Prof. dr hab. Wojciech Józwiak Mgr Zofia Mirkowska Warszawa, 23 września 2011

Zakres wystąpienia Wstęp Metoda Ceny produktów i środków produkcji Plony roślin uprawnych i powierzchnia zasiewów Wydajności jednostkowe zwierząt i ich pogłowie Projekcja wartości dodanej brutto 2

WSTĘP Szacuje się, że tylko 260-270 tys. (około 14% ogółu) polskich gospodarstw rolnych jest obecnie w stanie konkurować z gospodarstwami rolnymi innych krajów Unii Europejskiej, lub ma szansę, by tę zdolność osiągnąć. To prawdopodobnie one (lub ich część) będą w dłuższej perspektywie czasu dostarczać produkty rolnicze na rynek krajowy i na eksport. Ale nawet dla takich gospodarstw przyszłość nie przedstawia się optymistycznie, ponieważ: muszą się liczyć z pogorszeniem warunków prowadzenia produkcji rolniczej dyktowanych wspólną polityką rolną w latach 2014-2020, jest prawdopodobne, że nastąpi korekta krajowych systemów: opodatkowania gospodarstw rolnych, ubezpieczenia emerytalno-rentowego rolników indywidualnych i składki na fundusz zdrowotny, 3

postępują niekorzystne zmiany klimatu, które cechuje występowanie długich posuch w sezonach wegetacyjnych, a to obniża plony roślin uprawnych, Polska od 2003 roku ma dodatnie i rosnące saldo handlu zagranicznego produktami rolnożywnościowymi, to zaś oznacza, że zaczęła ona brać udział w światowym podziale pracy w wytwarzaniu produktów rolno-żywnościowych. Trzeba więc liczyć się z tym, że okres wychodzenia z kryzysu gospodarczego oraz okres pokryzysowy będą charakteryzować zmiany koniunktury na poszczególne produkty rolnicze, więc część gospodarstw będzie musiała ponieść wydatki związane z reorganizacją produkcji, 4

jest prawdopodobne, że wejście do eurolandu obniży poziom konkurencyjności polskich produktów pochodzenia rolniczego. Gospodarstwa rolne muszą mieć zatem dochody na tyle duże, by wraz z kredytami i subwencjami móc sfinansować niezbędne przedsięwzięcia służące utrzymaniu zdolności do konkurowania. Czy zanosi się na to? 5

METODA Utworzono modele trendów na szeregach czasowych danych statystycznych, wykorzystując regresję: liniową, potęgową, wykładniczą, logarytmiczną i wielomianową drugiego oraz trzeciego stopnia. W sumie sporządzono 172 modele, z tego do dalszych analiz wybrano 45. Warunkiem wyboru była wielkość wskaźnika determinacji R 2 0,36. Tam, gdzie kilka modeli spełniało ów warunek, niekoniecznie wybierano model z największą wielkością wskaźnika. Działo się tak w kilku przypadkach, gdy podejście mechaniczne kłóciło się z poglądami autorów. 6

Do ustaleń wykorzystano materiały obejmujące całe polskie rolnictwo w dwudziestoleciu 1990-2009, w tym dane RER oraz dane statystyczne publikowane w różnych wydawnictwach GUS. Część danych dotyczących zmian cen środków produkcji w okresie przed zmianą wartości pieniądza (lata 1990-1993), budziła wątpliwości, więc w tych przypadkach wykorzystano dane obejmujące okres krótszy szesnastolecie 1994-2009. 7

Analizowano trendy obejmujące lata po zmianie ustroju społeczno-gospodarczego Polski. Analiza wykazała, że w części przypadków podobne trendy występowały już wcześniej. Przykładem jest malejąca powierzchnia uprawy żyta. Zgromadzone materiały wykorzystano do sporządzenia projekcji wartości dodanej brutto na 2013 rok, co dało wstępny ekonomiczny obraz polskiego rolnictwa w roku kończącym obecny okres planistyczno-rozliczeniowy obowiązujący w Unii Europejskiej. 8

Ceny produktów Typowy schemat to trend rosnący w tempie malejącym Ceny skupu - mleko krowie (zł/l) y = 0,3047x 0,4328 R 2 = 0,9503 1,2 1,0 0,8 0,6 0,44 0,51 0,59 0,61 0,61 0,78 0,78 0,72 0,72 0,87 0,93 0,93 1,07 1,02 0,90 0,4 0,28 0,2 0,0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 9

Ceny środków produkcji Typowy schemat, to trend w kształcie litery U, z odwróceniem kierunku trendu w latach 2003-2009 Wskaźniki zmian cen (rok poprzedni = 100) - środki ochrony roślin 140 120 100 80 122,9 117,3 108,4 112,9 108,4 105,9 104,3 102,1 y = 0,2501x 2-5,0997x + 126,62 R 2 = 0,8991 100,8 109,9 101,9 100,5 99,4 101,7 101,1 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 10

500,0 Tempo zmian cen produktów rolniczych, rolniczych środków produkcji i wynagrodzeń w gospodarce narodowej 400,0 300,0 200,0 100,0 0,0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ceny produktów rolniczych Ceny środków produkcji kupowanych przez rolników Wynagrodzenia w gospodarce narodowej Źródło: ustalenia prof. W. Ziętary 11

Produkcja roślinna Plony roślin uprawnych - typową sytuację przedstawia poniższa plansza. Plony pszenicy (dt/ha) 60,0 y = 0,0542x 2-0,9791x + 38,526 R 2 = 0,3945 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 38,5 39,6 38,0 30,6 33,3 31,8 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 36,0 34,6 32,1 36,2 35,0 32,3 35,3 38,5 34,0 42,8 39,5 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 32,4 39,4 40,7 41,7 12

Odnotowano na podstawie ustaleń modelowych tendencję wzrostową plonów. Przyrosty plonów liczone w procentach i odnoszące się np. do lat 2000-2009 zestawiono szeregując uprawy według malejącego tempa ich przyrostu (rok 2000=100): 13

rzepak 148,3% buraki cukrowe 137,4% pszenica 121,0% strączkowe pastewne 115,1% pszenżyto 113,9% żyto 112,0% jęczmień 111,9% ziemniaki 108,1% owies 106,6% mieszanki zbożowe jare 102,9% 14

Na oceniane zjawisko wywarły wpływ pozytywny intensyfikacja produkcji i postęp biologiczny. Zużycie nawozów mineralnych liczone w NPK w 2009 roku wyniosło bowiem 129,7% w stosunku do sytuacji z 2000 roku, a analogiczny wskaźnik odnoszący się do środków chemicznej ochrony roślin wyniósł 216,7%. Korzyści z postępu biologicznego mogłyby być większe, gdyby większość producentów rolnych stosowała wymianę nasion i sadzeniaków. Wymianę nasion zbóż kłosowych stosuje np. zaledwie około 14% gospodarstw rolnych. 15

Negatywny wpływ na plony wywierały zmiany klimatu, a głównie posuchy występujące coraz częściej w okresie wegetacyjnym. Świadczą o tym niewielkie przyrosty plonów roślin uprawianych na glebach słabych i roślin jarych, które mają słaby system korzeniowy. 16

Powierzchnia zasiewów W tym zakresie również wystąpiły duże zmiany. Istniały trzy rodzaje trendów zmian powierzchni zasiewów. Jeden to trend malejący (pszenica, żyto, ziemniaki, buraki cukrowe). Drugi ma postać litery U (jęczmień, rośliny strączkowe, rzepik i rzepak). Trzeci trend - rosnący - obejmuje kukurydzę. 17

Powierzchnia uprawy - ziemniaki 2000 1835 1733 1757 1761 1697 1522 1500 1342 1306 1295 1268 1251 1194 1000 500 803 y = -78,665x + 1978,7 R 2 = 0,96 766 713 588 597 570 549 508 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 18

Powierzchnia zasiewów - rzepak i rzepik y = 2,6417x 2-38,006x + 528,04 R 2 = 0,7423 1200 1000 800 600 400 500 468 417 348 370 606 283 317 466 545 437 443 439 426 538 550 624 797 777 810 200 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 19

Powierzchnia zasiewów - kukurydza 700 y = 0,2513x 2 + 18,858x - 19,87 R 2 = 0,811 600 500 400 355 393 464 412 390 344 390 370 300 200 100 59 70 56 55 50 48 69 77 85 104 214 279 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 20

Powierzchnia zasiewów i użytków rolnych: średnie dla trzech/czterech pięcioleci oraz przewidywany stan w 2013 roku 1990-1994 Średnio w latach (tys. ha) 1995-1999 2000-2004 2005-2009 Projekcja 2013 rok Zboża ogółem 8484 8747 8501 8449 9283 Strączkowe na nasiona 238 148 117 123 226 Ziemniaki Przemysłowe 1749 883 1347 900 902 828 562 996 576 1251 Pastewne 1607 954 954 826 911 1519 Pozostałe uprawy 537 475 458 431 431 RAZEM ZASIEWY RAZEM UŻYTKI ROLNE 13497. 12570 17888 11632 16999 11472 16063 13286 15191 21

Bardzo szybko rosła powierzchnia uprawy pszenżyta i kukurydzy na ziarno, w części kosztem powierzchni uprawy żyta i pszenicy Bardzo szybko rosła powierzchnia uprawy roślin przemysłowych, przede wszystkim z powodu wzrostu powierzchni uprawy rzepaku i rzepiku. 22

Projekcja na 2013 rok wskazuje że zostanie zahamowane upraszczanie organizacji produkcji roślinnej, które postępowało w trzech analizowanych pięcioleciach (1995-1999, 2000-2004 i 2005-2009). Udział powierzchni uprawy zbóż, rzepaku i rzepiku oraz roślin strączkowych na nasiona wynosił bowiem odpowiednio 72, 78 i 82%, natomiast według projekcji ulegnie on obniżeniu do poziomu 80-81%. 23

Powierzchnia zasiewów w latach 1990-2009 uległa zmniejszeniu o około 2 mln ha, tj. o 15%. Projekcja na 2013 rok wskazuje jednak na powrót niemal do stanu z pięciolecia 1990-1994. Część trwałych użytków zielonych jest bowiem zaorywana i przeznaczana głównie pod produkcję pasz objętościowych i niektórych zbóż. Wpływ na to zjawisko wywierają dopłaty bezpośrednie i posuchy powodowane zmianą klimatu. Powierzchnia użytków rolnych ulegała zmniejszeniu do 2009 roku, a projekcja wskazuje, że proces ten będzie trwał co najmniej do 2013 roku. Prawdopodobną przyczyną tej sytuacji jest rezygnowanie z rolniczego wykorzystywania użytków charakteryzujących się niekorzystnymi przyrodniczymi warunkami produkcji. 24

Produkcja zwierzęca Wydajności jednostkowe zwierząt Analizowano jedynie mleczność krów i produkcję żywca w przeliczeniu na 1 sztukę trzody chlewnej. W obu przypadkach trendy miały charakter liniowy. Średnie tempo przyrostu mleczności w analizowanym wieloleciu wynosiło 82 l rocznie. W roku 2009 np. mleczność była więc w Polsce o 22% większa niż w 2000 roku. 25

Przyrost mleczności krów mógł być większy zważywszy, że tylko 60% ich pogłowia było inseminowane, w tym część nasieniem buhajów mięsnych. Oznacza to, że duża część pogłowia krów nie była objęta postępem biologicznym. Produkcja żywca trzody chlewnej rosła w średnim rocznym tempie około 2 kg w przeliczeniu na 1 sztukę średniego stanu. W 2009 roku zatem produkcja żywca na 1 sztukę średniego stanu wyniosła około 113% poziomu z 2000 roku. 26

Pogłowie zwierząt Spadek pogłowia krów postępował szybko na początku analizowanego okresu. Stopniowo jednak wyhamowywał, lecz dopiero od 2008 roku nastąpiło odwrócenie trendu spadkowego. Spadek wolumenu produkcji związany z tym zjawiskiem był łagodzony wzrostem mleczności krów. Podobne zjawisko wystąpiło w przypadku pogłowia pozostałego bydła, z tym, że zmiana trendu spadkowego na rosnący wystąpiła wcześniej, bo w 2005 roku. Charakteryzowane 27 zjawiska dobrze oddaje plansza.

Przeżuwacze razem, tys.szt. y = 15,365x 2-559,42x + 12393 R 2 = 0,9665 14000 12000 12233 11553 10539 9886 9786 9600 10000 9017 9163 9037 8608 8013 8000 7726 7578 7542 7177 7441 7648 7632 7270 7023 6000 4000 2000 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 28

W tempie rosnącym w całym analizowanym wieloleciu przyrastała produkcja żywca drobiowego. W 2000 roku nastąpił przyrost wolumenu tego dobra o około 47 tys. t, a w 2009 roku wskaźnik ten wzrósł do około 85 tys.t, tj. o około 82% (plansza). Spadek pogłowia trzody chlewnej w latach 1989-2009 miał charakter liniowy, a wskaźnik spadku średnio rocznie wynosił 0,24 mln szt. Analogicznie jak w przypadku produkcji mleka spadek liczby sprzedawanych tuczników był łagodzony przyrostem produkcji w przeliczeniu na 1 sztukę średniego stanu. 29

Drób rzeźny (tys.t) 1800 y = 2,1176x 2 + 8,2153x + 281,87 R 2 = 0,9871 1600 1400 1200 1000 800 600 400 334 334 359 306 336 364 410 474 520 573 584 695 794 860 916 1248 1165 1115 1016 1037 200 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 30

Pogłowie trzody, mln szt. y = -0,2388x + 21,123 R 2 = 0,631 25 20 15 20,0 19,5 21,9 22,1 18,9 19,5 20,4 18,0 18,1 19,2 18,5 17,1 17,1 18,7 18,6 17,0 18,1 18,9 18,1 15,4 14,3 10 5 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 31

Pogłowie zwierząt gospodarskich (tys. SD) -średnie dla czterech pięcioleci oraz przewidywany stan w 2013 roku Rodzaje zwierząt Krowy i pozostałe bydło Pozostałe przeżuwacze Trzoda chlewna 1990-1994 6738 190 3054 Średnio w latach 1995-1999 5642 163 2823 2000-2004 4526 156 2655 2005-2009 4577 135 2544 Projekcja 2013 rok 4993 109 2308 Drób 617 660 1080 1558 2310 Konie 849 575 416 311 294 RAZEM 11448 9862 8833 9124 10014 32

Powierzchnia paszowa (łącznie trwałe użytki zielone i na gruntach ornych) w przeliczeniu na 1 sztukę dużą przeżuwaczy i koni uległa zmniejszeniu. W latach 2005-2009 było to 0,85 ha, w projekcji na rok 2013 zaś 0,77 ha, tj. o około 9% mniej. Oznacza to wzrost intensywności produkcji pasz objętościowych. Nasuwa się refleksja, że postęp w zakresie produktywności produkcji bydlęcej (mleko) był większy niż w produkcji żywca wieprzowego, co znalazło wyraz w saldach handlu zagranicznego produktami mlekopochodnymi oraz żywca wieprzowego i produktów pochodnych. 33

Mimo odwrócenia spadkowego trendu pogłowia zwierząt nie można patrzeć optymistycznie na możliwość wzbogacania gleb w próchnicę, ponieważ narasta specjalizacja gospodarstw. Oznacza to, że jedne gospodarstwa mają nadmiar obornika, inne zaś (około 47% ogółu) w najlepszym przypadku stosują jego substytuty. 34

Wartość dodana brutto w cenach producenta z pięcioleci 2000-2004 i 2005-2009 oraz projekcja na 2013 rok Wyszczególnienie Produkcja: - roślinna - zwierzęca - pozostała Razem produkcja Zużycie pośrednie Wartość dodana brutto: - w cenach bieżących - w cenach stałych z 2009 roku 2000-2004 wyrażone w cenach 2004 roku Liczby średnie z lat 27 294 27 977 1520 56 791 36 086 20 705 22 979 2005-2009 wyrażone w cenach 2009 roku 31 636 34 280 615 66 531 43 409 23 122 23 122 Projekcja na 2013 rok w cenach 2013 roku 32 885 42 843 576 76 304 53 103 23 291 22 082 35

W latach 2005-2009 nastąpił wzrost wartości dodanej brutto w cenach bieżących i stałych, odpowiednio o 11,7 i 0,6%. Projekcja na 2013 rok wskazuje natomiast na niewielki wzrost (o 0,7%) wartości produkcji wyrażonej w cenach bieżących w stosunku do średniej wielkości charakteryzowanego miernika stanu z lat 2005-2009, ale spadek o 4,5% w przypadku użycia cen stałych. Dochody ludności rolniczej u progu następnego okresu planistyczno-rozliczeniowego UE (lata 2014-2020) będą zatem w dużym stopniu zależeć od zmian kształtu WPR, (głównie od poziomu dopłat bezpośrednich) i od zmian efektywności produkcji, wynikających w poważnej mierze ze skali realizowanego postępu (innowacyjności) gospodarstw rolnych. 36

Sytuacja może być trudna z uwagi na prawdopodobieństwo wzrostu liczby osób pracujących (plansza) w gospodarstwach rolnych (liczonych bez pracowników najemnych). Sygnalizowany wcześniej postępujący wzrost średniego poziomu wynagrodzeń w naszym kraju pogarszał będzie dodatkowo wskaźnik poziomu parytetu dochodowego. 37

(AWU) 3000 2500 2650 Liczba osób pracujących w gospodarstwach rolnych osób fizycznych (bez pracowników najemnych) 2329 2341 2376 2267 2146 2151 2162 2162 2155 2155 2205 y = 6,8993x 2-121,65x + 2675,3 R 2 = 0,8529 2000 1500 1000 500 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Źródło: dane RER 38

Próba reasumpcji Zarysowuje się specjalizacja produkcji polskiego rolnictwa w ramach Unii Europejskiej. W produkcji roślinnej jest to uprawa zbóż i rzepaku, w zwierzęcej natomiast zahamowany został spadek pogłowia bydła notowany od wieloleci i trwa substytucja produkcji żywca trzody chlewnej produkcją drobiu rzeźnego. Dokonujący się postęp biologiczny mimo, że wykorzystywany w niewielkiej skali ograniczał skutecznie do niedawna negatywny wpływ zmian klimatu na plony roślin uprawnych i niekorzystne dla rolnictwa zmiany cen oraz środków produkcji. Projekcja na 2013 rok wskazuje jednak, że zjawisko to nie wystarczy by mógł nastąpić wzrost wartości dodanej brutto wyrażonej w cenach stałych. Sytuacja dochodowa ludności rolniczej u progu okresu planistycznorozliczeniowego UE (lata 2014-2020) może być więc bardzo trudna, zważywszy, że może nastąpić wzrost zatrudnienia i średniego krajowego poziomu wynagrodzeń, co łącznie spowoduje pogorszenie się wskaźnika dysparytetu dochodowego. 39