Być obywatelem w mieście w stronę nowej polityki kulturalnej. Doświadczenie bydgoskie Karol Zamojski Regionalne Obserwatorium Kultury w Bydgoszczy Przegrany konkurs o Europejską Stolicę Kultury nie był końcem, ale początkiem zmian w Bydgoszczy. Na Bydgoskim Kongresie Kultury we wrześniu 2011 r. zderzyły się środowiska, które wcześniej ze sobą nie rozmawiały zarówno z powodu różnic ideologicznych, jak i odmiennego podejścia do sposobu realizacji polityki kulturalnej w mieście. To spotkanie trwa nadal, interakcje się intensyfikują, włączają się w nie nowe osoby. Artykuł jest chronologicznym zapisem wydarzeń, które doprowadziły do zmiany w sposobie zarządzania kulturą w Bydgoszczy. Próbą krótkiego scharakteryzowania etapów przygotowań do Bydgoskiego Kongresu Kultury oraz wydarzeń po Kongresie swoistej instytucjonalizacji partycypacji obywateli w zarządzaniu kulturą w mieście. Oprócz zorganizowania Kongresu podpisano pierwszy w Polsce miejski Pakt dla Kultury, powołano Obywatelską Radę Kultury, natomiast prezydent Bydgoszczy zarządzeniem, w którym zapisano współpracę i konsultacje decyzji urzędników Biura z Obywatelską Radą Kultury, zlikwidował Wydział Kultury i powołał Biuro Kultury. Oznacza to, że obywatele mają realny wpływ na kulturę w Bydgoszczy. Ta nowa forma odpowiedzialności obywatelskiej powoduje nieznane dotychczas doświadczenia i problemy, które pragnę przedstawić w dalszej części tekstu. Uchwycenie wszystkich zjawisk nie byłoby możliwe, gdyby nie długie rozmowy m.in. z Olgą A. Marcinkiewicz, Pawłem Łysakiem, Marzeną Matowską i Michałem Tabaczyńskim, którym składam serdeczne podziękowania. 1 1 Niektóre fragmenty artykułu były wcześniej publikowane w nieco zmienionych formach. 1
KALENDARIUM WYDARZEŃ Europejska Stolica Kultury 2016 Wszystko zaczęło się od przystąpienia Bydgoszczy 1 kwietnia 2010 r. do konkursu o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. Bydgoszcz wystartowała jako ostatnie z miast w Polsce. Była to inicjatywa władz miasta, która szybko spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony środowisk kulturalnych i zaangażowaniem późniejszego lidera bydgoskich przemian Pawła Łysaka, który jest dyrektorem Teatru Polskiego w Bydgoszczy, laureatem Paszportu Polityki, członkiem zespołu ds. ogólnopolskiego Paktu dla Kultury i autorem koncepcji projektu Kultura w budowie. Aplikacja Bydgoszczy była nietypowa opierała się na analizie słabych punktów miasta i zakładała, że kultura może stać się motorem przemian w pięciu obszarach kreatywności, tożsamości, rewitalizacji, współpracy i uczestnictwa w kulturze. Wniosek przedstawiał dosyć ponury obraz kultury w Bydgoszczy (jak również w całej Polsce), dlatego opatrzono go hasłem: Kultura?! No to mamy trochę do zrobienia!. Dewiza ta była trudna do zaakceptowania przez środowiska uważające, że aplikacja powinna być wizytówką miasta, przedstawiającą je w korzystnym świetle. Jednak autentyczne ukazanie stanu miasta braku tożsamości, słabej współpracy z innymi ośrodkami w Polsce i zagranicą, braku elit i potrzeby rewitalizacji materialnej, kulturalnej i społecznej zaowocowało istotnymi zmianami. Agenda 21 dla kultury Równolegle z przygotowaniami aplikacji konkursowej prowadzono starania o zapewnienie trwałych podstaw zmian w życiu kulturalnym miasta i zarządzaniu kulturą, uwzględniających przemiany społeczne, zasady partycypacji i inkluzyjność. W dniu prezentacji aplikacji Bydgoszczy w ramach konkursu o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016, 13 października 2010 roku, uchwałą Rady Miasta Bydgoszcz, jako pierwsze miasto w Polsce, przyjęła Agendę 21 dla kultury 2. Podpisanie tego dokumentu miało zagwarantować kontynuację rozpoczętego procesu zmian niezależnie od wyniku 2 http://www.agenda21culture.net/index.php?option=com_content&view=article&id=44&itemid=58&lang=pl 2
konkursu oraz wyniku wyborów samorządowych (preselekcja odbyła się w trakcie kampanii wyborczej). Dokumenty Agenda 21 dla kultury i Kultura w budowie są zbieżne pod względem założeń ideowych i bardzo ściśle ze sobą powiązane. Agenda 21 dla kultury" należy do dokumentów strategicznych dla kultury europejskiej. Stanowi ona zbiór wytycznych dotyczących budowy społecznych, lokalnych i narodowych polityk kulturalnych w Europie i poza nią. Dokument podkreśla znaczenie dialogu międzykulturowego, promocję różnorodności kulturowej, rolę kultury jako motoru rozwoju społecznego, politycznego i gospodarczego, a także znaczenie kultury w budowaniu współpracy międzynarodowej. Celem Agendy 21 jest przede wszystkim zagwarantowanie ochrony praw człowieka, zrównoważonego rozwoju stworzenie warunków sprzyjających pokojowi oraz rozwój demokracji bezpośredniej. Forum Kultury Po upływie miesiąca od ogłoszenia listy miast zakwalifikowanych do drugiego etapu konkursu ESK środowiska, które uczestniczyły w tworzeniu aplikacji Bydgoszczy, podjęły decyzję o kontynuacji projektu Kultura w Budowie jako ruchu obywatelskiego. Powstało Forum Kultury, którego celem było doprowadzenie do powstania nowej strategii kulturalnej miasta, będącej podstawą dla realizacji Agendy 21 dla kultury. Forum działało na rzecz uspołecznienia procesu zarządzania kulturą m.in. przez debaty, zainicjowanie badań na temat kultury oraz zorganizowanie Kongresu Kultury Bydgoskiej pod nazwą Kultura w budowie. Nadrzędnym celem Kongresu było wypracowanie modelu rozwoju Bydgoszczy w oparciu o kulturę. Bydgoski Kongres Kultury Bydgoski Kongres Kultury był kongresem obywatelskim. Jego ideę oddaje motto organizatorów: Powszechne i aktywne uczestnictwo w kulturze jest jednym z najważniejszych czynników rozwoju społecznego i ekonomicznego naszego miasta, a stan i dostęp do 3
kultury mają ścisły związek z jakością życia jego mieszkańców. Uważamy zatem, że kultura musi być przedmiotem szczególnej odpowiedzialności środowisk twórczych, władz i obywateli. Kongres odbył się w dniach 28-30 września 2011 r. w Teatrze Polskim w Bydgoszczy. Był to trzydniowy cykl spotkań warsztatowych, prelekcji, dyskusji panelowych oraz wydarzeń artystycznych. Wzięły w nim udział środowiska szeroko rozumianej kultury, przedstawiciele władz Bydgoszczy i regionu oraz zaproszeni goście: twórcy, animatorzy, naukowcy, politycy. Praca odbywała się równolegle w pięciu panelach eksperckich skupionych wokół następujących zagadnień: kreatywność, tożsamość, rewitalizacja, współpraca i uczestnictwo, a także w oddolnie tworzonych grupach dyskusyjnych, tzw. Stolikach, których celem było zdefiniowanie kondycji środowisk, ich problemów, oraz zaproponowanie rozwiązań. Przy 21 Stolikach zróżnicowanych tematycznie i środowiskowo dyskutowano m.in. na takie tematy jak edukacja, NGO, Fordon, niewidomi, seniorzy, kultura i relacje w rodzinie, odpowiedzialne media czy kultura regionu. Wszystkie Stoliki zgłosiły ponad 200 uwag do przyszłej polityki kulturalnej miasta. Kongres zakończył się deklaracją podpisania Paktu dla Kultury, dotyczącego m.in. zwiększenia środków na kulturę i konieczności stworzenia miejskiej polityki kulturalnej. Obywatelska Rada ds. Kultury 14 listopada 2011 r. z inicjatywy organizatorów Bydgoskiego Kongresu Kultury powstała Obywatelska Rada ds. Kultury, której zadaniem było sformułowanie treści Bydgoskiego Paktu dla Kultury oraz odpowiedź na zgłoszoną przez prezydenta Bydgoszczy potrzebę powstania instytucji reprezentującej interesy środowisk, mogących być partnerami władz miasta w rozmowach o kulturze miasta. Obywatelska Rada ds. Kultury postawiła przed sobą następujące zadania: stały kontakt z prezydentem i Radą Miasta, 4
zarekomendowanie władzom miasta składu osobowego Zespołu ds. tworzenia Masterplanu, monitorowanie tworzenia Masterplanu, zgłaszanie uwag i propozycji do projektów budżetu kultury, współpraca z Radą Miasta Bydgoszczy, Urzędem Miasta i jego agendami. Bydgoski Pakt dla Kultury Idea podpisania Paktu dla Kultury powstała 15 kwietnia 2011 r. Prezydent Bydgoszczy wyraził poparcie dla ogólnopolskiej inicjatywy Paktu dla Kultury. Już wcześniej zadeklarował też oddanie kultury w ręce środowisk lokalnych, a od 3 lutego 2011 r. funkcjonował urząd Pełnomocnika do Spraw Polityki Kulturalnej. Jego rola miała polegać przede wszystkim na pośredniczeniu pomiędzy władzami miasta a środowiskami związanymi z kulturą przy organizacji Bydgoskiego Kongresu Kultury. Urząd Miasta włączył się w prace przygotowawcze i przyjął rolę współorganizatora Kongresu, pozostawiając część merytoryczną decyzjom Forum. Kongres Kultury, w którym uczestniczyli reprezentanci ogólnopolskiego ruchu Obywateli Kultury, oraz spotkanie Obywateli Kultury w Bydgoszczy dały impuls do powstania Bydgoskiego Paktu dla Kultury. Jego idea narodziła się we współpracy Obywatelskiej Rady ds. Kultury z władzami miasta i uwzględniała założenia Agendy 21 dla kultury. Dokument został podpisany 7 grudnia 2011 r. Ogólnopolski Pakt dla Kultury kojarzony jest głównie z zapisem zobowiązującym państwo do przekazywania 1% swego budżetu na kulturę, jednak nie to jest w nim najważniejsze. Równie istotne jest wypracowanie obywatelskiego, przejrzystego modelu zarządzania tymi środkami i stworzenie sprzyjającego klimatu dla rozwoju twórczości i talentów, a także prowadzenia działalności artystycznej i aktywności obywatelskiej. Bydgoski Pakt dla kultury gwarantuje: wzrost wydatków na kulturę rokrocznie do 2015 r., inwentaryzację wszystkich środków i mechanizmy przejrzystego dysponowania nimi, 5
partycypację obywatelską w procesie tworzenia budżetu miasta, równy dostęp do środków finansowych, opracowanie strategii rozwoju kultury do 2030 r. Biuro Kultury Bydgoskiej 5 stycznia 2012 r. prezydent Bydgoszczy zlikwidował Wydział Kultury i Współpracy z Zagranicą, rozdzielając dotychczasowe kompetencje powołał Biuro Kultury Bydgoskiej, zaś współpracę z zagranicą przeniósł do kompetencji innego wydziału. Jednym z zadań Biura Kultury jest współpraca z Obywatelską Radą ds. Kultury na rzecz realizacji postanowień Bydgoskiego Paktu dla Kultury. Kooperacja ta jest nieustannym procesem konsultacji i uzgodnień rozmaitych regulacji, opinii i poglądów. Znaczący jest fakt, że dyrektorką Biura Kultury została pracownica zlikwidowanego wydziału, uczestniczka wszystkich dotychczasowych prac, do której bydgoscy obywatele mają zaufanie. Biuro stało się ostatnim, formalnym elementem bydgoskiego modelu współzarządzania. Zespół ds. Masterplanu. Zarządzeniem z dnia 23 marca 2012 r. prezydent Bydgoszczy powołał Zespół ds. Masterplanu, którego skład został wybrany podczas publicznej debaty organizowanej przez Obywatelską Radę ds. Kultury. Zespół tworzy siedmioro członków rady oraz dyrektorzy pięciu wydziałów Urzędu Miasta, aby umożliwić komunikację poszczególnych miejskich polityk sektorowych. Zespół jest odpowiedzialny za przygotowanie planu rozwoju kultury w Bydgoszczy do roku 2030. 6