2. Jakub i Ezaw: bycie najstarszym przypadek czy

2. Jakub i Ezaw: bycie najstarszym przypadek czy przywilej? (Rdz 25,19-34) Cel umiejętność postrzegania relacji braterskiej w kategorii daru i zadania zrozumienie potrzeby hierarchii wartości w życiu Metody wędrujące kartki 5 z 25 słowa kluczowe formularz z możliwością wyboru Materiały kartki z określeniami różnych dróg do sukcesu (zał. 2.1) słowa kluczowe do Rdz 25,19-34 (zał. 2.2) formularz zestawiający ludzkie cechy: Jaki był Ezaw? (zał. 2.3) formularz z możliwością wyboru: Co jest konieczne, co pożyteczne, a co przyjemne w naszym życiu? (zał. 2.4) Wprowadzenie biblijne Historia Jakuba i Ezawa, synów Izaaka, wydaje się nie mieć wiele wspólnego z naszym czasem i kulturą. Ponadczasowa wartość tego opowiadania wynika z charakteru etiologicznego Księgi Rodzaju. Ten walor nie sprowadza się tylko do wyjaśnienia pochodzenia poszczególnych narodów znanych w czasach biblijnego Izraela, ani też do ukazania genealogii tego narodu wywodzącego się od Abrahama. Historia patriarchów jest historią zapisującą wydarzenia, które rozgrywają się w życiu człowieka każdego miejsca i czasu. Lektura opowiadania o Jakubie, przewidziana na trzy kolejne spotkania, zwróci uwagę na trzy problemy ludzkiego życia: odkrywania życia jako powołania do wartości (Rdz 25); umiejętności przebaczenia (Rdz 32 33); odrzucenia rywalizacji na rzecz współpracy (Rdz 27). Etiologiczny walor opowiadania o narodzinach Ezawa i Jakuba Narracja o narodzinach dziecka w rodzinie otrzymuje w Biblii pewną stałą strukturę: mąż zbliżył się do swojej żony, ona poczęła, porodziła syna i nadano 17

mu określone imię. Ta konwencjonalność języka jest obecna również w historii Ezawa i Jakuba, na co wskazują ww. 11.21.24. Jednak to opowiadanie obfituje w szereg nowych szczegółów, jak niepłodność Rebeki, ich matki (w. 21), wyrocznia, w której Bóg zapowiada wrogość dwóch braci i pochodzących od nich plemion (w. 23), wreszcie relacja o samym porodzie (ww. 24-26). Te trzy momenty pełnią funkcję etiologiczną w cyklu o Jakubie. Wprawdzie bezpłodność Rebeki ustępuje płodności, ale to przejście ze śmierci do życia w darze dziecka jest zawsze wynikiem interwencji Boga. W ten sposób autor uświadamia czytelnikowi, że dziecko, które się narodzi, będzie szczególnie związane z Bogiem, otoczone Jego błogosławieństwem (przywołać chociażby osobę Izaaka, Samsona, Samuela, Jana Chrzciciela). Wyrocznia, jaką otrzymuje od Boga Rebeka, utrudzona dźwiganiem w swoim łonie bliźniaków (w. 22), jest etiologiczną prefiguracją konfliktu, jaki będzie miał miejsce między bratnimi narodami, Edomem i Izraelem, których protoplaści walczyli ze sobą już w łonie matki (w. 23). Obfitujący w detale opis porodu tłumaczy się zwyczajem bacznego obserwowania narodzin bliźniaków, gdyż właśnie ten moment był rozstrzygający o pierworództwie. Opowiadanie przekracza wyraźnie ramy właściwe konwencjonalnemu odnotowaniu faktu narodzin, gdy wprowadza nowe elementy etiologiczne, interpretujące narodziny bliźniaków. Jako pierwszy z łona matki wyszedł Ezaw, pokryty gęstym, rudawym owłosieniem ( admoni), co tłumaczy drugie imię, które jest odnoszone do niego: Edom czerwony, rudy. Jakub, jego brat, który wychodzi jako drugi z łona Rebeki, trzymał go za piętę, jakby chciał go powstrzymać. Stąd jego imię Jakub, od rzeczownika pięta ( aqeb), co w ludowej etymologii oznacza oszusta. Rywalizacja o przywilej bycia najstarszym Po przedstawieniu narodzin Ezawa i Jakuba narracja przechodzi od razu do opowiadania o ich młodości i wchodzeniu w wiek dojrzały (w. 27-28). Ezaw stał się zręcznym myśliwym, żyjącym w polu, co zakłada osobowość miłującą wolność, przestrzeń, przygodę, odporną na trudności związane z życiem bez stałego dachu nad głową. Jakub natomiast jest człowiekiem spokojnym, mieszkającym w namiocie, co przywołuje życie właściwe Beduinom. Te dwa różne style egzystencji przez niektórych komentatorów są uznawane za społeczno-kulturowe typologie myśliwego i pasterza, co czyniłoby z opowiadania historię rywalizacji między dwiema klasami społecznymi. Takie ujęcie ma charakter raczej retrospektywny (pytanie, na ile taką samoświadomość mogli mieć Ezaw i Jakub). Niewątpliwie jednak informacja o profesji braci bliźniaków jest istotna w perspektywie dalszej ich historii rodzinnej. A ta jest wpisana najpierw w ich relację do rodziców. Ojciec miłuje bardziej Ezawa, nie tylko jako najstarszego 18

syna, przyszłego swojego dziedzica, ale również z powodu swego upodobania w dziczyźnie, które zaspokaja Ezaw będący myśliwym. Rebeka natomiast otacza sympatią Jakuba jako najmłodsze swoje dziecko. Ta opozycja między braćmi zostaje ostatecznie wyartykułowana przez nich samych, o czym mówi epizod przedstawiony w 25,29-34. Ezaw odstępuje przywilej pierworództwa na rzecz swego młodszego brata, Jakuba, w zamian za miskę czerwonej ( adom) soczewicy, co znowu przez związek z drugim imieniem Ezawa Edom stanowi etiologiczny element narracji (w. 30). Scena ta odsłania w sposób dramatyczny prawdę o Ezawie i Jakubie. Z zachowania Ezawa można wnioskować, iż był on osobą bardzo powierzchowną, niezdolną do rozważnego myślenia i przewidywania konsekwencji swoich czynów. Będąc zainteresowany tym, co materialne (pokarm), pragnie natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb. Na tym tle w działaniu Jakuba można dostrzec osobę wyrachowaną, która nie cofa się przed podstępem, by zdobyć prawo pierworództwa. Jest przy tym przewidujący i ostrożny, gdyż żąda, by Ezaw zrzekł się pod przysięgą swojej uprzywilejowanej pozycji w rodzinie. Bez wątpienia sympatia narratora znajduje się po stronie Jakuba, co zdaje się wynikać ze zgorszenia, jakie czyn Ezawa musiał wywołać u ludzi tamtej kultury. Odrzucenie przywileju pierworództwa, do tego pod przysięgą odwołującą się do imienia Boga, było zanegowaniem fundamentalnego prawa dla społeczności starożytnego Wschodu. Podkreśla to zdanie zamykające całe zdarzenie: Tak to Ezaw zlekceważył przywilej pierworództwa (w. 34). Potrzeba hierarchii wartości w ludzkim życiu Analizowane opowiadanie jest ostatecznie historią, w której dochodzi do głosu w działaniu głównych bohaterów różna hierarchia wartości. Z naszej perspektywy również czyn Jakuba jest naganny, bo przecież zdobywa prawo pierworództwa podstępem, wykorzystując słabość brata. Podstęp jako wyznacznik działania Jakuba będzie powracał wielokrotnie w jego życiu i stanie się dla niego samego źródłem negatywnych doświadczeń. Przykładem może być jego pobyt u Labana, który również oszukał Jakuba przy zgodzie na jego zaślubiny z Rachelą. W ten sposób narrator pokazuje, iż czyn Jakuba jest zły, czego dowodem są konsekwencje tego pierwszego oszustwa, które nieustannie spadają na niego. Mimo powyższej uwagi należy zauważyć, iż opowiadanie proponuje pewną uniwersalną moralność rozumianą jako umiejętność trzymania się właściwej hierarchii wartości 2. Według niej winno się programować ludzkie 2 G. Ravasi, Księga Rodzaju 12 50, Rozumieć Stary Testament, Kraków 1998, s. 164. 19

działanie, oczekiwania i wybory. Na przykładzie Ezawa autor wykazuje, iż potrzeba w życiu pewnego samoograniczenia w wymiarze czasowym i materialnym: nie od razu i nie wszystko. Ezaw ponosi klęskę dlatego, że pragnie w sposób nieuporządkowany, pożąda tego, co natychmiastowe i pozornie zaspokajające jego pragnienia, chce mieć wszystko od razu. Przekroczenie takiej postawy wymaga odwołania się do właściwej hierarchii wartości. Nie jest to tylko kwestia niestawiania rzeczy materialnych na samym szczycie. Człowiek przegrywa jeszcze bardziej wtedy, gdy odrzuca swoją własną godność i związaną z nią Bożą obietnicę. Będąc nieskończonym pragnieniem nieskończoności, jego pragnienie może być zaspokojone tylko przez Boga, który jest nieskończony. Szczególnie, gdy tym pragnieniem jest miłość. Konspekt spotkania I. Czy każdy może być szczęściarzem? Metoda wędrujące kartki Praca w grupach Problem: na ile mamy wpływ na nasze życie, a na ile jest ono determinowane przez czynniki zewnętrzne (pochodzenie, pieniądze, szczęście itd.)? II. Dary i zadania w życiu Jakuba i Ezawa Indywidualna lektura Rdz 25,19-34 Metoda słowa kluczowe Problem: określenie postawy życiowej Jakuba i Ezawa III. Dlaczego Ezaw odstąpił bratu przywilej pierworództwa? Praca w grupach Metoda 5 z 25 : poszukiwanie hierarchii wartości uznawanej przez Ezawa Formularz z możliwością wyboru: budowanie własnej hierarchii wartości Scenariusz spotkania I. Czy każdy może być szczęściarzem? Metoda wędrujących kartek 3 praca w grupach 3 Metoda polega na zapisywaniu własnych przemyśleń na wędrujących swobodnie kartkach, które zawierają pytania, opinie, teksty źródłowe itp. Takie działanie pozwala na zebranie wniosków na ten sam temat od odrębnych osób (grup). 20

Punktem wyjścia do analizy historii Jakuba i Ezawa jest podjęcie problemu: na ile mamy wpływ na nasze życie, a na ile jest ono determinowane przez czynniki zewnętrzne (pochodzenie, pieniądze, szczęście itd.)? Na oddzielnych kartkach uczestnicy otrzymują wypisane pojedynczo wyrażenia (zał. 2.1): Skazany na sukces Urodzony geniusz W czepku urodzony Pracowity jak mrówka Self-made-man Mit amerykańskiego pucybuta Zadaniem uczestników jest skomentowanie tych myśli, wyrażenie własnego zdania, podanie ich rozumienia. Karty kolejno wędrują między grupami (uczestnikami), którzy dopisują swoje refleksje. Po zakończeniu tego etapu są one wieszane na tablicy i następuje odczytanie wypisanych opinii. Sugestie do podsumowania Wyciągając wnioski, należy zwrócić uwagę na funkcjonowanie pewnych stereotypów, które zakładają, że pewne osoby są skazane na sukces poprzez swoje pochodzenie, majątek, intelekt itp. Tymczasem życie jest pewnym zadaniem, którego sukces zależy od zaangażowania każdego z nas. Stąd przeciwwagą jest inny stereotyp amerykańskiego pucybuta, który uświadamia potrzebę pracowitości, hartu ducha, wytrwałości, wymagania od siebie. Zatem musimy odkrywać, że życie nie jest nam tylko dane, że nie jesteśmy jakimiś marionetkami na scenie świata, ale że życie jest nam zadane, co oznacza, że wymaga ono naszej aktywności, zaangażowania się. II. Dary i zadania w życiu Jakuba i Ezawa 1. Wprowadzenie do lektury Rdz 25,19-34 Ukazanie tła kulturowego Problem szczęścia w życiu podejmowany jest wielokrotnie w narracjach biblijnych mówiących o rodzeństwie. Jedną z nich jest opowiadanie o Jakubie i Ezawie, bliźniakach, których charakteryzowało różne podejście do życia. Objawia się ono w odmiennym traktowaniu przez nich daru pierworództwa. Zanim przystąpimy do indywidualnej lektury tego tekstu, zostanie naświetlone tło kulturowe opisanego tam zdarzenia: 21

a) patriarchowie przodkowie biblijnego Izraela, począwszy od Abrahama, Izaaka i Jakuba. Od dwunastu synów tego ostatniego wywodzi się dwanaście plemion Izraela. Historia patriarchów rozgrywa się gdzieś w XVIII XVII wieku przed Chrystusem. b) rodzina podstawową strukturą społeczną epoki patriarchów była rodzina. Poprzez więzy krwi budowane były relacje wyznaczające granice rodu czy plemienia. Z tego wynika szczególna pozycja dziecka, gdyż dzieci stanowiły o sile, żywotności i przyszłości rodu. Dlatego też brak potomstwa był postrzegany jako przekleństwo, zaś dzieci były odbierane jako przejaw Bożego błogosławieństwa. c) pierworództwo (pierworodny syn) w rodzinie uprzywilejowaną pozycję zajmował pierworodny syn, który miał pierwszeństwo przed wszystkimi braćmi. On był uważany za następcę ojca jako głowa rodziny. Przysługiwało mu również prawo do podwójnej części dziedzictwa. Ten problem znajduje się w centrum historii Ezawa i Jakuba. Głośne odczytanie tekstu 2. Postawy życiowe braci Metoda sieć relacji 4 praca w grupach Kartki ze słowami kluczowymi (zał. 2.2) Zadanie: przyporządkować słowa kluczowe głównym bohaterom opowiadania (tak zostają zestawione niżej). Które ze słów należałoby odnieść do obydwu braci? Słowa kluczowe w Rdz 25,19-34 Ezaw, Izaak, czerwony, pierworodny syn, żyjący w polu, soczewica, myśliwy Jakub, mieszkający w namiotach, pasterz, młodszy brat, Rebeka, przywilej pierworództwa, pięta Po zaprezentowaniu wyników pracy i wyjaśnieniu dokonanych wyborów, grupy mają się zastanowić nad stosunkiem braci do przywileju pierworództwa: Dla którego z braci pierworództwo stanowi wartość samą w sobie? Z jakich powodów Ezaw zrezygnował z przywileju pierworództwa? 4 Celem tej metody jest odnalezienie relacji pomiędzy kluczowymi dla danego tematu pojęciami. Relacje te są zapisywane nad liniami łączącymi karteczki z kluczowymi słowami. Metoda ta pozwala na głębsze zrozumienie tekstu, jego struktury, powiązań pomiędzy poszczególnymi elementami narracji. 22

Podsumowanie Efektem naszej pracy jest rekonstrukcja całego opowiadania. Braci bliźniaków dzieli przywilej pierworództwa. Dla Ezawa jest on naturalną konsekwencją urodzenia się przed Jakubem, zaś dla Jakuba jest on przedmiotem pragnienia. Z tego pewnie wynika ich różne podejście do pierworództwa: Ezaw nie przywiązuje do niego specjalnej wagi, skoro oddaje je za miskę soczewicy, podczas gdy dla Jakuba jest ono wartością bardzo pożądaną, która wyzwala w nim energię do działania. III. Życie jako zadanie Wprowadzenie Dlaczego Ezaw zrezygnował z przywileju pierworództwa? Tak postawione pytanie wydaje się być łatwe: z opowiadania wynika, iż Ezaw wrócił głodny z polowania. By zaspokoić swój głód potrawą przygotowaną przez brata, zgadza się odstąpić mu swoją uprzywilejowaną pozycję w rodzinie. Widzimy dysproporcję między utraconym pierworództwem a miską soczewicy, która była zapłatą za nie. Dlaczego Ezaw tak postąpił? 1. Ezawowa hierarchia wartości Metoda 5 z 25 5 praca w grupach Problem: dlaczego Ezaw zrezygnował z przywileju pierworództwa? Grupy otrzymują zestawione na kartkach różne cechy ludzkiego charakteru (zał. 2.3). Mają z nich wybrać tylko pięć, które ich zdaniem odnosiłyby się do osoby Ezawa i tłumaczyłyby jego zachowanie. Podczas prezentacji należy uzasadnić swój wybór. Podany niżej zestaw cech grupy mogą uzupełnić o inne elementy, które ich zdaniem wyrażałyby lepiej charakter Ezawa. Jaki był Ezaw? stały, bezkompromisowy, lekkoduch, wygodny, stanowczy, niepoważny, niezdecydowany, silny, słaby, niewymagający od siebie, leniwy, szukający przyjemności za wszelką cenę, roszczeniowy, uciekający w iluzję, niemyślący, nieprzewidujący skutków, niecierpliwy, zarozumiały, pokorny, pyszny, nierozsądny, impulsywny, spontaniczny, gwałtowny, pozbawiony hierarchii wartości, odpowiedzialny, pracowity, wytrwały Podsumowanie Decyzja Ezawa była podyktowana reakcją na nagle pojawiające się uczucie głodu. Chce je zaspokoić od razu, bez liczenia się z kosztami, bez przewi- 5 Inna nazwa tej metody to priorytety. Służy ona budowaniu hierarchii wartości. Jej elementy są wybierane z listy. 23

dywania skutków swojej decyzji. Jest w tym coś z myślenia na zasadzie lekko przyszło, łatwo poszło. Zaskakująca jest dysproporcja, jaka zachodzi między wartościami, które zostały zrównane w jego wyborze: miska strawy jest w jego odczuciu warta przywileju pierworództwa. Świadczy to, że Ezaw nie ma właściwej hierarchii wartości w swoim życiu, jak też nie widzi swojego życia w perspektywie zadania i wzięcia odpowiedzialności za jego kształt. 2. Moja hierarchia wartości Wprowadzenie Problemem Ezawa był brak właściwej hierarchii wartości. Ktoś kiedyś powiedział, iż należy wybierać najpierw to, co konieczne, później to, co pożyteczne, a na końcu to, co przyjemne. Spróbujmy odnieść ten klucz decyzyjny do naszego życia. Metoda formularz z możliwością wyboru (zał. 2.4) Praca w grupach Zawartość formularza musi uwzględnić sytuację życiową uczestników. Proponowany poniżej jest przygotowany z myślą o gimnazjalistach. Co jest konieczne, co pożyteczne, a co przyjemne w naszym życiu? Wskaż, które z podanych działań winny być priorytetowe w życiu młodego człowieka. Określ, które z nich są konieczne, pożyteczne, przyjemne. Pomiń te, które uważasz za zbędne i niewłaściwe. Do listy możesz dodać trzy własne propozycje, których Twoim zdaniem zabrakło. Posiadanie telefonu komórkowego Czatowanie w Internecie Ściąganie w szkole Uczenie się języków obcych Angażowanie się w wolontariat Niedzielna Eucharystia Pomoc rodzicom w domu Nocowanie poza domem Uprawianie sportu Posiadanie własnego hobby Czytanie książek Modne ubieranie się Alkohol Dystans do samego siebie Zakup nowego modelu ipoda Interesowanie się własnymi sprawami 24

Traktowanie drugiego w szkole jak konkurencję Pomaganie słabszym kolegom/koleżankom Dyskoteki Oszczędzanie Zajadanie się słodyczami na przerwie Przyjaźń Rozmawianie z rodzicami Sugestie dla prowadzącego Przy omawianiu dokonanych wyborów dojdzie niewątpliwie do dyskusji. Trzeba zawsze prosić dane osoby o podanie argumentacji. Warto w kontekście wyborów przywołać słowa św. Pawła: Wszystko mi wolno, ale nie wszystko przynosi mi korzyść. Wszystko mi wolno, ale ja niczemu nie oddam się w niewolę (1 Kor 6,12). Zakończenie Modlitwa do Ducha Świętego o właściwe wybory w naszym życiu. 25