1. Metodologia badania... 7. 2. Charakterystyka wyjazdów zagranicznych... 12. 3. Plany migracyjne emigrantów... 16

Powroty z emigracji do województwa śląskiego w perspektywie pięcioletniej

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 3 CZĘŚĆ I: Wyniki badania emigrantów z województwa śląskiego... 6 1. Metodologia badania... 7 2. Charakterystyka wyjazdów zagranicznych... 12 3. Plany migracyjne emigrantów... 16 4. Plany zawodowe śląskich emigrantów zamierzających powrócić do kraju... 28 5. Zachowania ekonomiczne śląskich emigrantów... 29 6. Kapitał kulturowy śląskich emigrantów... 35 CZĘŚĆ II: Prognoza migracji powrotnych do województwa śląskiego na lata 2011-2015... 38 7. Ogólne uwagi dotyczące prognozowania migracji zagranicznych... 39 8. Emigracja z województwa śląskiego i reemigracja w latach 2004 2011... 41 9. Metodologia... 43 10. Estymacja modelu... 45 11. Prognoza... 46 Literatura... 53 2

WPROWADZENIE Opracowanie prezentuje wyniki badań przeprowadzonych w ramach współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej projektu Kierunek Śląsk wpływ potencjału społeczno-ekonomicznego migrantów powrotnych na rozwój województwa śląskiego w kontekście przygotowania regionu na przyjęcie powracających. Projekt ten realizowany jest od października 2010 r. do marca 2012 r. Celem projektu Kierunek Śląsk jest: oszacowanie obecnej skali wyjazdów zagranicznych i powrotów do województwa śląskiego oraz prognoza tego zjawiska w perspektywie pięcioletniej; nakreślenie społeczno-demograficznego profilu wyjeżdżających i powracających; określenie losów i planów zawodowych tej grupy; wskazanie podstawowych plusów i minusów wyjazdów zagranicznych zarówno dla samego migranta i jego rodziny, jak i w znacznie szerszej perspektywie - dla całego regionu; sformułowanie katalogu rozwiązań dla jednostek samorządu terytorialnego i instytucji rynku pracy wspomagających efektywne wykorzystanie zjawiska reemigracji na rzecz rozwoju województwa śląskiego. Szczegółowe informacje na temat działań podejmowanych w projekcie Kierunek Śląsk prezentuje poniższy schemat. 3

Niniejszy raport stanowi jeden z efektów fazy prognostycznej projektu Kierunek Śląsk 1 i składa się z dwóch części. Pierwsza część prezentuje wyniki badań ilościowych przeprowadzonych wśród emigrantów z województwa śląskiego, którzy w momencie wypełniania ankiety mieszkali za granicą. Głównym celem badania było określenie planów migracyjnych tej grupy w perspektywie pięcioletniej oraz kapitału pozyskanego przez nią w wymiarze ekonomicznym, społecznym i kulturowym. Część druga raportu to prognoza migracji powrotnych do województwa śląskiego na lata 2011 2015, która opracowana została na podstawie wyników badania CATI przeprowadzonego w fazie diagnostycznej projektu Kierunek Śląsk. Objęło 17 600 losowo wybranych śląskich gospodarstw domowych, a jego głównym celem było oszacowanie skali zjawiska reemigracji do województwa śląskiego 2. Serdecznie dziękujemy wszystkim osobom, które wzięły udział w naszych badaniach, wyraziły zgodę na ich przeprowadzenie na terenie instytucji, którą reprezentują, lub zamieściły odnośnik do ankiety na swoich stronach internetowych. 1 Drugim efektem fazy III projektu Kierunek Śląsk jest analiza wpływu zjawiska reemigracji na rozwój społeczno-gospodarczy województwa śląskiego. 2 Wyniki badania oraz jego szczegółowa metodologia opisane zostały w raporcie Migracja powrotna w województwie śląskim w latach 2004 2011 skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających. Raport dostępny jest na stronie internetowej Centrum Doradztwa Strategicznego w zakładce Kierunek Śląsk. 5

CZĘŚĆ I Wyniki badania emigrantów z województwa śląskiego 6

1. Metodologia badania W I części raportu prezentowane są wyniki prowadzonego techniką PAPI/online badania emigrantów z województwa śląskiego. Badanie to realizowane było w okresie od czerwca do września 2011 roku zarówno na terenie regionu, jak i poza granicami kraju. Zgodnie z definicją przyjętą w projekcie Kierunek Śląsk badaniem obejmowano wyłącznie osoby, które spełniały następujące kryteria: były w wieku produkcyjnym, czyli między 18. a 60. rokiem życia (w wypadku kobiet) i 65. (w wypadku mężczyzn), przed wyjazdem mieszkały na terenie województwa śląskiego, przebywają za granicą, gdzie pracują lub uczą się, co najmniej od trzech miesięcy. Głównym celem badania było określenie w perspektywie pięcioletniej poziomu napływu powracających z zagranicy do województwa śląskiego. Cele szczegółowe to: charakterystyka śląskich emigrantów (cechy społeczno-demograficzne, kraj pobytu, długość emigracji), określenie planów migracyjnych tej grupy oraz wskazanie jej poziomu zakorzenienia w kraju pobytu, oszacowanie pozyskanego za granicą kapitału w wymiarze ekonomicznym, społecznym i kulturowym. Techniki badawcze Ponieważ dotarcie do mieszkańców województwa śląskiego, którzy przebywają poza Polską, jest zadaniem trudnym, zdecydowano się na realizację badania dwiema technikami. W obu wykorzystano jednak ten sam kwestionariusz. Technika PAPI (Paper and Pencil Interview) to rodzaj wywiadu, w którym ankieter odczytuje respondentowi pytania z kwestionariusza i zaznacza jego odpowiedzi. Główną zaletą tej techniki jest bezpośredni kontakt, dzięki któremu badacz może na bieżąco wyjaśniać wszelkie wątpliwości respondenta. Badanie techniką PAPI realizowane było w województwie śląskim głównie na terenie Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice w Pyrzowicach. Ankieterzy wykorzystywali też własną siatkę kontaktów i wypełniali kwestionariusze ankiet w innych miastach. Technika PAPI okazała się jednak niewystarczająca pod względem dotarcia do mieszkańców województwa śląskiego przebywających poza granicami kraju. Dlatego też zdecydowano się na realizację badania również techniką online, która umożliwia wypełnianie ankiety także z zagranicy. Kwestionariusz ankiety został zamieszczony na stronie internetowej, a odnośnik do niej opublikowano na portalach, które są odwiedzane przez polskich emigrantów. Szczegółowe kanały dotarcia do respondentów przedstawia poniższy Schemat 1. 7

Schemat 1. Kanały dotarcia do respondentów w badaniu prowadzonym techniką PAPI/online. PAPI Realizacja na terenie Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice (hala główna, hala odlotów, poczekalnia). Sieć kontaktów ankieterów(obaszar województwa śląskiego). Z osobami przebywającymi za granicą wywiady prowadzone przez Skype. online Strony internetowe powiatowych urzędów pracy. Strony internetowe urzędów miast i gmin województwa śląskiego. Portale adresowane do emigrantów(m.in. Polacy.co.uk, Londynek.net). Strony internetowe skierowane do Polaków przebywających za granicą. (m.in. Powroty.zielonalinia.gov.pl, Wracajdopolski.pl). Fora dyskusyjne poruszające problemy migracji. Strony internetowe organizacji polonijnych (m.in. Stowarzyszenie Polonijne MyCork, Polska Szkoła Dublin, Kongres Polonii Niemieckiej, Kongres Polaków w Republice Czeskiej, Kongres Polaków w Szwecji, Stowarzyszenie Francusko-Polskie w Aix en Provence). 8

Charakterystyka emigrantów, którzy znaleźli się w próbie badawczej Badanie przeprowadzone zostało wśród 502 emigrantów pochodzących z województwa śląskiego, którzy przebywali za granicą i ankietę wypełniali online lub odpowiadali na pytania ankietera, przebywając czasowo na terenie regonu. Wśród respondentów znalazło się nieznacznie więcej mężczyzn (54%). Większość przebadanych migrantów to osoby młode. 38% z nich nie ukończyło 30. roku życia, a niemal co trzecia osoba (36%) znalazła się w przedziale wiekowym 30 3939 lat. Tylko co dziesiąty respondent (12%) miał 50 lat lub więcej. Ten niski odsetek osób starszych może wynikać z definicji emigranta przyjętej w projekcie Kierunek Śląsk, zgodnie z którą badaniem objęto osoby w wieku produkcyjnym, czyli do 60. roku życia w przypadku kobiet i 65. w przypadku mężczyzn. Przebadane emigrantki są nieznacznie młodsze od emigrantów. Prawie połowa z nich (44%) nie ukończyła 30. roku życia w porównaniu do co trzeciego (34%) mężczyzny. Wykres 1. Wiek przebadanych emigrantów. Wykres 2. Wykształcenie przebadanych emigrantów. 12% 1% 14% 14% 38% 45% 15% 36% 18-29 lat 30-39 lat 40-49 lat 50 lat i więcej Gimnazjalne lub niższe Średnie zawodowe Wyższe 25% Zasadnicze zawodowe Średnie ogólne Niemal połowa respondentów (45%) ma wykształcenie wyższe. To bardzo wysoki odsetek w stosunku do średniej krajowej. Zgodnie z najnowszymi danymi z Narodowego Spisu Powszechnego studia wyższe ukończyło 17,5% Polaków 3. Co czwarty przebadany emigrant (25%) ma natomiast wykształcenie średnie ogólne, a co siódmy (15%) średnie zawodowe. Wykształcenie zasadnicze zawodowe miało 14% emigrantów. 3 Wyniki wstępne Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011, GUS, s. 4. 9

Osoby młodsze są raczej lepiej wykształcone. 86% emigrantów z wykształceniem wyższym nie ukończyło 40. roku życia. Natomiast około połowa respondentów w wieku powyżej 50. roku życia (55%) oraz w przedziale wiekowym 40 4949 lat (45%) ma wykształcenie zasadnicze lub średnie zawodowe. Dla porównania w grupie wiekowej 18 29 lat wykształcenie zawodowe ma tylko 16% przebadanych emigrantów. Wykres 3. Wykształcenie i płeć śląskich emigrantów. 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0% 1% Gimnazjalne lub niższe 29% 20% 20% 21% 7% 9% Zasadnicze zawodowe Średnie zawodowe Średnie ogólne 55% Wyższe 37% Kobiety Mężczyźni Większość przebadanych emigrantek ukończyła studia. Ponad połowa z nich (55%) posiada wykształcenie wyższe. Mężczyźni przebywający za granicą mają natomiast najczęściej wykształcenie zawodowe średnie (20%) lub zasadnicze (20%). Zdecydowana większość (82%) emigrantów, którzy znaleźli się w próbie badawczej, przed wyjazdem z województwa śląskiego mieszkała na obszarach miejskich. Respondenci pochodzili najczęściej z subregionu środkowego. Wyjechała stamtąd aż co czwarta (76%) przebadanaa osoba. Co dziesiąty emigrant (11%) zamieszkiwał subregion zachodni, a co piętnasty subregion północny (6%) oraz południowy (7%). 18% przebadanych emigrantów przed wyjazdem mieszkało na wsi. Odsetek ten jednak tylko nieznacznie odbiega od ogółu mieszkańców regionu. Zgodnie z danymi GUS obszary wiejskie w 2010 roku zamieszkiwało 22% ludności województwa śląskiego. 10

subregion centralny Tabela 1. Powiat zamieszkania respondentów przed wyjazdem z województwa śląskiego. powiat zamieszkania przed powiat zamieszkania przed % próby % próby wyjazdem wyjazdem będziński 2,9 mikołowski 3,7 subregion centralny bieruńsko-lędziński 1,6 pszczyński 2,7 gliwicki 5,5 tarnogórski 3,3 lubliniecki 2,2 zawierciański 1,8 m. Bytom 4,1 subregion zachodni m. Jastrzębie-Zdrój 0,4 m. Chorzów 5,7 m. Rybnik 1,8 m. Dąbrowa Górnicza 1 m. Żory 1 m. Jaworzno 1,2 raciborski 3,3 m. Gliwice 7,6 rybnicki 2,9 m. Katowice 13,7 wodzisławski 1,6 m. Mysłowice 3,9 subregion północny częstochowski 1,4 m. Tychy 3,5 m. Częstochowa 1,8 m. Piekary Śląskie 0,8 kłobucki 1 m. Ruda Śląska 1 myszkowski 2 m. Siemianowice Śląskie 1,8 subregion południowy bielski 1,8 m. Sosnowiec 4,1 cieszyński 1 m. Świętochłowice 1,6 m. Bielsko-Biała 1,2 m. Zabrze 2,4 żywiecki 2,4 11

2. Charakterystyka wyjazdów zagranicznych W badaniu ankietowym zapytano migrantów, czy wcześniej wyjeżdżał/a Pan/i za granicę na dłużej niż trzy miesiące?. Jak wynika z odpowiedzi, połowa (52%) respondentów nie ma za sobą wcześniejszych doświadczeń migracyjnych i obecny pobyt jest dla nich pierwszym. Co piąty (19%) spośród przebadanych migrantów wyjeżdżał wcześniej za granicę jeden raz, a jedna trzecia z nich (29%) wyjeżdżała z Polski kilkakrotnie. Wielokrotne wyjazdy charakteryzują raczej mężczyzn. Większość z nich ma za sobą jeden (19%) lub kilka (36%) wcześniejszych pobytów. Natomiast 60% kobiet nigdy wcześniej nie wyjeżdżało za granicę. Wykres 4. Wcześniejsze doświadczenia migracyjne respondentów. 52% 19% 29% Jeden wcześniejszy wyjazd zagraniczny Kilka wcześniejszych wyjazdów Brak doświadczeń migracyjnych W próbie badawczej znalazły się osoby o bardzo zróżnicowanym stażu migracyjnym. Ponad jedna trzecia respondentów (38%) za granicą przebywa krócej niż rok. Co piąta osoba (18%) dłużej niż rok, ale krócej niż dwa lata, co dziesiąta natomiast między 2 a 3 lata, a co szósta od 3 do 5 lat (16%) lub powyżej 5 lat (17%). 12

Wykres 5. Długość pobytu za granicą przebadanych emigrantów. 30 20 16% 22% 18% 11% 16% 17% 10 0 Do pół roku Od 6 do 12 miesięcy Od 1 roku do 2 lat Od 2 do 3 lat Od 3 do 5 lat Powyżej 5 lat Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników w badań przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Wśród przebadanych śląskich emigrantów dominują dwa typy wyjazdów zagranicznych: migracje częste i krótkotrwałe oraz długie pojedyncze pobyty. 70% spośród osób, które przebywają za granicą powyżej 5 lat, nie ma wcześniejszych doświadczeń migracyjnych. Natomiast niemal połowa (48%) przebadanych emigrantów, którzy mają już za sobą kilka wyjazdów, przebywa za granicą krócej niż rok. Można przypuszczać, że część tej grupy to migranci cyrkulacyjni, którzy w niedługim czasie wrócą do województwa śląskiego i wyjadą z niego ponownie. Przebadani emigranci przede wszystkim wyjeżdżają do krajów Europy Zachodniej. Co trzecia (29%) osoba przebywa obecnie w Wielkiej Brytanii, a co piąta w Niemczech (19%). Popularne kierunki migracji to także Irlandia (13%) i Holandia (12%). Wśród respondentów zdecydowanie dominują państwa Unii Europejskiej. W Stanach Zjednoczonych, kraju niegdyś popularnym, przebywa tylko 2% badanych migrantów. 13

Wykres 6. Kraje pobytu przebadanych emigrantów. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Austria Belgia Dania Findlandia Francja Grecja Hiszpania i Portugalia Holandia Irlandia Kraje Ameryki Środkowej i Południowej Kraje Europy Środkowo-Wschodniej Niemcy Norwegia Rosja Stany Zjednoczone i Kanada Szwecja Wielka Brytania Włochy Pozostałe* 2% 1% 1% 1% 3% 1% 2% 1% 4% 3% 1% 3% 2% 3% 2% 12% 13% 19% 29% 4 Respondenci, którzy znaleźli się w próbie badawczej, za granicę głównie wyjeżdżali po to, by podjąć tam pracę. Dla dwóch trzecich (68%) spośród przebadanych migrantów głównym celem wyjazdu była praca zarobkowa. Co ósma osoba (12%) wyjechała za granicę, aby podjąć tam naukę, praktykę zawodową, staż bądź wolontariat. 20% respondentów opuściło województwo śląskie w innym celu, na przykład odwiedzin, dołączenia do małżonka lub partnera, turystyki. Większość z tej grupy podczas pobytu podjęła jednak aktywność edukacyjną lub zarobkową. * Australia, Bhutan, Islandia, Japonia, Szwajcaria, Zjednoczone Emiraty Arabskie. 14

Wykres 7. Cel główny wyjazdu przebadanych migrantów zarobkowych. Praca zarobkowa 68% Nauka 12% respondent podjął Inny cel 20% pracę za granicą 15% respondent podjął naukę za granicą 5% Kobiety, które cechują się wyższym wykształceniem, częściej także wyjeżdżały w celach edukacyjnych. Aby podjąć naukę, za granicę udała się co piąta przebadana emigrantka (20%) i co dwunasty emigrant (8%). Także w innym celu wyjechała co czwarta kobieta (25%) i co ósmy mężczyzna (13%). Aby podjąć pracę wyemigrowała natomiast nieco ponad połowa 56% respondentek. Wyjazdy zarobkowe są więc głównie domeną mężczyzn. Do pracy wyjechało 79% z nich. 15

3. Plany migracyjne emigrantów Niezwykle istotnym zagadnieniem badawczym, szczególnie z perspektywy przyszłości i rozwoju regionu, są plany migracyjne śląskich emigrantów, a dokładniej ich zamierzenia dotyczące powrotu do kraju lub pozostania na emigracji. Dlatego w badaniu śląskich emigrantów (a więc osób, które w momencie przeprowadzania badania przebywały za granicą dłużej niż 3 miesiące) specjalną uwagę poświęcono zdiagnozowaniu czy i kiedy zamierzają oni powrócić na Śląsk. W tym celu ankietowanych zapytano wprost czy zamierzają powrócić do kraju. Prawie połowa (47%) badanych emigrantów z województwa śląskiego potwierdziła, że planuje reemigrację. Jedynie 15% uczestników badania zdecydowało, że nie wróci już do Polski. Równocześnie aż 38% ankietowanych nie posiada sprecyzowanych planów związanych z powrotem do Polski. Ten bardzo wysoki odsetek osób nie posiadających jeszcze określonych planów nie jest zaskakujący, jeżeli weźmie się pod uwagę jak wiele czynników wpływa na decyzje migrantów. Decyzja o powrocie do Polski jest wypadkową wielu czynników, wśród których sytuacja ekonomiczna zarówno w Polsce jak i za granicą odgrywa dosyć ważną rolę. Część emigrantów przyjmuje więc postawę, którą można określić jako poczekamy zobaczymy, a więc uzależnia swoją decyzję migracyjną od rozwoju sytuacji zarówno w Polsce jak i za granicą. Wykres 8. Czy planuje Pan/i powrót do Polski? 38% 47% 15% tak nie nie wiem Emigrantów, którzy planują powrót do Polski poproszono o doprecyzowanie kiedy i gdzie ten powrót nastąpi. Zdecydowana większość planujących migrację powrotną zadeklarowała, że ich powrót do kraju będzie miał charakter stały. Jedna piąta planujących powrót wskazała, że będzie on miał charakter tymczasowy, tzn. że po pewnym okresie w Polsce ponownie wyjadą za granicę (aczkolwiek nie wiadomo, czy do kraju z którego powrócili). 16

Ponieważ powrót do Polski może być warunkowany wieloma czynnikami, jedynie część z tych, którzy go planują, potrafiła wskazać w jakim momencie on nastąpi. Jedna trzecia zamierzających powrócić uczyni to, kiedy upłynie założony przez nich czas wyjazdu. Dla jednej piątej z kolei momentem decydującym o powrocie będzie ten, w którym uzbierają założoną sumę pieniędzy. Oznacza to, że ponad połowa planujących powrót ma mniej lub bardziej skonkretyzowane założenia dotyczące powrotu. Jednak aż 40% planujących powrót nie wie jeszcze kiedy miałby on nastąpić. Prawdopodobnie są to osoby, które zakładają, że kiedyś wrócą do Polski, ale nie w najbliższej przyszłości. 5% badanych zamierzających powrócić zadeklarowało, że ma jeszcze inne plany związane z powrotem (m.in. przejście na emeryturę, czy powrót na starość). Wykres 9. Kiedy zamierza Pan/i wrócić do Polski? mam inny plan 5% jeszcze nie wiem 41% kiedy uzbieram określoną sumę pieniędzy kiedy upłynie założony przeze mnie czas wyjazdu 21% 33% Również w odpowiedzi na pytanie o przedział czasowy w jakim planowany powrót nastąpi wielu emigrantów (ponad jedna trzecia planujących powrót) nie potrafiło określić, kiedy powrócą do Polski. Widać więc, że pytania o konkretne decyzje związane z powrotem sprawiają badanym pewne problemy. Jedna czwarta chce wrócić w okresie najbliższego roku od momentu przeprowadzenia badania. Niewiele mniej, bo 22%, planuje powrócić w okresie roku do dwóch lat. Kolejne 18% chcących wrócić do kraju zamierza to zrobić w ciągu dwóch do pięciu lat. 17

Wykres 10. W jakim okresie zamierza Pan/i powrócić do kraju? nie wiem/trudno powiedzieć 34% po upływie co najmniej pięciu lat 0,5% w perspektywie dwóch do pięciu lat 18% w perspektywie roku do dwóch lat w ciągu najbliższych 12 miesięcy 22% 25,5% 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 Interesujące jest, że nie wszyscy emigranci planujący powrót chcą osiąść z powrotem na terenie województwa śląskiego. Taki zamiar zadeklarowało dwie trzecie planujących powrót. Prawie jedna czwarta śląskich emigrantów zamierzających wrócić do Polski nie była jeszcze zdecydowana, czy powrócą do województwa z którego wyjechali. 9% przyszłych reemigrantów wskazało, że planuje osiedlenie się poza województwem śląskim. Może być to pewnym sygnałem, że dla części emigrantów Śląsk nie jest najbardziej atrakcyjnym miejscem do osiedlenia się w Polsce. Tabela 2. Plany osiedlenia się po powrocie do kraju przez emigrantów planujących powrót. Plany osiedlenia się po powrocie do Polski % planujących powrót na terenie województwa śląskiego 68% poza województwem śląskim 9% nie wiem 23% Poproszeni o wskazanie najważniejszych przyczyn decydujących o wyborze miejsca, w którym się osiedlą, respondenci wskazywali głównie na związki łączące ich z miejscem do którego zamierzali powrócić ( stąd pochodzę, tu się wychowałem ). Najczęściej chodziło tutaj o bliską rodzinę lub przyjaciół ( tam mam rodzinę, córki, męża tam jest mój dom rodzinny, mam tu przyjaciół). Na podstawie dotychczas przedstawionych wyników można zauważyć, że istnieje dosyć spora grupa emigrantów, którzy co prawda mają zamiar powrócić do Polski, ale nie podjęli jeszcze żadnych decyzji ani kroków związanych z powrotem (nie wiedzą kiedy wrócą, gdzie ani czym będą się po powrocie 18

zajmowali). Jest to prawdopodobnie sygnał, że chociaż planują powrót do Polski, to na razie wygodnie żyje im się za granicą a do planowanego powrotu może nigdy nie dojść. Jest to główny problem jaki wiąże się z analizą tego typu danych badane są jedynie intencje emigrantów, które mogą się w każdej chwili zmienić. W związku z tym, opisane powyżej wyniki należy traktować z pewną ostrożnością. Decyzja o powrocie do Polski lub pozostaniu na emigracji zależy od wielu czynników i w każdym przypadku jest indywidualną decyzją migranta. Można jednak wskazać pewne czynniki, które zwiększają lub zmniejszają szansę, że dany emigrant wróci do kraju. Jednym z najbardziej oczywistych jest czas spędzony za granicą. Wyniki uzyskane na podstawie badania pozwalają stwierdzić, że faktycznie istnieje zależność pomiędzy długością pobytu za granicą a deklarowaną chęcią powrotu generalnie im dłuższy pobyt tym deklarowana chęć powrotu mniejsza (aczkolwiek trzeba zaznaczyć, że zależność ta nie jest prostą zależnością liniową). Wśród badanych, którzy przebywali za granicą najkrócej (do pół roku) aż trzech na pięciu emigrantów planuje powrót do Polski. Podobnie jest wśród respondentów, którzy spędzili za granicą od 7 do 12 miesięcy, choć tutaj zwiększa się odsetek osób, które nie potrafią określić czy powrócą do Polski. Dla tych, którzy na emigracji są od 2 do 3 lat decyzja o powrocie lub pozostaniu wydaje się być najtrudniejsza prawie połowa emigrantów z takim stażem nie potrafiła określić czy wróci do Polski. Z kolei najwięcej osób deklarujących chęć pozostania za granicą było wśród emigrantów przebywających na emigracji najdłużej, ponad 5 lat aż 45% badanych w tej grupie nie planuje powrotu do Polski. Wydaje się, że 5 lat jest granicą po której więcej osób decyduje się pozostać za granicą niż wrócić zwraca uwagę szczególnie duży przyrost osób deklarujących pozostanie za granicą w tej grupie w porównaniu ze wszystkimi badanymi emigrantami, którzy przebywali za granicą krócej. 19

Wykres 11. Plany powrotu w zależności od długości pobytu za granicą. 100% 90% 80% 70% 36% 46% 60% 4% 50% 40% 30% 60% 20% 10% 0% do 6 miesięcy od 7 do 12 miesięcy 3% 15% 51% 48% 37% 48% 13 do 24 miesięcy 13% 39% 25 do 36 miesięcy 32% 27% 14% 54% 37 do 60 miesięcy 45% 28% powyżej 5 lat tak nie nie wiem Innym czynnikiem wpływającym na plany migracyjne jest wiek badanych emigrantów. W tym przypadku nie da się jednak wskazać kierunku zależności. Najmniej osób planujących pozostać za granicą jest wśród najmłodszych emigrantów, którzy nie ukończyli 30 lat (tylko 6% tej grupy). Równocześnie w grupie tej ponad połowa badanych deklaruje plany powrotu do Polski. Ciekawa jest grupa emigrantów w wieku 30-39 lat. Badani w tej kategorii wiekowej równie często odpowiadali, że nie mają jeszcze planów związanych z pozostanie za granicą lub powrotem (45%) jak i że planują powrócić do kraju (42%). Ankietowani emigranci w wieku 40-49 lat byli najciekawszą grupą wiekową prawie tyle samo respondentów w tym wieku planuje pozostać za granicą, co wrócić (30% i 29%). W najmniejszym stopniu deklarowali również chęć powrotu do kraju jedynie 41% miało takie plany. Najwyższy odsetek decyzji o pozostaniu za granicą był wśród najstarszych (50 lat i więcej) ankietowanych emigrantów (33% - choć równocześnie 46% badanych emigrantów w tym wieku deklarowało powrót). W tej grupie również najmniej było osób niezdecydowanych jedynie 21%. 20

Wykres 12. Plany powrotu do Polski a wiek badanych emigrantów. 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% do 30 lat tak nie nie wiem 30-39 lat 40-49 lat 50 i więcej lat ogółem Kolejnym czynnikiem, który w pewien sposób wpływa na plany migracyjne badanych emigrantów jest płeć. Okazuje się, że badane śląskie emigrantki częściej niż badani emigranci deklarowały plany powrotu (51% w stosunku do 43% mężczyzn). Ankietowane emigrantki również nieznacznie częściej niż mężczyźni deklarowały pozostanie za granicą. Wśród badanych mężczyzn natomiast częstsze niż wśród kobiet było niezdecydowanie co do przyszłych planów migracyjnych. Wykres 13. Plany migracyjne emigrantów w zależności od płci. 100% 80% 60% 40% 20% 32% 43% 17% 14% 51% 43% nie wiem nie tak 0% kobieta mężczyzna Wykształcenie nie wpływa w znaczącym stopniu na plany migracyjne śląskich emigrantów. Respondenci z wykształceniem średnim zawodowym wykazywali najmniejszą skłonność do powrotu (38%). Prawie połowa z nich (45%) nie wiedziała czy wróci do Polski. Prawdopodobnie część z nich to fachowcy, którzy pracują za granicą w swoim zawodzie, zarabiając zdecydowanie więcej niż w Polsce. Najwięcej emigrantów planujących powrót do kraju było wśród badanych z wykształceniem średnim ogólnym (53%) oraz zasadniczym zawodowym (52%). Respondenci legitymujący się wykształceniem wyższym deklarowali w większości chęć powrotu (45%), chociaż prawie dwóch na pięciu badanych z tej grupy nie miało sprecyzowanych planów odnośnie powrotu. Ciekawą grupą są emigranci z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym, spośród których wszyscy badani deklarowali plany 21

powrotu do Polski. Niestety ze względu na bardzo niewielką liczebność tej kategorii wyniki mogą być mylące. Wykres 14. Plany migracyjne śląskich emigrantów a wykształcenie. wyższe 45% 16% 39% średnie ogólne 53% 15% 32% średnie zawodowe zasadnicze zawodowe gimnazjalne lub niższe 38% 52% 17% 12% 100% 45% 36% 0 tak nie nie wiem 0% 20% 40% 60% 80% 100% Z wielu względów jednak, taki sposób badania planów migracyjnych jest niewystarczający. Przede wszystkim pytanie o plany powrotu pozwala jedynie na zidentyfikowanie e zamierzeń emigrantów nie ma pewności, że ci którzy deklarują powrót faktycznie powrócą do kraju (o pewnych zastrzeżeniach związanych z analizą deklaracji emigrantów była już wcześniej mowa). Po drugie, dość wysoki odsetek osób, które nie wiedzą czy powrócą do kraju czy nie, czyni analizę planów migracyjnych znacznie utrudnioną. Po trzecie wreszcie, na decyzje o pozostaniu za granicą lub powrocie do Polski wpływa bardzo wiele dodatkowych czynników, które nie zostały w tym pytaniu uwzględnione. Z tego względu warto uzupełnić analizę deklarowanych planów migracyjnych o próbę wskazania innych czynników które zwiększają szansę powrotu do Polski oraz tych, które przemawiają za tym, że emigrant pozostanie za granicą. Jednym z najbardziej narzucających się czynników ników jest cel w jakim emigrant wyjeżdżał za granicę przede wszystkim czy wyjeżdżał z intencją powrotu do kraju oraz kiedy zamierzał wrócić (np. gdy uzbiera określoną kwotę). Niestety na podstawie wcześniej prowadzonych badań ( Kierunek Dolny Śląsk, Kierunek Małopolska ) okazuje się, że cel wyjazdu jest mało przydatny w przewidywaniu powrotu do Polski, przede wszystkim dlatego, że wielu migrantów zmienia swoje plany w trakcie pobytu za granicą. Dlatego wydaje się, że dobrze jest przeanalizować czynniki, które mają bardziej obiektywny i wymierny charakter, niż deklaracje intencji. W związku z tym uczestnikom badania zadano serię pytań, która miała zidentyfikować siłę ich związku z krajem pobytu oraz Polską. Do zmierzenia siły związku wykorzystano fakt posiadania bliskiej rodziny na emigracji (przy założeniu, że zmniejsza szanse powrotu) oraz w Polsce (zwiększa szanse powrotu). Wzięto również pod uwagę bardziej materialne wskaźniki (tj. posiadanie za granicą domu/mieszkania lub firmy). 22

Wśród badanych śląskich emigrantów, najwięcej bo 17%, zadeklarowało posiadanie obywatelstwa (lub prawa stałego pobytu) kraju, w którym obecnie przebywają. 14% respondentów zaciągnęło za granicą kredyt, a niewiele mniej, bo 13%, zadeklarowało, że zakupiło dom lub mieszkanie za granicą. Jeden na dziesięciu badanych śląskich emigrantów posiada za granicą własną firmę. Tabela 3. Stan posiadania emigrantów za granicą. Czy posiada Pan/i za granicą? % emigrantów mieszkanie 13% firma 10% kredyt 14% obywatelstwo/prawo pobytu 17% Trochę inaczej wygląda kwestia rodziny za granicą. Okazuje się, że prawie trzech na dziesięciu badanych emigrantów ze Śląska przebywa za granicą w towarzystwie swojego małżonka/ki. Niewiele więcej, bo 30% respondentów, deklaruje że jest za granicą razem ze swoim partnerem/k). Aż 17% badanych emigrantów towarzyszy dziecko/ci. Tabela 4. Rodzina emigrantów w Polsce i za granicą. rodzina za granicą % badanych rodzina w Polsce % badanych małżonek 29% małżonek/ka 13% partner 30% dziecko 11% dziecko/ci 17% partner/ka 9% starsi rodzice 47% W Polsce własną rodzinę pozostawił niewielki odsetek badanych. 13% śląskich emigrantów uczestniczących w badaniu zostawiło w kraju małżonka/kę. Co dziesiąty pozostawił w Polsce dziecko/ci. Jeszcze mniej, bo tylko 9%, ma w kraju partnera/kę. Prawie połowa badanych (47%) ma w kraju starszych rodziców, którzy również mogą okazać się ważnym powodem powrotu (kiedy trzeba będzie się nimi zaopiekować). Plany osób, które mają pozostawioną w Polsce rodzinę, różnią się dosyć znacząco od tych, którym rodzina towarzyszy na emigracji. Wśród badanych emigrantów posiadających dziecko/ci w Polsce aż 70% planuje powrót. Podobnie wysoki odsetek zdecydowanych na reemigrację jest wśród respondentów, którzy mają w kraju małżonka/kę (68%). Najwięcej osób wiążących swoją przyszłość z emigracją jest wśród badanych, którzy za granicą przebywają w towarzystwie małżonka (41% z nich nie planuje powrotu) lub dzieci (36%). 23

Wykres 15. Najbliższa rodzina w Polsce i za granicą a plany powrotu do kraju. dzieci za granicą dzieci w Polsce 24% 36% 70% 40% 4% 26% partner za granicą 48% 6% 46% partner w Polsce 58% 5% 37% małżonek za granicą 25% 41% 34% małżonek w Polsce 68% 8% 24% 0% 20% 40% 60% 80% 100% tak nie nie wiem Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych w ramach ach projektu Kierunek Wydaje się więc, że rodzina może być ważnym czynnikiem wpływającym na decyzje migracyjne. Emigranci, którzy pozostawili w Polsce małżonka lub dziecko mają silniejszą motywację do powrotu niż ci, którzy wyemigrowali z rodziną lub sprowadzili ją do siebie w trakcie pobytu. Równocześnie należy zauważyć, że nie jest to czynnik determinujący decyzje migracyjne w sposób ostateczny. Najbliższa rodzina zawsze może się przeprowadzić w miejsce, z którym emigrant chce związać swoją przyszłość lub zdecydować się na wspólny powrót do Polski. Skala zadomowienia za granicą Oprócz opisanych powyżej czynników, przy podejmowaniu decyzji o przyszłości niebagatelną rolę odgrywa również samopoczucie emigranta za granicą, to jak odnajduje się w zagranicznej rzeczywistości. Szczególnie ważne wydaje się tutaj być znalezienie własnego miejsca w nowej rzeczywistości, niejako oswojenie zagranicy. Czynnik ten może odgrywać szczególnie dużą rolę w przypadku emigrantów, którzy nie mają sprecyzowanych planów migracyjnych. Niestety, taki czynnik nie poddaje się łatwemu skwantyfikowaniu, trudno jest więc go zmierzyć. Dlatego do zbadania tego samopoczucia za granicą wykorzystana została serią siedmiu pytań, które razem tworzą skalę zadomowienia za granicą. Skala została zbudowana z siedmiu stwierdzeń, do których respondenci odnosili się posługując się pięciostopniową skalą Likerta (odpowiedzi od zdecydowanie się nie zgadzam do zdecydowanie się zgadzam ). Stwierdzenia dotyczyły różnych aspektów życia za granicą, przede wszystkim w wymiarze społecznym, kulturowym i zawodowym: 1) Czuję się za granicą jak u siebie w domu; 2) Odpowiada mi tutejszy (za granicą) styl życia; 3) Mam tu (za granicą) przyjaciół, na których mogę polegać; 4) Mam tutaj (za granicą) satysfakcjonującą pracę; 24

5) Praca tutaj (za granicą) daje mi możliwości rozwoju; 6) Praca i życie tutaj (za granicą) dają mi poczucie bezpieczeństwa; 7) Angażuję się w życie społeczności lokalnej za granicą, np. poprzez udział w lokalnych inicjatywach, działalność w lokalnych stowarzyszeniach. Badani emigranci w większości dobrze odnajdywali się w zagranicznej rzeczywistości. Ponad trzy czwarte ankietowanych śląskich emigrantów (78%) wskazało, że odpowiada im styl życia za granicą. Niewiele mniej (76%) zgodziło się ze stwierdzeniem, że praca i życie za granicą zapewniają im poczucie bezpieczeństwa. Natomiast ze stwierdzeniem, że za granicą czują się jak u siebie w domu zgodziło się już mniej respondentów, bo 62%. Również jeśli chodzi o posiadanie za granicą przyjaciół, na których można polegać, zdecydowana większość (71%) badanych śląskich emigrantów zgodziła się, że posiada takich przyjaciół w miejscu, w którym przebywa. Większość respondentów jest również zadowolona z życia zawodowego na emigracji dwie trzecie badanych zgodziło się ze stwierdzeniem, że praca, którą tu wykonują daje im poczucie satysfakcji. Sześciu na dziesięciu badanych stwierdziło również, że praca za granicą daje im możliwości rozwoju. Najmniejszy odsetek badanych zgodził się ze stwierdzeniem mierzącym zaangażowanie w życie społeczności lokalnej (np. poprzez działalność w różnych stowarzyszeniach, udział w wyborach lokalnych) jedynie 34% zadeklarowało podejmowanie takich działań. Wykres 16. Samopoczucie badanych emigrantów za granicą. angażuję się w życie społeczności lokalnej za granicą, np. poprzez udział w lokalnych inicjatywach, działalność w lokalnych stowarzyszeniach praca i życie tutaj (za granicą) dają mi poczucie bezpieczeństwa praca tutaj (za granicą) daje mi możliwości rozwoju mam tutaj (za granicą) satysfakcjonującą pracę mam tu (za granicą) przyjaciół, na których mogę polegać odpowiada mi tutejszy (za granicą) styl życia czuję się za granicą jak u siebie w domu 24% 22% 2% 8% 14% 3% 10% 27% 2% 7% 24% 3% 9% 17% 2% 6% 14% 5% 13% 20% 20% 45% 35% 44% 39% 46% 39% 21% 13% 31% 25% 23% 32% 32% 23% zdecydowanie nie raczej nie ani tak, ani nie raczej tak zdecydowanie tak Rzetelność tak skontrowanej skali mierzona za pomocą współczynnika alfa Cronbacha wynosi 0,85, co oznacza że skala jest rzetelna i można się nią posługiwać w dalszej analizie. W związku z tym, dla 25

każdego emigranta obliczona została pozycja na skali (poprzez dodanie wartości uzyskanych na wszystkich zmiennych tworzących skalę). Następnie stworzono pięć kategorii migrantów w zależności od tego jak dobrze odnajdują się za granicą w miejscu, w którym przebywają i jak silne są z tym miejsce związani. Wykres 17. Skala zadomowienia emigrantów za granicą. 21% 33% 4% 14% 28% b słabe słabe średnie silne b silne Badani śląscy emigranci w większości dosyć dobrze czuli się za granicą. Jedynie 4% respondentów udzieliło odpowiedzi sugerujących, że zupełnie nie odnajdują się w miejscu swojego pobytu. Kolejne 14% badanych niezbyt dobrze czuje się za granicą i ich zadomowienie można określić jako słabe. Bardzo duży odsetek, bo ponad jedna czwarta badanych (28%) do pewnego stopnia potrafiło przystosować się do życia za granicą, ale nie jest zadowolona ze wszystkich jego aspektów. Co trzeci przebadany emigrant dosyć dobrze odnajdował się w zagranicznych realiach i dobrze żyło mu się w miejscu, w którym przebywał. Wreszcie jedna piąta respondentów to emigranci, o których można powiedzieć, że w miejscu swojego pobytu czują się jak u siebie w domu (bardzo silne zadomowienie). Intuicyjny wniosek, że im gorzej ktoś odnajduje się za granicą, tym bardziej prawdopodobne, że powróci do kraju, znajduje potwierdzenie w wynikach badania. Śląscy emigranci, którzy w badaniu deklarowali chęć pozostania na emigracji w ogromnej większości (86%) są dobrze zadomowieni za granicą (połowa z nich nawet bardzo dobrze zadomowiona). Zaledwie 1% tej grupy można określić jako słabo zadomowionych za granicą. Również odsetek osób, które średnio odnajdują się w zagranicznej rzeczywistości jest najmniejszy w porównaniu z osobami mającymi odmienne plany. 26

Wykres 18. Skala zadomowienia za granicą a plany powrotu do Polski. 100% 80% 60% 40% 20% 0% 11% 21% 30% 50% 36% 34% 36% 27% 20% 13% 13% 5% 1% 3% tak nie nie wiem b silne silne średnie słabe b słabe Śląscy emigranci, którzy w badaniu zadeklarowali powrót, byli równocześnie grupą cechującą się najsłabszym zadomowieniem za granicą (25% przyszłych reemigrantów stwierdziło, że nie czuje się za granicą jak u siebie w domu). Dosyć duża grupa śląskich emigrantów planujących powrót (34%) była zadowolona z niektórych aspektów życia na emigracji, ale jednak nie do końca odnajdywała się w nowych realiach. Chęć powrotu deklarują nie tylko osoby, które nie zadomowiły się za granicą. Wśród planujących powrót aż 41% emigrantów udzieliło odpowiedzi wskazujących na dosyć dobre zadomowienie za granicą (chociaż jedynie co dziesiąty badany z tej grupy udzielił odpowiedzi sugerujących bardzo silne zadomowienie). Najbardziej j zróżnicowaną grupą emigrantów są ci, którzy nie wiedzą jeszcze, czy wrócą do Polski. Tych, którzy określili swoje zadomowienie w miejscu pobytu jako silne było więcej (57%) niż wśród planujących powrót do Polski, ale zdecydowanie mniej niż wśród planujących pozostanie za granicą. 27% z grupy niezdecydowanych to emigranci, którzy pod pewnymi względami już zadomowili się w miejscu swojego pobytu, ale nadal są aspekty, które powodują, że nie czują się w pełni zadomowieni. Wreszcie 16% badanych śląskich emigrantów, którzy nadal nie wiedzą czy wrócą do kraju to osoby, które nie odnalazły się w zagranicznych realiach. 27

4. Plany zawodowe śląskich emigrantów zamierzających powrócić do kraju Podobnie jak w przypadku planów związanych z miejscem zamieszkania, ia, także plany zawodowe przyszłych przebadanych reemigrantów są w wielu przypadkach mało sprecyzowane aż 36% nie wie jeszcze, jaka będzie ich główna aktywność po powrocie do kraju. Zatrudnienia w pełnym wymiarze godzinowym szukać będzie co piąty. Aż 22% badanych deklaruje jednak, że założy własną firmę (a więc nieznacznie większy odsetek, niż tych którzy planują zatrudnienie na etacie). Może być to pewna wskazówka, że pobyt na emigracji uczy migrantów samodzielności oraz dostarcza im pomysłów na założenie e własnej działalności. Równocześnie tak wysoki odsetek może również konsekwencją świadomości powracających, że tylko praca na własny rachunek może im zapewnić zarobki na poziomie do jakiego się przyzwyczaili. Co dziesiąty zaś kontynuować będzie studia/naukę, a 1,3% zamierza utrzymywać się z prac dorywczych. Dosyć optymistyczny jest fakt, że tylko 3% respondentów planujących powrót nie zamierza podejmować ani pracy ani nauki. Na podstawie wcześniej prowadzonych w projekcie badań i analiz można przypuszczać, że duża część z tych, którzy nie planują podjęcia pracy ani nauki, to migranci cyrkulacyjni, którzy chwilowy pobyt w kraju traktują jako urlop. Z drugiej strony, bardzo wysoki odsetek osób, które nie mają zdecydowanych planów zawodowych, może być wskazówką, że migranci po powrocie przeanalizują lokalny rynek pracy i rozważą możliwe opcje (w tym również ponowny wyjazd za granicę). Wykres 19. Plany zawodowe przyszłych reemigrantów. nie wiem/trudno powiedzieć 36% nie zamierzam w ogóle podjąć pracy ani nauki będę rencistą/emerytem 3 % 3% będę kontynuować/podejmę studia/naukę 10% podejmę pracę w rolnictwie 4% założę własną firmę podejmę pracę w niepełnym wymiarze godzinowym/pracę dorywczą podejmę pracę w pełnym wymiarze godzinowym 1% 22% 21% 28

5. Zachowania ekonomiczne śląskich emigrantów Z badań przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek Śląsk wśród śląskich emigrantów wynika, że zdecydowana większość z nich wyjechała z kraju w celu zarobkowym. Respondentom zadano więc pytania dotyczące m. in.: stylu życia na emigracji w kontekście zachowań ekonomicznych; wielkości zgromadzonych oszczędności i planów co do ich przeznaczenia; wysokości środków transferowanych regularnie do kraju i ich roli w budżecie domowym. Do rozrzutności w wydawaniu zarobionych za granicą pieniędzy przyznaje się prawie 40% ankietowanych. Niemal tak samo liczna grupa (37%) poszukuje złotego środka i twierdzi, że nie stara się specjalnie oszczędzać, ale też nie żyje rozrzutnie. Oszczędzanie jest natomiast priorytetem dla co dwudziestego respondenta. Wykres 20. Styl życia na emigracji (oszczędny tryb życia/rozrzutność). 14,9% żyję bardzo rozrzutnie 19,5% 5,2% żyję dość rozrzutnie 23,4% trudno powiedzieć, staram się to wypośrodkować żyję dość oszczędnie 37,0% żyję bardzo oszczędnie Mianem osoby rozrzutnej określają się przede wszystkim osoby młode (32% w grupie wiekowej do 30. roku życia wobec 20% w grupie 50+), częściej mężczyźni niż kobiety (odpowiednio 19% i 31%). Skłonność do oszczędzania maleje wraz z wydłużaniem się okresu pobytu na emigracji do bardzo oszczędnego trybu życia przyznaje się 22% osób przebywających za granicą krócej niż 6 miesięcy i tylko 5% osób, które są na emigracji dłużej niż 5 lat. 29

Połączenie mniejszej lub większej skłonności do oszczędzania z wyższymi przeciętnie zarobkami na emigracji niż w kraju 5 przekłada się na to, że co czwarty badany przyznaje, że odkłada sporą część zarobionych pieniędzy, co dziesiąty zaś większość. Wykres 21. Styl życia na emigracji (odkładanie pieniędzy/wydawanie). 23,0% 11,1% 25,7% 15,6% 24,6% większość zarobionych pieniędzy wydaję wydaję sporo, ale staram się też odkładać trudno powiedzieć, staram się to wypośrodkować sporo odkładam, ale nie jest to dla mnie priorytetem większość zarobionych pieniędzy odkładam Oszczędności śląskich emigrantów Do posiadania mniejszych lub większych oszczędności przyznało się niemal ¾ śląskich emigrantów, częściej osoby starsze niż młodsze (ma je 62% emigrantów w wieku do 30. roku życia i 85% osób w wieku 50+). Jeśli weźmiemy pod uwagę poziom wykształcenia, to liderami w oszczędzaniu są osoby z wykształceniem zawodowym. Wolne środki finansowe ma aż 94% osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym i 80% z średnim zawodowym (dla porównania, wśród osób z wykształceniem średnim ogólnym ten odsetek to 65%). Ciekawa jest zależność pomiędzy okresem pobytu na emigracji a faktem posiadania bądź nie oszczędności. Odsetek osób mających oszczędności sukcesywnie rośnie w miarę wydłużania się okresu pobytu za granicą, osiągając najwyższą wartość w grupie osób przebywających na emigracji 2 3 lata, by następnie spadać. 5 Z wywiadów telefonicznych przeprowadzonych na próbie 17 722 śląskich gospodarstw domowych wynika, że aż 92% migrantów powrotnych zgodziło się ze stwierdzeniem, że zarobiło za granicą więcej, niż mogłoby zarobić, pracując w Polsce w tym samym czasie. Wyniki tych badań prezentujemy w raporcie Migracja powrotna w województwie śląskim w latach 2004 2011 skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających. Raport dostępny jest na stronie:www.cds.krakow.pl. 30

Wykres 22. Skłonność do oszczędzania a długość pobytu na emigracji. 58,7% 69,8% 76,5% 87,5% 79,5% 72,8% do 6 miesięcy od 7 do 12 miesięcy od roku do dwóch lat od dwóch do trzech lat od trzech do pięciu lat powyżej pięciu lat Odłożone przez emigrantów kwoty nie wydają się jednak wysokie w wypadku ponad połowy (57%) osób mieszczą się one w przedziale 5000 zł 25000 zł. Jedynie nieco ponad 2% badanych deklaruje, że ich oszczędności przekraczają 250000 zł. Wykres 23. Oszczędności emigrantów. powyżej 250 000 zł 2,3% od 100 000 zł do 250 000 zł 1,7% powyżej 50 000 zł do 100 000 zł 7,5% powyżej 25 000 zł do 50 000 zł 16,2% powyżej 10 000 zł do 25 000 zł 30,9% powyżej 5 000 zł do 10 000 zł 25,7% 5 000 zł lub mniej 15,6% Statystycznie, najwyższe kwoty odłożyły osoby, które nie zamierzają wrócić do kraju. Co czwarty z tej grupy deklaruje, że posiada oszczędności przekraczające 50 000 zł. Taką sumę udało się odłożyć tylko co dziesiątej osobie planującej reemigrację i niespełna 6% osób, które nie mają sprecyzowanych planów migracyjnych. 31

plany migracyjne 5000 zł lub mniej tak, wracam 19,3% nie wracam 8,5% nie wiem 14,3% Tabela 5. Oszczędności emigrantów a plany migracyjne. oszczędności 5000 zł 10 000 zł 10 000 zł 25 000 zł 25 000 50 000 zł Aż 60% śląskich emigrantów stwierdziło, że nie wie na co (w całości bądź częściowo) przeznaczy zgromadzone pieniądze. Niemal tak samo liczna grupa (58%) deklaruje, że przynajmniej część oszczędności wyda na życie bieżące po powrocie. Popularne cele to także: inwestycje w nieruchomości (zakup mieszkania/działki budowlanej/domu), zakup samochodu, edukacja (własna lub najbliższych). Co piaty badany stwierdził, że zgromadzone dzięki pracy na emigracji oszczędności przeznaczy na własną działalność gospodarczą; 22% spłaci zaciągnięte kredyty/długi. Wykres 24. Przeznaczenie oszczędności - plany. 50 000 100 000 zł powyżej 100 000 zł 27,3% 31,7% 10,6% 7,5% 3,7% 13,6% 27,1% 25,4% 16,9% 8,5% 29,4% 31,7% 19% 3,2% 2,4% 60,00% 50,00% 58,3% 59,9% 40,00% 30,00% 25,5% 27,4% 27,7% 26,1% 21,3% 22,3% 20,00% 13,2% 10,00% 0,00% 32

Transfery śląskich emigrantów Niemal 18% śląskich emigrantów przyznało, że będąc za granicą regularnie przesyła pieniądze bliskim, którzy zostali w kraju. Co czwarty transferuje oszczędności od czasu do czasu. Regularne transferowanie największą popularnością cieszy się wśród tych emigrantów, którzy planują powrót do kraju. Z kolei sporadycznie przesyłanie pieniędzy dla najbliższych najczęściej spotykane jest wśród tych, którzy zamierzają za granicą osiąść na stałe ( od czasu do czasu transferuje 45% osób z tej grupy i tylko 16% z grupy osób planujących reemigrację). Najczęściej przekazywane są sumy z przedziału 500 zł 1 000 zł oraz 1 000 zł 2 500zł (po 37,8%). Jedynie niespełna 4% transferujących wskazało, że przesyłana przez nich kwota mieści się w przedziale 2 500 zł 5 000 zł 6. Wyższe kwoty przekazywane są przez osoby starsze (niemal połowa emigrantów w wieku 50+ przesyła sumy przekraczające 1 000 zł, podczas gdy wśród osób do 30. roku życia ten odsetek to tylko 18%), z wykształceniem zawodowym. Wysokość transferów jest także zróżnicowana ze względu na płeć to mężczyźni częściej przesyłają wyższe sumy. Wykres 25. Wysokość transferowanych środków. 37,8% 3,7% 20,7% do 500 zł powyżej 500 zł do 1 000 zł 37,8% powyżej 1000 zł do 2500 zł powyżej 2500 zł do 5000 zł Z deklaracji emigrantów wynika, że choć przesyłane do kraju kwoty nie są wysokie, to wielu rodzinom pozwalają na normalne funkcjonowanie: Dzięki pracy za granicą nie musiałem się stresować, że dziecko powie, że potrzebuje nowe buty, a ja powiem, że nie mogę kupić, bo nie mam za co, bo nie mam pracy. Tu był ten komfort, że 6 Żaden z respondentów nie stwierdził, że przekazuje miesięcznie więcej niż 5 000 zł. 33

miałem świadomość, że jak pieniążki pójdą do kraju do rodziny, to ta rodzina żyje. Nie jest na marginesie. Mężczyzna, 37 lat, ośmiomiesięczny pobyt w Niemczech Co czwarty śląski emigrant przyznał, że pieniądze, które przesyła do kraju są głównym źródłem utrzymania jego najbliższych. Dodatkiem do domowego budżetu są w wypadku co piątej rodziny. Wykres 26. Znaczenie transferowanych środków dla rodziny emigranta. 21,2% 14,1% 40,0% 24,7% stanowią główne źródło utrzymania dla najbliższych stanowią ważne, ale nie najważniejsze źródło utrzymania są tylko dodatkiem do domowego budżetu rodzina spokojnie poradziłaby sobie bez nich nie wiem, trudno określić 34

6. Kapitał kulturowy śląskich emigrantów Migranci, pytani o korzyści pobytu na emigracji w kontekście rozwoju zawodowego, na pierwszym miejscu wymieniają poprawę znajomości języka obcego. Ponad połowa z nich (56,7%) deklaruje, że zna język obcy na poziomie zaawansowanym lub posługuje się nim biegle. W języku obcym nie potrafi się porozumieć niespełna 1% badanych. Wykres 27. Poziom znajomości języka obcego wśród emigrantów - deklaracje. 29,30% 9,70% 0,60% 27,40% 29,30% biegła znajomość poziom zaawansowany poziom komunikatywny posługuję się podstawowymi słowami, zwrotam nie potrafię komunikować się w języku obcym Obok podniesienia kompetencji językowych, większość migrantów deklaruje, że wyjazd jest okazją ku temu, by nawiązać znajomości, które mogą się przydać w życiu zawodowym (62,9%). Zbliżony odsetek respondentów przyznał, że na emigracji poznał ciekawe rozwiązania dotyczące tego, jak zarządzać ludźmi oraz rozwiązania techniczne/technologiczne - odpowiednio 62,5% i 60,1%. Co drugi emigrant zdobył za granicą doświadczenie w nowym zawodzie. 35

Wykres 28. Kapitał kulturowy emigrantów wybrane kategorie. zdobyłem/am kontakty, które mogą mi się przydać w życiu zawodowym poznałem/am ciekawe rozwiązania dotyczące tego, jak można zarządzać ludźmi, organizować pracę poznałem/am ciekawe rozwiązania techniczne/technologiczne 62,90% 62,50% 60,10% zdobyłem/am doświadczenie w nowym zawodzie 53,70% Co piaty (21,4%) emigrant przyznał, że pracuje za granicą poniżej posiadanych kwalifikacji. Co czwarty zdecydowanie nie zgodził się z tym stwierdzeniem. Wykres 29. Czy na emigracji pracuje Pan/i poniżej kwalifikacji? 5,90% 15,80% 21,90% 25,70% 30,70% zdecydowanie nie raczej nie ani tak, ani nie raczej tak zdecydowanie tak Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań przeprowadzonych w ramach projektu Kierunek 36

Spośród osób, które planują powrót do kraju ponad 37% stwierdziło, że zamierza szukać pracy w zawodzie, który wykonują na emigracji. Wykres 30. Czy po powrocie do Polski zamiera Pan/i pracować w zawodzie wykonywanym na emigracji? 14,60% 19,60% 13,40% 17,10% 15,10% 20,10% tak raczej tak raczej nie zdecydowanie nie trudno powiedzieć nie dotyczy 37

CZĘŚĆ II PROGNOZA MIGRACJI POWROTNYCH DO WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO NA LATA 2011 2015 dr Jan Brzozowski 38

7. Ogólne uwagi dotyczące prognozowania migracji zagranicznych Analizując wyniki badań prognostycznych dotyczących zjawisk społecznych, należy pamiętać, że ich wiarygodność nigdy nie jest idealna. Zadaniem prognozowania jest bowiem dostarczenie pewnych narzędzi decydentom politycznym możliwych scenariuszy rozwojowych danego procesu w przyszłości ale nie dokładne przewidywanie. Dlatego każda, nawet najdokładniej i najsumienniej sporządzona prognoza obarczona jest w pewnym stopniu błędem. Konstatacja ta wydaje się dość oczywista i z pozoru nadmiernie asekurancka. Jednak należy mieć na uwadze, iż przedmiotem niniejszego opracowania jest prognoza dotycząca migracji zagranicznych, a dokładniej migracji powrotnych do województwa śląskiego w latach 2011-2015. Tymczasem, jak stwierdza pionier badań prognostycznych migracji w Polsce, Marek Kupiszewski, to właśnie: prognozowanie migracji międzynarodowych jest najtrudniejszą i obciążoną największymi błędami formą prognozowania demograficznego (Kupiszewski, 2004: 32). Dlatego przed rozpoczęciem właściwych badań, należy wnikliwie przeanalizować dotychczasowy stan badań nad prognozowaniem migracji. Wśród metod prognozowania migracji wyróżnia się dwie podstawowe kategorie: prognozy deterministyczne i stochastyczne. Pierwsza grupa obejmuje matematyczne modele i inne techniki badawcze, które nie uwzględniają kluczowego dla zjawiska migracji problemu niepewności (uncertainity). Są to między innymi: projekcje scenariuszy migracyjnych (judgemental migrational scenarios), metody Delphi oraz inne techniki uwzględniające wywiady z ekspertami, badania ankietowe mające na celu oszacowanie potencjału migracyjnego oraz makromodele demograficzne. Z kolei stochastyczne narzędzia prognozowania wyróżniają się przede wszystkim widocznym odwołaniem do teorii prawdopodobieństwa i uwzględniają kwestię niepewności wystąpienia zjawiska migracji. Obejmują one takie metody, jak ekonometryczne prognozowanie, stochastyczne prognozowanie migracyjnych szeregów czasowych oraz modele bayesowskie (Bijak, 2006). Nie jest celem autora omówienie wszystkich dostępnych metod prognozowania, należy jednak zwrócić uwagę na najpopularniejsze narzędzia, by zidentyfikować płynące z nich korzyści, ale i zagrożenia dla badacza. Zdecydowanie najczęściej stosowaną metodą prognozowania migracji zagranicznych jest oszacowanie potencjału migracyjnego na podstawie badań ankietowych. Badania te, przeprowadzane najczęściej na losowej, reprezentatywnej próbie, zawierają pytania dotyczące intencji lub przyszłych planów migracyjnych ankietowanych jednostek. Z omawianym narzędziem wiąże się niestety szereg problemów, które najczęściej prowadzą do istotnych błędów oszacowań samego potencjału migracyjnego, a w konsekwencji do znaczących wartości miar błędów prognozy ex post. Wśród nich należy wymienić: Błędy statystyczne badania przy badaniach ankietowych zakładających próbę losową o liczebności 1000-2000 osób, ocenę potencjału migracyjnego dokonuje się często na podstawie wypowiedzi kilkudziesięciu osób. W takiej sytuacji możliwość oszacowania liczby osób skłonnych do migracji ograniczona jest do całego obszaru analizy (grupy krajów, kraju, ew. regionu). W przypadku dezagregacji tych odpowiedzi według poszczególnych regionów lub subregionów, 39