prof. dr hab. Bogdan Kościk mgr inŝ. Kajetan Kościk

w ramach projektu pn Opracowanie innowacyjnego planu rozwoju Gminy Sosnowica opartego na posiadanym potencjale i czynnym wykorzystaniu transferu wiedzy współfinansowany w 75% ze środków Unii Europejskiej Europejskiego Funduszu Społecznego oraz w 25% przez BudŜet Państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego prof. dr hab. Bogdan Kościk mgr inŝ. Kajetan Kościk Wydział Nauk Rolniczych w Zamościu Akademia Rolnicza w Lublinie Sosnowica, styczeń 2007 rok Unia Europejska

ROZDZIIAŁ II pprrooff.. ddrr haabb Booggddaan Koośścci ikk I. ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII (OZE).. 4 II. PIERWOTNE ŹRÓDŁA ENERGII 4 III. ODNAWIALNE I ALTERNATYWNE ŹRÓDŁA ENERGII... 5 IV. RODZAJE ENERGII.. 5 V. PRODUKTY UBOCZNE I ODPADY ROŚLINNE 8 VI. GATUNKI ROŚLIN ENERGETYCZNYCH:... 9 1. Topola (Populus L.). 9 2. Robinia akacjowa (Robinia pseudacacia L.). 10 3. Wierzba wiciowa Salix viminalis L. 10 4. Ślazowiec pensylwański Sida hermaphrodita R. (sida, malwa wirginijska, malwa pensylwańska) 11 5. Topinambur Helianthus tuberosus (słonecznik bulwiasty, bulwa). 13 6 Rodzime trawy wieloletnie.. 15 7.Trzcina pospolita Phragmites Australis.. 15 8. Miskant olbrzymi Miscanthus sinensis giganteus (trawa słoniowa, miskant chiński)... 16 9.Miskant cukrowy Miscanthus sacchariflorus... 16 10. Spartina preriowa Spartina pectinata (spartina sercowata).. 17 11. Palczatka Gerarda Andropogon gerardi... 18 VII. JEDNOROCZNE PLANTACJE ENERGETYCZNE 19 1. RZEPAK... 19 2. ZIEMNIAK... 19 3. BURAK..... 20 4. KUKURYDZA... 20 ` 5. ZBOśA.. 21 VVIII. EFEKTY ZWIĘKSZONEGO WYKORZYSTANIA BIOMASY NA CELE ENERGETYCZNE NA SZCZEBLU LOKALNYM. 22 IX. KORZYSTNE EFEKTY ŚRODOWISKOWE WYKORZYSTANIA BIOMASY.. 22 X. NIEKORZYSTNE EFEKTY ŚRODOWISKOWE WYKORZYSTANIA BIOMASY. 23 XI. CZYNNIKI DECYDUJĄCE O ROZWOJU ENERGETYKI ZE ŹRÓDEŁ ODNAWIALNYCH 23 XII. PODSUMOWANIE... 23 2

`. ROZDZIIAŁ IIII -- mggrr innŝŝ. i. Kaaj jeet taann Koośścci ikk I. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA ORAZ PRZYGOTOWANIE WNIOSKÓW O WSPARCIE FINANSOWE W ZAKRESIE DZIAŁAŃ ZWIĄZANYCH Z WYKORZYSTANIEM BIOMASY NA CELE ENERGETYCZNE. 24 II. PROJEKT - Wybrane zagadnienia zarządzania projektem 24 III. POSZUKIWANIE FUNDUSZY NA REALIZACJE - fundusze strukturalne. 30 IV. ŚRODKI NA ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE.. 32 1. SEKTOROWY PROGRAM OPERACYJNY RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA śywnościowego ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH (SPO ROL)... 2. Działanie 2.4 RÓśNICOWANIE DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJ I ZBLIśONEJ DO ROLNICTWA W CELU ZAPEWNIENIA RÓśNORODNOŚCI DZIAŁAŃ LUB ALTERNATYWNYCH ŹRÓDEŁ DOCHODÓW. 3.Działanie 2.6 ROZWÓJ I ULEPSZANIE INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ ZWIĄZANEJ Z ROLNICTWEM. 32 32 35 4. Kredyty preferencyjne ARiMR.. 37 V. SŁOWNIK.. 40 3

ROZDZIAŁ I.. I. ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII (OZE) Zgodnie z ustawą Prawo energetyczne odnawialnym źródłem energii jest źródło wykorzystujące w procesie przetwarzania energię: wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek, energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a takŝe biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych. II. PIERWOTNE ŹRÓDŁA ENERGII Pierwotne źródła energii S Ł O Ń C E Woda Wiatr Promieniowanie słoneczne Naturalne procesy przemiany energii Parowanie, topnienie lodu, śniegu, opady Termiczne procesy przemiany materii Elektrownie wodne Forma uzyskanej energii Energia elektryczna Ruch atmosferyczny Elektrownie wiatrowe Energia cieplna i elektryczna Energia fal Elektrownie falowe Energia elektryczna Prądy oceaniczne Elektrownie wykorzystujące pływy oceaniczne Energia elektryczna Nagrzewanie Elektrownie wykorzystujące Energia powierzchni ziemi i ciepło oceanów elektryczna atmosfery Pompy ciepła Energia cieplna Promienie słoneczne Kolektory i cieplne elektrownie słoneczne Fotoogniwa i elektrownie słoneczne Fotoliza Energia cieplna Energia elektryczna Paliwa Biomasa Produkcja biomasy Ogrzewanie i elektrownie cieplne Urządzenia przetwarzające Energia cieplna i elektryczna Paliwa ZIEMIA Rozpad izotopów Źródła geotermalne Ogrzewanie i elektrownie geotermalne Energia cieplna i elektryczna KSIĘśYC Grawitacja Pływy wód Elektrownie pływowe Energia elektryczna 4

III. ODNAWIALNE I ALTERNATYWNE ŹRÓDŁA ENERGII Odnawialne źródła energii Szacunkowy udział w produkcji (%) Polska Energia słoneczna 0,01(0,01) 0,4 (0,01) Cieplne kolektory słoneczne Ogniwa fotowoltaiczne Energia geotermalna 0,10 (0,10) 0,85 (1,05) Energia zawarta w przegrzanej parze wodnej Energia geotermalna zawarta w wodach niskotemperaturowych Energia wiatrowa 3,10 (0,01) 11,94 (1,39) Energia wodna 1,83 (1,83) 52,77 (90,91) Biomasa 94,96(98,05) 34,04 (6,64) 2005, ( ) - 1999 r 2005, ( ) - 1999 r UE IV. RODZAJE ENERGII: ENERGIA SŁONECZNA 1. CIEPLNE KOLEKTORY SŁONECZNE słoneczne systemy grzewcze do ciepłej wody uŝytkowej słoneczne systemy grzewcze do ciepłej wody uŝytkowej i wspomagania centralnego ogrzewania słoneczne systemy grzewcze do ogrzewania wody basenowej 2. OGNIWA FOTOWOLTAICZNE do wytwarzania energii elektrycznej z promieniowania słonecznego ENERGIA GEOTERMALNA Jest to energia zmagazynowana w gruntach, skałach i płynach wypełniających pory i szczeliny skalne. Stale uzupełnia ją strumień ciepła przenoszonego z gorącego wnętrza Ziemi ku jej powierzchni 5

Na świecie wykorzystuje się dwa rodzaje energii geotermalnej: Energię zawartą w przegrzanej parze wodnej o temp. wyŝszej od 150ºC, znajduje ona głównie zastosowanie do napędu turbin w elektrowniach geotermalnych Energię zawartą w wodach geotermalnych niskotemperaturowych (20-35 ºC), średnio temperaturowych (35-80 ºC), wysokotemperaturowych (80-100ºC) i bardzo wysokotemperaturowych, wykorzystywane głównie jako bezpośrednie nośniki energii. Obecnie coraz powszechniej stosowane są pompy cieplne umoŝliwiające korzystanie z energii geotermalnej niskotemperaturowej. ENERGIA WIATROWA Jest to zamiana energii kinetycznej poruszających się mas powietrza w energię mechaniczną a następnie elektryczną Siłownie wiatrowe dzieli się na: Elektrownie wiatrowe autonomiczne z prądnicami synchronicznymi, pracujące w sieci wydzielonej lub współpracujące z siecią energetyki zawodowej poprzez przetwornicę tyrystorową Elektrownie wiatrowe sieciowe z prądnicami asynchronicznymi, współpracujące z siecią energetyczną indywidualnie lub w systemie farmowym Pompownie wiatrowe i silniki wiatrowe uniwersalne do napędu urządzeń technologicznych ENERGIA WODNA Wykorzystywana gospodarczo energia mechaniczna płynącej wody zazwyczaj przetwarza się na energię elektryczną (hydroenergetyka) WyróŜniamy: 1. Energię spadku wód Elektrownie wodne zawodowe Małe elektrownie wodne (mała energetyka wodna) 2. Energię pływów morza 3. Energię fal morskich 4. Energię cieplną mórz 6

BIOMASA Biomasa to: stałe lub ciekłe substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, które ulegają biodegradacji, pochodzące z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz leśnej, a takŝe przemysłu przetwarzającego ich produkty, a takŝe części pozostałych odpadów, które ulegają biodegradacji POTENCJAŁ BIOMASY NajwaŜniejsze źródła biomasy w Polsce: drewno z lasów, przesiek, sadów i upraw specjalnych; słoma i inne odpady roślinne stanowiące materiał odpadowy przy produkcji ziarna zbóŝ, gnojowica, obornik, osady ściekowe wykorzystywane do fermentacji metanowej; nasiona roślin oleistych przetwarzane na estryfikowane oleje stanowiące materiał pędny; ziemniaki, zboŝa i inne odpady roślinne przetwarzane na alkohol etylowy. W Polsce roczny potencjał energetyczny biomasy, którą moŝna zagospodarować, to: ponad 20 mln. ton słomy odpadowej, ok. 4 mln. ton odpadów drzewnych (chrust, trociny, kora, zrębki), ok. 6 mln. ton osadów ściekowych. Ilość ta jest równa 15 20 mln. ton węgla. Ogólny potencjał biomasy, który moŝe być wykorzystany na cele energetyczne, w Polsce jest szacowany na 2 882 PJ, z tego w rolnictwie moŝe być wykorzystanych ok. 260 PJ. POTENCJAŁ BIOMASY Istnieją techniczno-technologiczne moŝliwości uzyskania następujących ilości energii z poszczególnych źródeł: drewno z lasów, zadrzewień, sadów i przemysłu drzewnego: 68,0 PJ; słoma i inne pozostałości roślinne: 131,1 PJ; biogaz (z odchodów zwierzęcych, wysypisk i oczyszczalni): 37,5 PJ; biopaliwo płynne z rzepaku: 24,0 PJ; alkohol etylowy: 21,6 PJ. 7

Rośliny energetyczne Pozostałości po zbiorach Zwierzęce produkty uboczne Odpady organiczne wierzba, trawy i inne drewno odpadowe, słoma odch. zwierzęce, osady ściekowe odpady z przemysłu i rzeźni Zbieranie, gromadzenie, przygotowanie do wykorzystania Przygotowanie (odwodnienie, suszenie, mieszanie, rozdrabnianie) Transport (pojazd silnikowy, taśmociąg, rurociąg) Przechowywanie (zbiornik, silos, magazyn, powierzchnia ziemi) Przemiana termo-chemiczna Przemiana fizykochemiczna Przemiana biologiczna Zwęglanie Zgazowywanie Piroliza Prasowanie/ ekstrakcja Fermentacja alkoholowa Rozkład beztlenowy Rozkład tlenowy Materiał stały Węgiel Gaz Olej P.p.e Olej roślinny biodiesel etanol biogaz Paliwo stałe Paliwo Gazowe Paliwo ciekłe S P A L A N I E energia cieplna energia cieplna Przemiana cieplno-mechniczna PRACA CIEPŁO V. PRODUKTY UBOCZNE I ODPADY ROŚLINNE 1. Odpady przemysłu drzewnego (kora, trociny, gałęzie) 2. Odpady przemysłu rolno spoŝywczego 3. Produkty uboczne z produkcji rolniczej - słoma zbóŝ i rzepaku - liście buraków - części nadziemne ziemniaka - gnojowica - obornik 4. Rośliny dziko rosnące (trzcina pospolita, chwasty i inne) 8

Rośliny energetyczne Jednoroczne RZEPAK ZIEMNIAKI BURAKI KUKURYDZA ZBOśA OWIES Wieloletnie FORMY DZRZEWIASTE ŚLAZOWIEC TOPINAMBUR TRAWY GATUNEK NASADZENIA LEŚNE Topola 18,2 Sosna 19,2 Buk 18,0 Świerk 18,2 Zrębki drzewne 10,4 Drewno odpadowe 16,0 Wartość energetyczna MJ/kg Przeciętny przyrost lasu: - sosnowego 3,9 t/rok/ha - świerkowego 5,1 t/rok/ha VI. GATUNKI ROŚLIN ENERGETYCZNYCH: 1. Topola (Populus L.) Rodzaj obejmuje ok. 40 gatunków Topole rodzime: - biała - czarna - szara - osika Zbiory w skróconym cyklu co 5-6 lat Wysokie wymagania wodno glebowe Wysokie koszty załoŝenia plantacji 9

2. Robinia akacjowa (Robinia pseudacacia L.) Małe wymagania wodno glebowe Cykl produkcyjny 15 20 lat Wysoka wartość opałowa Korzystny wpływ na glebę Walory estetyczne - rozłoŝyste korony - białe pachnące kwiaty 3. Wierzba wiciowa Salix viminalis L. Wymagania klimatyczno-glebowe: - gleby mineralne i organiczne, - róŝnorodne warunki siedliskowe, - gleby klas III-V, - znosi nadmiar i niedostatek wody, - w uprawie 15-20 lat Plonowanie: - 8 20 t/ha rocznie (24 60 t/ha w 3 letniej rotacji) Wykorzystanie na cele energetyczne: - bezpośrednie spalanie zrębki wierzbowe (wartość opałowa 19,2 MJ/kg s.m.), - brykiety, pelety Zakładanie plantacji wierzby Staranne przygotowanie gleby - odchwaszczenie - Roundup - wyrównanie pola Termin sadzenia - wczesna wiosna Sposób rozmnaŝania - sztobry - odcinki pędów o długości 10-25 cm Głębokość sadzenia - górny koniec sadzonki 2 cm nad ziemią Rozstawa rzędów - układ pasowy 0,7 i 1,3 m, w rzędzie 0,5 m 10

Obsada roślin 18-20 tys. sztobrów/ha Sadzenie ręczne lub mechaniczne Prowadzenie łanu i ochrona W I roku - mechaniczne spulchnianie międzyrzędzi (maj) - zwalczanie chwastów: chemiczne - Afalon 50 WP, Sencor 70 WG lub mechaniczne - nawoŝenie: wiosna - 30-60 kg N, 30 kg P2O5, 80 kg K2O lipiec - 20-60 kg N W kolejnych latach uŝytkowania nawoŝenie w miarę potrzeb Zbiór wierzby wiciowej Termin zbioru - XII - III pierwszy zbiór po 3-5 latach w ciągu całego okresu uŝytkowania 5-8 zbiorów zbiór mechaniczny za pomocą piły łańcuchowej po zbiorze - rozdrobnienie (rębak) przechowywanie - w postaci łodyg lub zrębków 4. Ślazowiec pensylwański Sida hermaphrodita R. (sida, malwa wirginijska, malwa pensylwańska) Gatunek Ślazowiec pensylwański Esparceta siewna Facelia błękitna Gryka zwyczajna Koniczyna czerwona Lucerna mieszańcowa Rzepak jary Rzepak ozimy Wydajność miodowa (kg/ha) 110-143 80-180 180-500 100-200 50-100 130-190 50-110 60-170 11

Ślazowiec pensylwański Rok badań Badania przeprowadzane na ślazowcu pensylwańskim: Liczba kwiatów na 1m2 Koncentracja cukrów w nektarze Ilość cukrów z 10 kwiatów w mg w % min - max średnia Wydajność cukrowa (miodowa) w kg z 1 ha 2002 8960 24 68 11,4 33,7 18,13 162 (203) 2003 7479 57 65 25,7 42,4 35,78 267 (334) 2004 6960 33 65 23,8 57,1 36,19 252 (315) Ślazowiec pensylwański Rok badań 2002 2003 2004 Pora kwitnienia 24.06 20.08 01.07 25.08 08.07 05.09 Ślazowiec pensylwański Sida hermaphrodita R. (sida, malwa wirginijska) Wymagania klimatyczno-glebowe: - wszystkie typy gleb do kl. V - równieŝ piaszczyste - w przypadku rozmnaŝania generatywnego unikać gleb zlewnych i zaskorupiających się - odporny na okresowe susze - wysoka zimotrwałość - róŝnorodność form - uprawa 15-20 lat RozmnaŜanie ślazowca pensylwańskiego 1. RozmnaŜanie generatywne wiosną w starannie przygotowaną, odchwaszczoną glebę - siewnik zboŝowy - 5-6 kg nasion/ha - rozstawa rzędów 60-70 cm - głębokość siewu 1-1,5 cm - moŝliwy wysiew do doniczek celulozowo-torfowych 2. RozmnaŜanie wegetatywne - sadzonki korzeniowe (8-10 cm odcinki korzeni) na głębokość 6-8 cm - sztobry (15-20 cm odcinki pędów) - uprawa 15-20 lat 12

Prowadzenie plantacji ślazowca pensylwańskiego NawoŜenie - 100 kg N, 60-90 kg P2O5, 150 kg K2O Pielęgnacja - przed załoŝeniem plantacji staranne odchwaszczenie - młode rośliny wraŝliwe na zachwaszczenie - w kolejnych latach chwasty nie stanowią konkurencji dla ślazowca, wskazane międzyrzędowe spulchnianie gleby przed ruszeniem wegetacji - po załoŝeniu plantacji - moŝliwe szkody wyrządzane przez ptactwo - w przypadku wystąpienia chorób (zgnilizna twardzikowa Sclerotinia sclerotiorum) - Funaben 03 PA, Benlate 50 WP, Sandofan Manco 64 WP - nie uprawiać po słoneczniku, fasoli, tytoniu Zbiór ślazowca pensylwańskiego na cele energetyczne Termin - IX-XII (po przymrozkach) Narzędzia - kosiarka mechaniczna, kosa spalinowa Po zbiorze moŝna rozdrobnić - rębak Plon 12 t s.m/ha Wykorzystanie na cele energetyczne: - bezpośrednie spalanie - łodygi grube 11,9 MJ/kg, łodygi cienkie 14,5 MJ/kg - moŝliwa fermentacja metanowa 5. Topinambur Helianthus tuberosus (słonecznik bulwiasty, bulwa) Wymagania klimatyczno-glebowe: gleby średnio zwięzłe, raczej Ŝyzne, dostatecznie wilgotne nie nadaje się na gleby podmokłe i silnie kwaśne przedplon - wszystkie rośliny uprawne, niezbyt zachwaszczone odłogi kilka lat Gatunek jednoroczny, odrasta z bulw zimujących w glebie, nie wymaga odnawiania przez 13

Zakładanie plantacji topinamburu RozmnaŜanie wegetatywne - bulwy sadzenie wiosną lub jesienią w dobrze przygotowaną glebę sadzenie ręczne lub sadzarką do ziemniaków głębokość 10-15 cm (jesień) lub 5-10 cm (wiosna) rozstawa rzędów 0,7-1 m, w rzędach 50-60 cm 1,5 t sadzeniaków/ha Prowadzenie łanu i pielęgnacja topinamburu - po wschodach bronowanie w miarę potrzeby pielenie międzyrzędzi - obredlanie - po zacienieniu międzyrzędzi nie ma dalszej potrzeby odchwaszczania NawoŜenie mineralne: - 80-120 kg N/ha, - 60-80 kg P2O5-60-120 kg K2O - nawoŝenie azotowe w 2 dawkach - 1/2 przed sadzeniem (razem z P i K), 1/2 kiedy rośliny mają ok. 50 cm wysokości Odnawianie plantacji - orka wzdłuŝ rzędów, nawoŝenie mineralne - po wschodach przerzedzenie roślin opielaczem wzdłuŝ i w poprzek rzędów aby uzyskać obsadę 3-4 roślin na 1 m2 Zbiór: zbiór części nadziemnych (na cele energetyczne) moŝna przeprowadzać nawet trzykrotnie (czerwiec, sierpień i listopad), lub po zaschnięciu roślin w okresie późnojesiennym i zimowym maszyny - sieczkarnia samobieŝna z przyczepą, kosa spalinowa zbiór bulw kopaczka elewatorowa lub ręcznie Plonowanie: Średni plon części nadziemnych 10 16 t s.m/ha Średni plon bulw 18 34 t św.m./ha 14

Wykorzystanie na cele energetyczne: - bezpośrednie spalanie brykiety, pelety - fermentacja metanowa wydajność metanu 8 320 m3/ha - fermentacja etanolowa wydajność etanolu 2 610 l/ha 6. Rodzime trawy wieloletnie Gatunki: - kostrzewa trzcinowa Festuca arundinacea - Ŝycica trwała Lolium perenne Plonowanie: - potencjał plonowania około 20 t s.m./ha - plony uzyskiwane w praktyce 5 6 t s.m./ha Ograniczeniem wykorzystania na cele energetyczne jest stosunkowo krótki okres uŝytkowania plantacji (3-4 lata). Trwałe uŝytki zielone Znaczna ilość biomasy Nieracjonalne wykorzystanie Naturalna sukcesja MoŜliwości wykorzystania biomasy na cele energetyczne: spalanie oraz fermentacja 7. Trzcina pospolita Phragmites australis Wymagania klimatyczno-glebowe: - bardzo duŝe wymagania wodne - gleby organiczne podmokłe Plonowanie: - plonowanie w zbiorowiskach naturalnych na poziomie 13 70 t s.m./ha 15

8. Miskant olbrzymi Miscanthus sinensis giganteus (trawa słoniowa, miskant chiński) Niewielkie wymagania glebowe Słaba zimotrwałość, konieczność dosadzania w warunkach Polski 9. Miskant cukrowy Miscanthus sacchariflorus Wymagania klimatyczno-glebowe stanowiska suche, kamieniste znosi stanowiska zacienione, okresowe przesuszenie gleby późnowiosenne przymrozki mogą powodować uszkodzenia młodych roślin niskie nakłady na pielęgnację ze względu na intensywne krzewienie rozłogowe Wykorzystanie na cele energetyczne: - bezpośrednie spalanie wartość opałowa 17,0 MJ/kg s.m. - fermentacja metanowa wydajność metanu 10 250 m3/ha Przygotowanie pola i sadzenie jesienią nawoŝenie organiczne i głęboka orka odchwaszczanie mechaniczne (kultywator, brona) lub chemiczne (np. Roundup) rozmnaŝanie wegetatywne sadzonki kłączowe o dł. 10 cm. obsada 1 4 rośliny na m2 rozstawa między roślinami od 0,5 do 1 m moŝliwe wysadzanie w podwójne rzędy o rozstawie odpowiednio 0,7 m i 1,75 m Pielęgnacja i nawoŝenie odchwaszczanie mechaniczne w międzyrzędziach w 1 roku w przypadku duŝego zachwaszczenia herbicydy triazynowe w kolejnych latach odchwaszczanie zbędne (silne krzewienie) nawoŝenie: - 60 kg N/ha - 50 kg P2O5/ha - 100 kg K2O/ha - moŝna zastosować gnojowicę w ilości 30 m3/ha 16

Plonowanie i zbiór duŝe wahania plonu w zaleŝności od rodzaju gleby: 5 t s.m./ha gleba piaszczysta 29 t s.m./ha rędzina termin zbioru zalecany w literaturze luty, marzec badania własne jesień (zimowe straty plonów) zbiór mechaniczny: - silosokombajn rolujący lub rozdrabniający, - kosiarka rotacyjna + prasa Sposób zbioru uzaleŝniony jest od wilgotności roślin Wykorzystanie na cele energetyczne: - bezpośrednie spalanie wartość opałowa 17,0 MJ/kg s.m. - fermentacja metanowa wydajność metanu 10 250 m3/ha 10. Spartina preriowa Spartina pectinata (spartina sercowata) Wymagania klimatyczno-glebowe: - róŝnorodne typy gleb: bardzo suche, kamieniste, zlewne, zaskorupione - wysoka zimotrwałość Plonowanie: - plonowanie na poziomie 17 28 t s.m./ha Wykorzystanie na cele energetyczne: - bezpośrednie spalanie wartość opałowa 17,0 MJ/kg s.m. - fermentacja metanowa wydajność metanu 9 840 m3/ha Agrotechnika: podobna jak w przypadku miskanta moŝna zrezygnować z orki zimowej, nawoŝenia organicznego i wapnowania rozmnaŝanie wegetatywne obsada 2 rośliny na m2 odchwaszczanie w pierwszym i drugim roku wegetacji trawa luźnokępowa 17

zalecany zbiór zimowy ze względu na późne zasychanie i małe straty plonu plonowanie na poziomie 17 28 t s.m./ha Wykorzystanie na cele energetyczne: - bezpośrednie spalanie wartość opałowa 17,0 MJ/kg s.m. - fermentacja metanowa wydajność metanu 9 840 m3/ha 11. Palczatka Gerarda Andropogon gerardi Wymagania klimatyczno glebowe gatunek ciepłolubny wegetację rozpoczyna w maju gleby umiarkowanie wilgotne, o ph 5 8 dobrze znosi zasolenie i suszę stanowisko starannie odchwaszczone Agrotechnika moŝliwe rozmnaŝanie wegetatywne i generatywne rozmnaŝanie wegetatywne przez podział kępy, z jednej kępy 50 70 sadzonek rozmnaŝanie generatywne siew rzędowy odległość między rzędami 60 114 cm. w przypadku niskiej obsady roślin duŝe nakłady na pielęgnację trawa kępowa zalecany zbiór jesienią duŝe wahania plonu w zaleŝności od jakości gleby (6 20 t s.m./ha) Zagospodarowanie odłogów i nieuŝytków Powierzchnia gruntów odłogowanych 2,3 mln ha w 2003 roku Zachwaszczenie i sukcesja odłogów Negatywny wpływ na pola sąsiednie Nasilenie erozji MoŜliwość nasadzeń większości gatunków wieloletnich Rekultywacja terenów zdegradowanych Fitoremediacja rekultywacja gruntów przy uŝyciu roślin Pobieranie z gleby składników niepoŝądanych, głównie metali cięŝkich MoŜliwość wykorzystania biomasy na cele energetyczne 18

Gatunki szczególnie przydatne w rekultywacji: - wierzba - topinambur - ślazowiec pensylwański - trawy wieloletnie Nasadzenia w strefach ochronnych Strefy ochronne: - obiektów przemysłowych uciąŝliwych dla środowiska - wysypisk odpadów stałych - arterii komunikacyjnych Ochrona osiedli mieszkalnych przed skaŝeniami i hałasem Osłona przeciwwiatrowai przeciwśniegowa Walory estetyczne terenu VII. JEDNOROCZNE PLANTACJE ENERGETYCZNE 1. RZEPAK Wymagania klimatyczno-glebowe - gleby kompleksów pszennych klasy od I do IIIb - ph 5,1-6,5 - wraŝliwy na niskie temperatury Plony - nasion: od 1,5 do 2,5 t/ha - słomy: 3,3 t s.m./ha Wykorzystanie na cele energetyczne - nasiona biodisel - słoma bezpośrednie spalanie lub fermentacja 2. ZIEMNIAK Wymagania klimatyczno-glebowe - gleby piaszczysto - gliniaste kasy od II do V - ph 5,5-6,5 19

Plony - bulw: od 16-20 t/ha - łęty: 3 t s.m./ha Wykorzystanie na cele energetyczne - łęty fermentacja metanowa (wydajność metanu 1200 m3/ha) - bulwy fermentacja etanolowa (wydajność etanolu 10 14 l/100 kg bulw, w zaleŝności od zawartości skrobi) 3. BURAK Wymagania klimatyczno-glebowe - gleby kompleksów pszennych klasy od I do IIIb - ph 6,5-7,0 Plony - korzeni: od 40 t/ha (cukrowy) do 60 t/ha (pastewny) - liści: 30-40 t św.m./ha Wykorzystanie na cele energetyczne - burak półcukrowy (korzenie i liście) fermentacja metanowa (produkcja metanu 18 820 m3/ha) - burak cukrowy (odpady po produkcji cukru) fermentacja metanowa (wydajność metanu 6000 m3/ha) - burak cukrowy i półcukrowy fermentacja etanolowa (wydajność etanolu 8 10 l/100 kg korzeni) 4. KUKURYDZA Wymagania klimatyczno-glebowe - gleby róŝnych klas bonitacyjnych - ph 5,0-7,5 Plony - ziarna: 4-6 t/ha - suchej masy całych roślin: 11 13 t s.m./ha - słoma: 7 9 t s.m./ha 20

Wykorzystanie na cele energetyczne - całe rośliny fermentacja metanowa (wydajność metanu 8100 m3/ha) - ziarno fermentacja etanolowa (wydajność etanolu 37-40 l/100 kg ziarna) - słoma bezpośrednie spalanie (wartość opałowa 16,8 MJ/kg) 5. ZBOśA Wymagania klimatyczno-glebowe - zróŝnicowane dla poszczególnych gatunków Plony - ziarna: od 2,5 do 4,5 t/ha - słomy: 2,8 t s.m./ha Wykorzystanie na cele energetyczne - ziarno etanol, wydajność 35 43 l/100 kg (wartość opałowa 27 MJ/kg) - słoma bezpośrednie spalanie (wartość opałowa 15 MJ/kg)lub fermentacja (produkcja metanu 1170 m3/ha) - ziarno i słoma pszenicy fermentacja (produkcja metanu 3120 m3/ha) OWIES JAKO ROŚLINA ENERGETYCZNA Ograniczenie zuŝycia surowców kopalnych Zmniejszenie emisji związków powstających podczas spalania węgla UniezaleŜnienie się gospodarstwa od dostawców zewnętrznych Lokalna produkcja Uprawa z wykorzystaniem powszechnie dostępnych maszyn i urządzeń Ograniczenie odpływu środków finansowych z gminy Stabilna cena, niezaleŝna od cen paliw na rynkach światowych Zagospodarowanie gleb odłogowanych, niskiej jakości Wykorzystanie nadprodukcji ziarna OŜywienie gospodarcze terenów rolniczych Wygoda i łatwość obsługi urządzeń grzewczych 21

PORÓWNANIE KOSZTÓW UZYSKANIA 10 000 kwh ENERGII Wyszczególnienie Jednostka Ilość Cena jednostkowa Sprawność kotła Koszt [zł] Elektryczność kwh 10 000 0,33 1,0 3 300 Olej opałowy m3 1 2 300 0,95 2 421 Gaz GZ50 m3 1 1 700 0,97 1 753 Pelety t 2,1 480 0,92 1 096 Ziarno owsa t 2,5 300 0,75 1 000 VIII. EFEKTY ZWIĘKSZONEGO WYKORZYSTANIA BIOMASY NA CELE ENERGETYCZNE NA SZCZEBLU LOKALNYM 1. Społeczne Tworzenie nowych miejsc pracy Wzrost przychodów mieszkańców gminy Poprawa jakości Ŝycia mieszkańców dzięki wzrostowi dochodów 2. Gospodarcze Rynek zbytu na produkty rolne tworzenie nowych firm Wzrost bezpieczeństwa energetycznego regionu UniezaleŜnienie od dostawców zewnętrznych energii 3. Środowiskowe IX. KORZYSTNE EFEKTY ŚRODOWISKOWE WYKORZYSTANIA BIOMASY Zamknięcie obiegu CO2 Zagospodarowanie odłogów Rekultywacja terenów zdegradowanych Ograniczenie erozji - Wodnej - Wietrznej Zapobieganie eutrofizacji wód Zmniejszenie zuŝycia kopalnych surowców energetycznych Zapobieganie naturalnej sukcesji 22

X. NIEKORZYSTNE EFEKTY ŚRODOWISKOWE WYKORZYSTANIA BIOMASY Tworzenie wielohektarowych monokultur np. wierzby lub innych roślin energetycznych Wprowadzanie do uprawy introdukowanych gatunków XI. CZYNNIKI DECYDUJĄCE O ROZWOJU ENERGETYKI ZE ŹRÓDEŁ ODNAWIALNYCH 1. Unormowania prawne i ekonomiczne na szczeblu unijnym i krajowym 2. Aktywność społeczno-gospodarcza środowisk regionalnych i lokalnych Stopień uświadomienia samorządów w zakresie moŝliwości i korzyści płynących z szerokiego wykorzystania energetyki ze źródeł odnawialnych Zainteresowanie samorządów realizacją projektów związanych z energetyką ze źródeł odnawialnych Polityka władz lokalnych wspierająca tworzenie korzystnych warunków ekonomicznych, prawnych, finansowych i społecznych dla rozwoju przedsiębiorstw, w tym równieŝ związanych z produkcją zielonej energii XII. PODSUMOWANIE Gmina Sosnowica nie dysponuje znaczącymi zasobami energii wodnej i wiatrowej. Charakteryzuje się natomiast znaczną lesistością oraz zasobami biomasy odpadowej z leśnictwa i rolnictwa, które moŝna wykorzystać na cele energetyczne.aby w większym stopniu wykorzystać potencjał biomasy energetycznej konieczne są dalsze działania mające na celu rozpoznanie i wdraŝanie technologii produkcji biomasy i jej przetwarzania na energię. Wykorzystanie biomasy jako źródła energii przyczyni się do poprawy stanu środowiska naturalnego i przyspieszy zrównowaŝony rozwój obszarów wiejskich. Będzie to teŝ rozwój wielofunkcyjny przynoszący nowe pozarolnicze miejsca pracy. Zwiększy się jednocześnie przychodowość gospodarstw rolnych.w realizacji tych zamierzeń duŝą rolę do odegrania mają władze. Mogą one bowiem w bilansie energetycznym umieścić lokalne źródło energii, jakim jest biomasa. Oczywistym jest, Ŝe łatwiej będzie te plany realizować przy sprzyjającej polityce ekologicznej państwa. 23

ROZDZIAŁ II.. I. Źródła finansowania oraz przygotowanie wniosków o wsparcie finansowe w zakresie działań związanych z wykorzystaniem biomasy na cele energetyczne Jedną z korzyści członkostwa w Unii Europejskiej jest pełnoprawne uczestnictwo w korzystaniu z dostępnych programów. Jednak wiedza na ich temat jest w Polsce jeszcze słabo rozpowszechniona. Do tej pory beneficjenci mieli do czynienia z pomocą przedakcesyjną. Od 1 maja 2004 r. korzystają z pomocy poakcesyjnej, tzn. ze środków funduszy strukturalnych oraz Funduszu Spójności. Tymczasem w wielu krajach UE duŝą popularnością cieszą się programy wspólnotowe. Ponadto dla państw członkowskich dostępne są środki wspierające np. współpracę w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz pomoc dla obszarów dotkniętych klęskami Ŝywiołowymi. W niniejszych materiałach szkoleniowych będących częścią szkolenia dotyczącego odnawialnych źródeł energii przedstawione zostaną zagadnienia dotyczące moŝliwości pozyskiwania środków pomocowych (w róŝnej postaci) na działania związane z rozwojem i promowaniem tematyki produkcji i wykorzystania potencjału energetycznego gminy Sosnowica. II. PROJEKT - Wybrane zagadnienia zarządzania projektem PROJEKT JEST TO SEKWENCJA POWIĄZANYCH ZE SOBĄ DZIAŁAŃ, KTÓRE PRZEBIEGAJĄ W PEWNYM OKREŚLONYM CZASIE ORAZ SĄ UKIERUNKOWANE NA OSIĄGNIĘCIE PRECYZYJNIE ZDEFINIOWANEGO CELU. CECHY PROJEKTU: - zorientowanie na cel - koordynacja powiązanych ze sobą działań - skończony czas trwania projektu [początek i koniec] - wyjątkowość, niepowtarzalność - element niepewności i ryzyka - trwała zmiana w otoczeniu - projekty wdraŝane są przez ludzi dla ludzi WAśNE PYTANIA: - CO ma być rezultatem projektu? - DLACZEGO naleŝy zrealizować projekt jakie są powody, korzyści i przesłanki ekonomiczne? - JAK projekt jest/będzie realizowany? 24

- KTO powinien być zaangaŝowany? - KIEDY projekt będzie realizowany? - JAK długo potrwa realizacja projektu? - ILE będzie kosztował? - JAKIE dodatkowe środki będą potrzebne? - CO moŝe mieć wpływ na rezultat projektu? - JAKIE widzimy ryzyka dla projektu? PLANOWANIE PROJEKTU OBEJMUJE: 1.Dokładne zgłębienie problemu, który dany projekt ma rozwiązać i sposobów jego rozwiązania oraz 2.Przeanalizowanie zasobów dostępnych dla realizacji projektu: - finansowych - ludzkich - rzeczowych - organizacyjnych - czasowych - i innych mających znaczący wpływ na realizację projektu PLANOWANIE PROJEKTU Jakie działania będą potrzebne opis działań Kiedy działania rozpoczynają się a kiedy kończą harmonogram Kto planowane działania wykona personel Jakie urządzenia, materiały są niezbędne do realizacji projektu zasoby materialne Ile projekt będzie kosztował budŝet PROJEKTY UNII EUROPEJSKIEJ o czym warto pamiętać od początku Znajomość kryteriów przyznawania pomocy przez róŝne źródła finansowania Zrozumienie struktury programowej Uwzględnienie ogólnych zasad przyznawania pomocy: - Dodatkowość pomoc przyznawana kwalifikującym się projektom, których wnioskodawca nie moŝe zrealizować bez dodatkowego wsparcia - Partnerstwo współpraca między instytucjami i innymi zainteresowanymi moŝe zaowocować wartością dodaną podczas realizacji projektu - Równość szans jest to temat, który przewija się we wszystkich programach Komisji Europejskiej, która przywiązuje wielką wagę do kwestii równości szans, zwłaszcza w odniesieniu do płci 25

- ZrównowaŜony rozwój temat który pojawia się równieŝ we wszystkich programach KE. Wszystkie trzy aspekty Rozwoju ZrównowaŜonego (gospodarczy, społeczny i środowiskowy) muszą być brane pod uwagę - Realność ekonomiczna wnioskodawcy muszą przedstawić rzetelny biznesplan i/lub studium wykonalności gdzie rozwaŝono działanie projektu w dłuŝszej perspektywie (zapewniono trwałość projektu) - Innowacyjność przez którą nie naleŝy rozumieć tylko badań lecz takŝe nowe umiejętności zdobyte w trakcie realizacji projektu. DOBRZE PRZYGOTOWANY PROJEKT POWINIEN BYĆ: - jasny, prosty i łatwo zrozumiały - moŝliwy do zrealizowania tzn. realny/wykonalny - oparty na rzeczywistym zrozumieniu problemu - oparty o kryteria przyznawania pomocy - zawierać elementy zrównowaŝonego rozwoju (tj. równowagi między ekonomią, społeczeństwem i środowiskiem). Zarządzanie cyklem projektowym jest to zestaw narzędzi do tworzenia i zarządzania projektem w oparciu o strukturę logiczną jako metodę analizy. WyróŜniamy następujące etapy logicznych analiz, które stanowią równieŝ etapy przygotowywania projektu: ETAP ANALIZ 1. Analiza zainteresowanych (interesariuszy) - kogo projekt będzie dotyczył (analiza wszelkich grup osób, instytucji i firm, które mają lub mogą mieć relacje z przygotowywanym projektem) - analiza charakterystyki społeczno ekonomicznej interesów, celów, oczekiwań równieŝ tych zawartych w dokumentach programowych dotyczących programu do którego składamy wniosek - analiza potencjału wiedzy, doświadczenia oraz potencjału finansowego (wkład własny) 2. Analiza problemów (drzewo problemów) - wszystkie projekty zaczynają się od problemu. Nie ma problemu nie ma projektu - drzewa problemowe dają całościowy obraz sytuacji 26

- celem drzewa problemu jest odniesienie się do głównego problemu jaki projekt powinien rozwiązywać 3. Analiza celów (drzewo celów) - polega na przekształceniu negatywnych sytuacji (z drzewa problemów) w pozytywne - powstaje zaleŝność pomiędzy środkami, które prowadzą do osiągnięcia celów a w końcowym efekcie do wypracowania załoŝonych rezultatów ETAP PLANOWANIA 1. Stworzenie struktury logicznej (matryca logiczna) 2. Przygotowanie harmonogramu działań 3. Opracowanie budŝetu Matryca logiczna - jest graficznym objaśnieniem relacji przyczynowo skutkowych. Matryca logiczna wspomaga i ułatwia proces wdraŝania i kontroli projektu. Nakłady Środki Działania Produkt Skutek Efekt Cel bezpośredni Rezultat Cel szerszy (strategiczny) Wpływ Podstawowe własności matrycy logicznej Matryca logiczna pozwala zestawić razem warunki powstania i realizacji projektu: przyczyny powstania działań, które naleŝy wykonać, koszty, które naleŝy ponieść, cele ogólne i jednostkowe jakie chcemy osiągnąć, ryzyko zagraŝające realizacji projektu. Matryca logiczna określa w jaki sposób, kiedy i przez kogo powinno być zmierzone osiąganie celów. 27

Matryca logiczna projektu Projekt Data zakończenia kontraktowania Data zakończenie wydatkowania Logika interwencji Wskaźniki Weryfikacja wskaźników ZagroŜenia Cel szerszy Wskaźniki osiągnięć Źródła weryfikacji NaleŜy określić ogólny cel strategiczny do Jakie wskaźniki ilościowe pokaŝą, Ŝe Skąd będzie pochodziła informacja dotycząca realizacji, którego projekt przyczynił się wskaźników? Dane te projekt powinien się przyczynić. do realizacji celu strategicznego? pozwolą na pomiar wskaźników osiągnięć projektu oraz weryfikację czy załoŝone wartości tych wskaźników zostały osiągnięte. Cel bezpośredni Wskaźniki osiągnięć Źródła weryfikacji ZałoŜenia NaleŜy zdefiniować cele projektu. Cele Jakie wskaźniki pokaŝą, Ŝe cele Skąd będzie pochodziła informacja dotycząca powinny odnosić się do kluczowego problemu, który ma być rozwiązany za pomocą projektu. bezpośrednie zostaną wskaźników? osiągnięte?. Wskaźniki te powinny być mierzalne Jakie czynniki zewnętrzne muszą zajść w odniesieniu do celów projektu aby przyczyniły się do realizacji celu szerszego? Jakie czynniki zewnętrzne mogą to utrudnić? Rezultaty Wskaźniki osiągnięć Źródła weryfikacji ZałoŜenia NaleŜy podać co zostanie osiągnięte poprzez realizację działań co sprawi, Ŝe osiągnięty zostanie załoŝony cel bezpośredni projektu. Jakie wskaźniki pokaŝą, Ŝe dany rezultat zostanie osiągnięty? Skąd będzie pochodziła informacja dotycząca wskaźników? Jakie czynniki zewnętrzne muszą zajść w odniesieniu do rezultatów, aby doprowadziły do realizacji załoŝonego celu projektu? Jakie czynniki zewnętrzne mogą utrudnić osiągnięcie załoŝonego celu? Działania Zasoby ZałoŜenia NaleŜy wyliczyć działania, które doprowadzą do załoŝonych rezultatów przy załoŝeniu, Ŝe do dyspozycji będą odpowiednie środki. NaleŜy wyliczyć środki, które są niezbędne do przeprowadzenia działań Jakie czynniki zewnętrzne muszą zajść w odniesieniu do rezultatów, aby doprowadziły do realizacji załoŝonych rezultatów projektu? NaleŜy włączyć załoŝenia dotyczące współfinansowania oraz działań powiązanych z projektem. Warunki wstępne NaleŜy sformułować warunki jakie muszą być spełnione, aby projekt mógł się rozpocząć.

Harmonogram projektu Gdy projekt został juŝ skonstruowany w oparciu o matryce logiczną, zadania do wykonania w projekcie naleŝy rozpisać w czasie. Za zadania te naleŝy uznać nie tylko np. samą inwestycje ale takŝe wszystkie niezbędne prace przygotowawcze, a zatem wykonanie niezbędnej dokumentacji budowlanej, uzyskanie stosownych dokumentów i pozwoleń administracyjnych, wykonanie pomiarów, studium wykonalności (o ile jest wymagane). Wykonanie wszystkich prac przygotowawczych potrafi trwać nawet do kilku miesięcy, tym bardziej istotne jest wczesne zaplanowanie wszystkich prac i odpowiednio wczesne przystąpienie do wszystkich czynności, związanych z realizacją projektu. Harmonogram prac najwygodniej jest przedstawiać w formie tabeli, w której w kolumnach umieszcza się oznaczenia określonych jednostek czasu (np. tygodni, dekad, miesięcy etc.), natomiast w wierszach, po kolei, wszelkie czynności, w odpowiedniej kolejności. WaŜne jest, by zachować następstwo czynności (najpierw określić czas odpowiedni do zdobycia pozwolenia na budowę, a dopiero potem na prowadzenie samych prac ziemnych i budowlanych. Dlaczego harmonogram jest tak bardzo potrzebny. Pozwala on mianowicie określić trzy istotne elementy projektu: - wydzielić jego waŝne etapy (tak zwane kamienie milowe) - określić koszty ich realizacji - określić wskaźniki produktu, które osiągamy realizując wspomniane etapy. Kamienie milowe to takie zdarzenia w trakcie realizacji projektu (np. uzyskanie zezwolenia, rozpoczęcie prac), które decydują o moŝliwości realizacji kolejnego działania. Bez ich osiągnięcia nie moŝna dalej kontynuować projektu. Określenie prawidłowe kamieni milowych ułatwia monitorowanie postępów w projekcie. Wydzielenie kamieni milowych powinno być oparte wprost na liście działań, które powinno się przepisać z matrycy logicznej projektu. Zaprogramowanie w odpowiedni sposób harmonogramu projektu oraz kamieni milowych pozwala takŝe na prawidłowe określenie wskaźników produktów. Przy inwestycji wieloetapowej, na końcu kaŝdego odcinka czasu, moŝemy określić moŝliwy postęp w jej prowadzeniu. W praktyce, przy projektach finansowanych z funduszy strukturalnych UE, w Polsce wskaźniki produktu mierzy się pod koniec kaŝdego kwartału, roku oraz po zakończeniu inwestycji. Harmonogram, który ostatecznie przedstawia się we wniosku naleŝy zawsze uznawać za wiąŝący. 29

Wynikają z niego bezpośrednio nie tylko uzyskiwane wskaźniki, ale przede wszystkim określone tryby płatności. Przykładowy wygląd harmonogramu projektu HARMONOGRAM REALIZACJI PROJEKTU * naleŝy wskazać z dokładnością do kwartału rocznego okres realizacji projektu i jego poszczególnych etapów (zadań, podzadań) Etapy Czas trwania całego projektu Rok Kwartał 2004 2005 2006 2007 2008 I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV Nazwa zadania Nazwa podzadania Nazwa podzadania Nazwa podzadania Nazwa podzadania Nazwa podzadania Nazwa podzadania Nazwa podzadania BudŜet projektu NaleŜy pamiętać, iŝ kaŝda czynność, podejmowana w trakcie realizacji projektu kosztuje. BudŜet powinien być rozpisany jak najbardziej szczegółowo. Wszystkie większe etapy projektu moŝna wtedy podzielić na szereg mniejszych czynności, których koszt wówczas łatwiej jest ocenić. NaleŜy pamiętać, by budŝet projektu był sformułowany realnie. Oznacza to, iŝ kosztów nie moŝna zbyt zaniŝać poprzez zbytnie uogólnienia, a takŝe nie naleŝy go zbyt zawyŝać. W zestawieniu budŝetu naleŝy takŝe koniecznie określić źródła finansowania poszczególnych działań z uwzględnieniem kosztów, które nie będą w Ŝaden sposób sfinansowane ze źródeł zewnętrznych (przy pomocy dotacji z góry, bądź teŝ refundacji ). W przypadku tego drugiego sposobu sfinansowania przez fundusze zewnętrzne, konieczne jest przeprowadzenie symulacji, czy projektodawca jest w stanie na bieŝąco z zasobów własnych finansować działania i jednocześnie czekać na rozliczenia cząstkowe. III. POSZUKIWANIE FUNDUSZY NA REALIZACJE - fundusze strukturalne. Jednym z istotnych elementów powodzenia projektu jest znalezienie źródeł zewnętrznych dofinansowania. Z reguły projekt nie moŝe być wykonany przy zasobach własnych. Podstawowym problemem jest poszukanie odpowiedniego funduszu, z którego projekt moŝna zrealizować, dokonanie prawidłowej oceny zgodności oraz wyboru. Programy operacyjne, określające sposób zarządzania i wdraŝania funduszy strukturalnych UE, zawierają precyzyjnie opisane dziedziny aktywności, w ramach których moŝna realizować projekty. 30

Z reguły wszystkie programy operacyjnie dzielone są na priorytety, a te na działania. Podobnie jak projekty maja one swoje cele ogólne (które stanowią odpowiednik oddziaływania na poziomie projektu) oraz cele szczegółowe (które stanowią odpowiednik rezultatu na poziomie projektu). Opisy działań zawierają takŝe wykaz dostępnych do realizacji przedsięwzięć, które naleŝy odnieść do działań na poziomie projektu. Zdarza się w niektórych programach, iŝ nie opisuje się celów szczegółowych. Wówczas cele działań naleŝy odnieść do oddziaływań, zaś opis moŝliwych do realizacji projektów do poziomu działań w projekcie. W konsekwencji wnioskodawca musi sam określić rezultatu projektu, tak by stanowiły one element logicznego ciągu w triadzie produkt rezultat - oddziaływania Priorytet Programu Cele ogólne programu zgodność Oddziaływanie Działanie Programu Opis przedsięwzięć Cele szczegółowe programu zgodność zgodność Rezultat Produkt zgodność Działanie PROGRAM PROJEKT NaleŜy pamiętać o tym, iŝ dopiero zrealizowanie całego wyŝej opisanego procesu przygotowania projektu pozwoli na skuteczne aplikowanie o środki strukturalne. Przygotowanie załączników (analiz, studiów wykonalności, pozyskiwania pozwoleń, decyzji i zaświadczeń) powinno odbywać się przed wypełnieniem właściwego wniosku. Jedynie takie postępowanie gwarantuje spójność informacji zawartych w aplikacji i dokumentach jej towarzyszących. 31

IV. ŚRODKI NA ROLNICTWO I OBSZARY WIEJSKIE 1. SEKTOROWY PROGRAM OPERACYJNY RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA śywnościowego ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH (SPO ROL) Co jest celem programu? SPO ma przyczynić się do poprawy konkurencyjności sektora rolnego, wsparcia przemysłu przetwórczego i wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Działania w ramach programu SPO ROL są przede wszystkim przeznaczone dla rolników indywidualnych i przedsiębiorców działających w branŝy przetwórstwa artykułów rolnych. Jedynie w kilku przypadkach beneficjentami są m.in. gminy i powiaty. Program jest finansowany ze środków Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR). Na co moŝna uzyskać dofinansowanie? Program jest realizowany przy pomocy piętnastu działań zgrupowanych w trzech priorytetach: Wspieranie zmian i dostosowania w sektorze rolno - Ŝywnościowym (priorytet 1), ZrównowaŜony rozwój obszarów wiejskich (priorytet 2), Pomoc techniczna (projektodawcami będą tylko instytucje wdraŝające, priorytet 3) 2. Działanie 2.4 RÓśNICOWANIE DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJ I ZBLIśONEJ DO ROLNICTWA W CELU ZAPEWNIENIA RÓśNORODNOŚCI DZIAŁAŃ LUB ALTERNATYWNYCH ŹRÓDEŁ DOCHODÓW Kto moŝe ubiegać się o wsparcie? Osoby fizyczne - obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej: rolnicy oraz domownicy. rolnikiem jest osoba fizyczna, prowadząca na własny rachunek działalność rolniczą jako posiadacz (samoistny lub zaleŝny) gospodarstwa rolnego, połoŝonego w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, opłacająca podatek rolny, domownikiem jest osoba pełnoletnia, bliska rolnikowi, ubezpieczona w pełnym zakresie (z mocy ustawy) w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego jako domownik. 32

Pomoc nie moŝe być przeznaczona osobie fizycznej pobierającej rentę (w związku z orzeczeniem całkowitej, trwałej niezdolności do pracy), stałą rentę rolniczą (z tytułu niezdolności do pracy) lub emeryturę. Osoby prawne - podmioty zarejestrowane w rejestrze przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym, których celem (zgodnie z wpisem do ww. rejestru) jest prowadzenie działalności rolniczej z wykorzystaniem gospodarstwa rolnego będącego ich własnością. Gospodarstwem rolnym w niniejszym Działaniu jest gospodarstwo w rozumieniu kodeksu cywilnego o powierzchni co najmniej 1 ha uŝytków rolnych, połoŝone na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Na co moŝe być przeznaczone wsparcie? Wsparcie moŝe być przeznaczone na: rozbudowę, nadbudowę, przebudowę lub remont połączony z modernizacją istniejących budynków mieszkalnych i gospodarczych na cele agroturystyczne oraz ich wyposaŝenie (pokoje gościnne, pomieszczenia wspólne dla gości, łazienki, kuchnie), urządzanie miejsc do wypoczynku, zakup wyposaŝenia i sprzętu turystycznego lub rekreacyjnego do działalności turystycznej, a takŝe zwierząt słuŝących do celów terapeutycznych, sportowych lub rekreacyjnych, budowę lub remont połączony z modernizacją obiektów budowlanych (z wyłączeniem budowy budynków mieszkalnych), zakup maszyn, urządzeń, narzędzi i wyposaŝenia, zakup sprzętu komputerowego i oprogramowania, zakup środków transportu na potrzeby świadczenia wyłącznie usług transportowych (pomocą nie jest objęty zakup samochodów osobowych przeznaczonych do przewozu mniej niŝ 8 osób wraz z kierowcą), zakup środków transportu na potrzeby prowadzenia działalności gospodarczej z wyjątkiem potrzeb świadczenia wyłącznie usług transportowych (pomocą nie jest objęty zakup samochodów osobowych przeznaczonych do przewozu mniej niŝ 8 osób wraz z kierowcą). Kwalifikowany koszt zakupu środków transportu nie moŝe stanowić więcej niŝ 50% kosztów kwalifikowanych projektu, zagospodarowanie terenu na potrzeby prowadzenia planowanej działalności w ramach projektu, 33

zakup roślinnego materiału nasadzeniowego na potrzeby zakładania plantacji roślin wieloletnich przeznaczonych na cele energetyczne, roboty budowlane, transport, instalacje, materiały i wyposaŝenie, które są związane bezpośrednio z kosztami wymienionymi powyŝej i są niezbędne do osiągnięcia celu projektu. Jaka jest forma i wysokość wsparcia? Maksymalny poziom pomocy finansowej moŝe wynosić 50% kosztów kwalifikowanych. Maksymalna wysokość pomocy finansowej udzielonej w ramach działania jednemu beneficjentowi i jednemu gospodarstwu rolnemu nie moŝe przekroczyć 100 tys. zł w okresie realizacji Programu. Jakie są warunki uzyskania wsparcia? ZłoŜony projekt w trakcie oceny wniosku o dofinansowanie musi uzyskać co najmniej 2 punkty w oparciu o kryteria oceniające: bezrobocie na terenie, gdzie znajduje się gospodarstwo, dochód podatkowy gminy na 1 mieszkańca, areał uŝytków rolnych w gospodarstwie przypadający na 1 mieszkańca (co najwyŝej 15 ha) oraz spełnienie kryterium wielkości ekonomicznej gospodarstwa niskotowarowego; Projekt musi być uzasadniony ekonomicznie, co podlega sprawdzeniu w trakcie oceny wniosku o dofinansowanie projektu. Wspierane będą projekty realizowane w miejscowościach liczących do 5 tys. mieszkańców, naleŝących do gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich. Pomoc moŝe być przyznana lub udzielona, jeŝeli projekty w stosunku do których przepisy prawa nakładają taki obowiązek, spełniają lub spełniać będą wymagania w zakresie higieny produkcji, bezpieczeństwa Ŝywności, ochrony środowiska oraz dobrostanu zwierząt. Beneficjent ma obowiązek uzyskania wymaganych prawem dokumentów od odpowiednich w tym przedmiocie słuŝb. W przypadku projektów przewidujących podjęcie działalności agroturystycznej lub usług związanych z turystyką i wypoczynkiem, obejmujących tworzenie bazy noclegowej dla turystyki wiejskiej (w tym usługi hotelarskie), warunkiem przyznania pomocy jest przedstawienie opinii jednostki prowadzącej kategoryzację obiektów zakwaterowania co do zgodności projektu z wymogami standaryzacji lub (w przypadku obiektów hotelarskich) przyrzeczenia zaszeregowania obiektu do odpowiedniego rodzaju i kategorii (promesy) wydanej na podstawie art. 39a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych. 34

3. Działanie 2.6 ROZWÓJ I ULEPSZANIE INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ ZWIĄZANEJ Z ROLNICTWEM Kto moŝe ubiegać się o wsparcie? Osoby fizyczne obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej prowadzący na terenie Polski działalność rolniczą, jako posiadacze samoistni lub zaleŝni gospodarstw rolnych. W ramach niniejszego działania za gospodarstwo rolne uwaŝa się gospodarstwo rolne w rozumieniu kodeksu cywilnego o powierzchni co najmniej 1 ha uŝytków rolnych lub działy specjalne produkcji rolnej w rozumieniu ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych. Pomoc nie moŝe być przeznaczona osobie fizycznej pobierającej rentę (w związku z orzeczeniem całkowitej, trwałej niezdolności do pracy), stałą rentę rolniczą (z tytułu niezdolności do pracy) lub emeryturę. Osoby prawne - podmioty zarejestrowane w rejestrze przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym, które (zgodnie z wpisem do ww. rejestru) prowadzą działalność rolniczą lub produkcję w działach specjalnych produkcji rolnej w granicach Polski, w oparciu o nieruchomości będące w posiadaniu samoistnym lub zaleŝnym. Na co moŝe być przeznaczone wsparcie? Wspierane będą następujące typy projektów: Budowa lub remont połączony z modernizacją dróg wewnętrznych, w tym: o o dróg wewnętrznych, niezaliczanych do Ŝadnej kategorii dróg publicznych, placów manewrowych, dojazdów itp., na terenie prowadzenia przez wnioskodawcę działalności rolniczej. Budowa lub remont połączony z modernizacją urządzeń zaopatrzenia w wodę, w tym: o o o o ujęć wody, urządzeń słuŝących do magazynowania i uzdatniania wody, sieci i przyłączy wodociągowych, urządzeń regulujących ciśnienie wody. Budowa lub remont połączony z modernizacją urządzeń do odprowadzania i oczyszczania ścieków, w tym: 35

o urządzeń do gromadzenia, odprowadzania, przesyłania i oczyszczania ścieków pochodzących z gospodarstwa domowego lub rolnego. Budowa lub remont połączony z modernizacją sieci i urządzeń zaopatrzenia w energię, w tym: o o o przyłączy do istniejącej sieci energetycznej: elektroenergetycznej, gazowej, cieplnej, instalacji elektroenergetycznych, indywidualnych urządzeń zaopatrzenia w energię ze źródeł skojarzonych lub odnawialnych. Jaka jest forma i wysokość wsparcia? Maksymalny poziom pomocy finansowej moŝe wynieść 50% kosztów kwalifikowanych, jednak nie więcej niŝ 200 tys. zł - dla inwestycji z zakresu budowy lub remontu połączonych z modernizacją dróg wewnętrznych, nie więcej niŝ 80 tys. zł - dla inwestycji z zakresu budowy lub remontu połączonych z modernizacją urządzeń zaopatrzenia w wodę lub urządzeń do odprowadzania i oczyszczania ścieków lub 120 tys. zł - dla urządzeń zaopatrzenia w energię. Jakie są warunki uzyskania wsparcia? Projekty realizowane są w miejscowościach liczących do 5 tys. mieszkańców, naleŝących do gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich. Pomoc finansowa przyznana będzie na projekty, na które uzyskano pozwolenia konieczne dla realizacji projektu. Dodatkowe informacje Projekty współfinansowane w ramach wszystkich działań nie mogą być realizowane z udziałem innych środków pomocy publicznej przyznanej w związku z realizacją tego projektu Warunkiem przyznania i udzielenia wsparcia finansowego we wszystkich działaniach jest bieŝące uregulowanie przez wnioskodawcę zobowiązań podatkowych oraz zobowiązań z tytułu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych Wsparcie finansowe nie moŝe być przyznane i udzielone podmiotowi, który jest dłuŝnikiem ARiMR w związku z naruszeniem przez niego zasad udzielonej mu wcześniej pomocy. We wszystkich Działaniach kosztami podlegającymi zwrotowi są koszty ogólne związane z przygotowaniem i realizacją projektu w wysokości do 12% pozostałych kosztów kwalifikowanych projektu obejmujące: 36

- przygotowanie dokumentacji technicznej, - przygotowanie dokumentacji ekonomicznej: kosztorysów, analiz ekonomicznych, planów przedsięwzięć (projektów), analiz rynkowych, analiz marketingowych - zaświadczenia, pozwolenia, opłaty i wszelka dokumentacja związana z ich uzyskaniem - nadzór urbanistyczny, architektoniczny i budowlany, - obsługę geodezyjną, - usługi dotyczące zarządzania projektem - nabycie patentów lub licencji Koszty ogólne związane z przygotowaniem projektu mogą być uznane za kwalifikowane, jeŝeli zostały poniesione nie wcześniej niŝ 1 stycznia 2004 r. Koszty ogólne związane z realizacją projektu mogą być uznane za kwalifikowane, jeśli zostaną poniesione po podpisaniu umowy o dofinansowanie projektu. Szczegółowe informacje odnośnie zasad i warunków udzielania wsparcia w ramach powyŝszych działań moŝna uzyskać w Oddziałach Regionalnych ARiMR Formularze wniosków o dofinansowanie realizacji projektów wraz z innymi formularzami moŝna uzyskać w Oddziałach Regionalnych Agencji oraz na stronie internetowej www.arimr.gov.pl. 4. Kredyty preferencyjne ARiMR W 2005 r. Agencja będzie stosowała dopłaty do oprocentowania kredytów preferencyjnych udzielonych w latach 1994-2004, a takŝe dopłaty do oprocentowania nowo udzielanych kredytów inwestycyjnych w ramach dotychczasowych obowiązujących linii kredytowych oraz dopłaty do kredytów "klęskowych". ARiMR zadecydowała, Ŝe w I kwartale 2005 r. limit akcji kredytowej wynosi 254,03 mln zł, a limit dopłat 13,00 mln zł. Limity zostały przyznane 16 bankom współpracującym z Agencją. Są to: 1. Bank Polskiej Spółdzielczości S.A., 2. Bank Gospodarki śywnościowej S.A., oraz: 3. PKO Bank Polski S.A., Mazowiecki Bank Regionalny S.A., SGB Gospodarczy Bank Wielkopolski S.A., Kredyt Bank S.A., ING Bank Śląski S.A., Bank Zachodni WBK S.A., BPH-PBK S.A., Bank Millennium S.A., Bank Ochrony Środowiska S.A., BRE 37