Górnictwo i Geoin ynieria Rok 34 Zeszyt 3 2010 Marek Nie * MI DZYNARODOWE KLASYFIKACJE ZASOBÓW Z Ó KOPALIN 1. Problemy unifikacji klasyfikacji zasobów Szacuje si, e istnieje oko o 160 ró nych klasyfikacji zasobów i ich odmian stosowanych w ró nych krajach i przez kompanie górnicze (UNECE 2004). Od dawna odczuwano potrzeb ich unifikacji. W krajach znajduj cych si w orbicie wp ywów Zwi zku Socjalistycznych Republik Radzieckich stosowane by y klasyfikacje wzorowane na wprowadzonej w tym kraju w 1941 r. Propozycje jej szerszego stosowania (Diehl, David 1982) nie znalaz y akceptacji. Próby ujednolicenia klasyfikacji w skali mi dzynarodowej podejmowano w ramach ONZ ju w 1970 r. Pocz tkowo propagowano (Mineral Resources...1970) klasyfikacj stosowan w USA, opracowan przez S u b Geologiczn i Biuro Górnicze (USGS-USBM), znanej tak e jako klasyfikacja McKelvy ego. W 1979 r. zaproponowano now klasyfikacj (Fettweis 1985), ale próby jej wprowadzenia nie zosta y uwie czone sukcesem. Systematyczne prace nad stworzeniem jednolitej mi dzynarodowej klasyfikacji zasobów z ó kopalin podj to ponownie w 1992 r. w ramach dzia alno- ci Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ (UN ECE), W glowej Grupy Roboczej (UNECE Working Party on Coal) Jej zal kiem by a propozycja przedstawiona przez niemieck s u b geologiczn (Kelter 1991). Podstawow jej form zaproponowa przedstawiciel S owenii A. Subelji (1996). Celem tej klasyfikacji mi dzynarodowej jest umo liwienie porównywania wed ug jednolitych zasad ró nych klasyfikacji, narodowych i stosowanych przez kompanie górnicze. Dlatego te okre lana jest ona jako ramowa : United Nations Framework Classification of Resources and Resrerves oznaczana skrótem UNFC. W 1996 r. sformu owane zosta y jej zasady w odniesieniu do kopalin sta ych (UNFC 1997). Uwzgl dnienie potrzeb kompanii górniczych oraz rozszerzenie na z o a kopalin ciek ych i gazowych (w glowodorów) spowodowa o po d ugotrwa ej dyskusji jej * Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi PAN, 31-261 Kraków, ul. Wybickiego 7 33
modyfikacj w 2002 r., przedstawion w 2004 r. (UNFC 2004). W tym roku stosowanie mi dzynarodowej klasyfikacji zasobów (UNFC) zosta o te zalecone przez Komisj Ekonomiczno Socjaln (ECOSOC) ONZ (Rezolucja plenarnego posiedzenia ECOSOC 2004/233 z 18.07.2004). Zasady mi dzynarodowej, ramowej klasyfikacji zasobów ONZ (UNFC) i kolejne proponowane modyfikacje przedstawiane by y we wcze niejszych publikacjach polskich (Grzybek 1995, Nie 1995, Przenios o 1996, Piwocki, Przenios o 1997, Piwocki 2000, Nie i in. 2002, Nie 2006, 2008, 2009). Przydatno i mo liwo stosowania tej klasyfikacji zosta a przetestowana w 60 krajach (mi dzy innymi w Polsce, S. Przenios o 2006, M. Piwocki 2000) i uwzgl dniono j w pracach 10 organizacji mi dzynarodowych (np. OPEC, Al.-Tayyeb, A. Dahmani 2003) i pozarz dowych. W niektórych krajach zosta a ona wprowadzona (np. w Indiach) lub zmodyfikowano odpowiednio istniej ce klasyfikacje (np. w Ukrainie, Chinach). Równolegle z tworzeniem podstaw UNFC prowadzone by y prace nad ujednoliceniem innych klasyfikacji zasobów z ó uznanych w skali mi dzynarodowej: kopalin sta ych stosowanych przede wszystkim w krajach anglosaskich, wywodz cych si z klasyfikacji Institution of Mining and Metallurgy w Londynie; propozycja ich ujednolicenia zosta a przedstawiona przez CMMI (Council of Mining and Metallurgy Institutions), a nast pnie przez CRIRSCO (Combined Reserves International Reporting Standards Committee) i sformu owana ostatecznie w 2006 r., z ó ropy naftowej i gazu ziemnego prowadzone w uzgodnieniu mi dzy SPE (Society of Petroleum Engineers), WPC (World Petroleum Congress), AAPG (American Association of Petroleum Engineers), sformu owane w 2007 r. jako Petroleum Resources Management System PRMS. Za klasyfikacje o randze mi dzynarodowej uznawana s te : stosowana w Federacji Rosyjskiej, która wywodzi si z obowi zuj cej niegdy w ZSRR i krajach z nim zwi zanych, system klasyfikacji zasobów z ó uranu stosowany przez Mi dzynarodow Agencj Energii Atomowej (IAEA 1985). Ró ny sposób uj cia klasyfikacji zasobów w tych systemach i odmienny ni w UNFC spowodowa potrzeb ich harmonizacji oraz modyfikacji pocz tkowej formy UNFC i opracowania zasad jej porównywania z klasyfikacj CRIRSCO i PRMS a tak e IAEA i rosyjsk. W celu przedyskutowania istniej cych ró nic mi dzy uznanymi klasyfikacjami mi dzynarodowymi i wypracowania definicji wyró nianych kategorii i klas zasobów powo- ana zosta a w 2004 r. grupa robocza ekspertów (Ad Hoc Group of Experts AHGE), z o ona z bior cych udzia w dyskusji przedstawicieli poszczególnych krajów i organizacji mi dzynarodowych zwi zanych z przemys em wydobywczym (np. OPEC, CRIR- SCO, International Accounting Standards Board i in.) i jej komitet steruj cy (AHGE Task Force). W wyniku dyskusji i uzgodnie pierwotna wersja UNFC zosta a zmodyfi- 34
kowana. Polega o to na jej uproszczeniu i sformu owaniu uzgodnionych definicji wyró nianych klas i kategorii zasobów. W uzgodnionej postaci zosta a ona przedstawiona w 2009 r. (UNFC 2009). Zastrzega si jednak mo liwo jej korekty w miar gromadzenia do wiadcze w jej stosowaniu. W tym celu w Europejskiej Komisji Ekonomicznej ONZ, w Komitecie Zrównowa onej Energii powo ana zosta a do ycia Grupa Ekspertów Klasyfikacji Zasobów. Jednym z zagadnie czekaj cych jeszcze na rozwi zanie jest potrzeba dostosowania UNFC do potrzeb biznesowych: traktowania zasobów jako sk adnika aktywów przedsi biorstw górniczych. Istotne znaczenie dla klasyfikacji zasobów z punktu widzenia tych potrzeb b dzie mia o stanowisko instytucji finansowych bior cych udzia w dyskusji na jej temat: International Accounting Standard Board (IASB), US Security and Exchange Commission (SEC), International Valuation Standards Committee (IVSC). Nie przedstawi y one jednak jeszcze jego w ostatecznej formie. D ugotrwa o dyskusji na temat UNFC (tabela 1) wynika a z trudno ci uzgodnienia pogl dów reprezentowanych przez przedstawicieli poszczególnych krajów i instytucji uczestnicz cych w dyskusji i opartych na ró nych tradycjach klasyfikacji zasobów. G ównym przedmiotem kontrowersji by sposób rozumienia terminów resources i reserves stosowanych w klasyfikacjach w krajach angloj zycznych o silnej orientacji rynkowej, nie maj cych odpowiedników w innych j zykach i klasyfikacjach. Reseves rozumiane s jako zasoby wydobywalne, eksploatacyjne przewidziane do wydobycia po uwzgl dnieniu strat i zubo enia. Ich znajomo ma podstawowe znaczenie dla przedsi biorcy, udzia owców i instytucji finansuj cych inwestycje górnicze. Resources stanowi zasoby oceniane tylko na podstawie danych geologicznych. 2. Mi dzynarodowa ramowa klasyfikacja zasobów (UNFC) Klasyfikacja mi dzynarodowa (UNFC) okre lana jest jako trójwymiarowa gdy uwzgl dnia trzy podstawowe kryteria podzia u zasobów przedstawiane w uk adzie trzech osi wspó rz dnych (rys. 1). Obejmuj one: ocen gospodarcz (o E economic), stopie zawansowania zagospodarowania z o a (o F feasibility), stopie geologicznego zbadania z o a (o G geological). Na podstawie tych kryteriów wyró nia si kategorie zasobów uwzgl dniaj ce zró nicowanie odpowiednich ich ocen. Kategorie te odpowiednio zdefiniowane (tabela 1) oznaczane s symbolami cyfrowymi (E1, E2, E3, F1, F2, F3,F4, G1, G2, G3, G4). Stwarza to mo liwo bardzo szczegó owego podzia u zasobów na klasy oznaczane trój cyfrowymi symbolami, w których kolejne cyfry przedstawiaj ocen kryteriów E, F, G. Symbolika cyfrowa, która zaproponowa A. Subelji (1996) uwalnia od potrzeby s owne- 35
TABELA 1 Definicje wyró nianych kategorii i podkategorii w Mi dzynarodowej Ramowej Klasyfikacji Zasobów (UNFC) Kategoria Definicja Charakterystyka E1 E2 E3 F1 F2 F3 Wydobycie i sprzeda zosta y potwierdzone jako kwalifikuj ce si do realizacji Wydobycie i sprzeda s oceniane jako mo liwe w daj cej si przewidzie przysz o ci Wydobycie i sprzeda nie zosta y uznane jako ekonomicznie mo liwe w daj cej si przewidywa przysz o ci albo taka ocena jest przedwczesna Mo liwo wydobycia zosta a potwierdzona przez projektowane lub istniej ce zagospodarowanie z o a i jego eksploatacj Mo liwo zagospodarowania z o a i realizacji projektu eksploatacji wymaga dalszych ocen Mo liwo zagospodarowania z o a nie mo e by oceniona z powodu ograniczonej liczby danych technicznych Wydobycie i sprzeda s ekonomicznie uzasadnione w bie cych warunkach rynkowych i realistycznie ocenianych przysz ych. Wszystkie niezb dne uzgodnienia/kontrakty zosta y zawarte lub w sposób uzasadniony mo na tego oczekiwane w rozs dnie ocenionym okresie czasu. Ocena ekonomiczna nie jest obci ona krótkoterminowymi wahaniami rynkowymi pod warunkiem, e d ugoterminowe przewidywania pozostaj pozytywne. Wydobycie i sprzeda nie zosta y jeszcze potwierdzone jako ekonomicznie uzasadnione, ale na podstawie realistycznych za o e odno nie przysz ych warunków rynkowych mo na w sposób rozs dny oczekiwa, e b dzie to mo liwe w daj cej si przewidzie przysz o ci. Na podstawie realistycznych przypuszcze odno nie przysz ych warunków rynkowych ocenia si aktualnie, e nie ma podstaw dla racjonalnych oczekiwa wydobycia i sprzeda y w daj cej si przewidzie przysz o ci albo mo liwo ekonomicznie uzasadnionego wydobycia nie mo e by oceniona z powodu niewystarczaj cych informacji (np. w trakcie prac rozpoznawczych). Tak e zasoby przewidywane do wydobycia, ale które nie s niedost pne do sprzeda y. Wydobycie ma miejsce lub projekt zagospodarowania z o a i jego eksploatacji jest w trakcie realizacji; wykonane zosta y dostatecznie szczegó owe oceny dla wykazania, mo liwo ci eksploatacji przez realizacj jej projektu. Wst pna analiza danych o formie z o a (warunkach wyst powania) jako ci kopaliny i zasobach pozwala na stwierdzenie, e zagospodarowanie z o a i eksploatacja jest mo liwe. Wi cej danych lub dalsze analizy danych mog by niezb dne dla potwierdzenia mo liwo ci realizacji projektu zagospodarowania z o a i jego eksploatacji. Wst pne prace studialne (np. w fazie prac rozpoznawczych), mo liwo ci zagospodarowania i eksploatacji z o a (co najmniej koncepcyjnej) wskazuj e niezb dne jest uzyskanie dalszych danych, e forma z o a (warunki wyst powania), jako kopaliny i zasoby potwierdzaj, e taka mo liwo istnieje. 36
TABELA 1 Cd. Kategoria Definicja Charakterystyka F4 G1 G2 G3 G4 Mo liwo zagospodarowania z o a i jego eksploatacji nie by a rozpatrywana Zasoby rozpoznanego z o a, które mog by oceniane z wysokim stopniem ufno ci Zasoby rozpoznanego z o a, które mog by oceniane z umiarkowanym stopniem ufno ci Zasoby rozpoznanego z o a, które mog by oceniane z niskim stopniem ufno ci Zasoby potencjalnego z o a oszacowane na podstawie danych po rednich Zasoby w z o u ( in situ ), których wydobywanie nie jest przewidywane. Zasoby w z o u ( in situ ) i wydobywalne z ó kopalin sta ych oceniane s w taki sposób, e ka da kategoria (odpowiednio G1, G2, G3) okre la poziom wiedzy geologicznej i poziom ufno ci ich oceny w poszczególnych cz ciach z o a. Zasoby wydobywalne kopalin p ynnych ze wzgl du na ich mobilny charakter nie mog by oceniane odr bnie w poszczególnych cz ciach z o a. Musz by one oceniane w ca o ci jako podstawa z uwzgl dnieniem wp ywu sposobu ich wykorzystania i ich kategorie wyró niane na podstawie trzech scenariuszy mo liwo ci ich wyst powania jako G1, G1+ G2, G1+G2+G3, Zasoby oceniane w czasie prac poszukiwawczo-rozpoznawczych z du ym poziomem niepewno ci i du ym ryzykiem, e nie b d kwalifikowa y si do zagospodarowania. Je li jest to mo liwe skala niepewno ci powinna by oceniona (np. na podstawie rozk adu prawdopodobie stwa; zaleca si by udokumentowane zosta y szanse (prawdopodobie stwo), e potencjalne z o e mo e kwalifikowa si do zagospodarowania. 37
TABELA 1a Proponowane podkategorie UNFC Kategoria Podkategoria Definicja E 1 E 2 E 3 F 1 F 2 E 1.1 E 1.2 Wydobycie i sprzeda s ekonomicznie uzasadnione w aktualnych warunkach rynkowych i w realistycznie ocenianych przysz ych warunkach Wydobycie i sprzeda nie s ekonomicznie uzasadnione w aktualnych i w realistycznie ocenianych przysz ych warunkach warunkach rynkowych ale mog by realizowane dzi ki pomocy pa stwowej lub z innych przyczyn Podzia nie przewidywany E 3.1 Zasoby przewidywane do wydobycia ale nie przeznaczone (lub niedost pne) do sprzeda y E 3.2 Ekonomiczna zasadno eksploatacji nie mo e by jeszcze oceniona z powodu niewystarczaj cych danych (np. w czasie prac poszukiwawczych) E 3.3 Na podstawie realistycznych przewidywa przysz ych warunków rynkowych uwa a si, e nie ma podstaw do oczekiwa, e wydobycie i sprzeda mog by ekonomicznie uzasadnione F 1.1 Wydobycie jest aktualnie prowadzone F 1.2 Zaanga owane zosta y rodki inwestycyjne i projekt eksploatacji jest w trakcie realizacji F.1.3 F 2.1 Dostatecznie szczegó owe prace studialne (projektowe) zosta y zako czone i wykazano, e realizacja zagospodarowania z o a jest uzasadniona Prace projektowe s realizowane w celu uzasadnienia mo liwo ci zagospodarowania z o a w daj cej si przewidzie przysz o ci F 2.2 Prace projektowe s wstrzymane i ich realizacja na znacz cy okres czasu F 2.3 Nie ma aktualnie plenów zagospodarowania z o a lub uzyskania na razie dodatkowych danych z powodu braku odpowiednich rodków 38
go nazewnictwa wyró nianych kategorii zasobów, które mo e by myl ce zw aszcza w t umaczeniu na ró ne j zyki. Teoretycznie mo na wyró ni 48 klas zasobów. Maj jednak one ró ne znaczenie dla u ytkowników informacji o zasobach. Powoduje to, e nacisk k adziony jest na ró ne jej elementy. W praktyce mi dzynarodowej u ytkowane s tylko niektóre z wyró nionych klas przedstawione na rys. 1. Dzi ki rozbudowaniu klasyfikacji istnieje mo liwo porównania z ni innych klasyfikacji (np. narodowych) uwzgl dniaj cych tylko niektóre z klas wyró nianych w UNFC. Proponowany jest te podzia wyró nianych kategorii na podkategorie. Oznaczane s one liczbami dziesi tnymi, np. 1.1, 3.2 itp. (tab. 1a). Rys. 1. Mi dzynarodowa klasyfikacja zasobów (UNFC) i najcz ciej stosowane klasy zasobów 3. Klasyfikacja zasobów z ó kopalin sta ych CRIRSCO Niepowodzenia inwestycji górniczych spowodowane brakiem w a ciwego oszacowania zasobów (Groupe de Reflexion...1991-1994) spowodowa y, e w krajach anglosaskich o tradycyjnie liberalnej gospodarce wolnorynkowej dostrze ono potrzeb sformalizowania standardów szacowania i klasyfikacji zasobów. Podj te zosta y zdecydowane dzia ania w kierunku ich stworzenia, szczególnie intensywne w ostatniej dekadzie XX w., po aferze Busang, z o a z ota na Kalimantanie, którego zasoby zosta y fa szywie ocenione, powoduj c dramatyczne straty finansowe akcjonariuszy. Odpowiednie prace zosta y 39
zainicjowane przez Rad Instytutów Górniczo Metalurgicznych (CMMI Council of Mining and Metallurgical Institutions) skupiaj c odpowiednie instytucje obszaru angloj zycznego. W 1994 roku utworzona zosta a Po czona Mi dzynarodowa Komisja dla Standardów Wykazywania Zasobów (CRIRSCO Combined (Mineral) Reserves International Reporting Standards Committee). Punktem wyj cia dla prac podj tych przez CMMI a nast pnie CRIRSCO sta si Kodeks Prezentacji Rozpoznanych Zasobów Mineralnych i Zasobów Eksploatacyjnych dla Australii i Oceanii (Australasian Code of Reporting of Identified Mineral Resources and Ore Reserves) opublikowany w 1989 r. okre lany odt d jako Kodeks JORC (JORC Code) opracowany przez Australasian Joint Ore Reserves Committee AusIMM). G ównym celem Kodeksu JORC jest sformu owanie wymaga odno nie: formy przekazywania informacji o udokumentowaniu zasobów, sporz dzaniu bilansu zasobów, publikowania danych o wielko ci zasobów dla potrzeb gie dy (obowi zkowe dla firm notowanych na gie dzie), lub innych. Jego elementem istotnym s wymagania odno nie kwalifikacji eksperta szacuj cego zasoby, okre lanego jako Competent person. W klasyfikacji zasobów przyj tej przez CRIRSCO (rys. 2 ** ),, opartej na kodeksie JORC wyró niane s zasoby geologiczne (resources) i zasoby wydobywalne eksploatacyjne (reserves). Rys. 2. Klasyfikacja zasobów CRIRSCO ** W tabelach 1 i 2 podano nazwy wydzielanych grup i klas zasobów tylko w j zyku angielskim ze wzgl du na brak prostych, bezpo rednich odpowiedników polskich. Odpowiednie odniesienia do polskiej klasyfikacji mo liwe s tylko za po rednictwem definicji wyró nianych jednostek klasyfikacyjnych. Szersza dyskusja na ten temat zosta a przedstawiona w pracach: J. Kicki, M. Nie 2006 i M. Nie 2006. 40
Za zasoby geologiczne kopaliny (resources) uznawane s nagromadzenia lub wyst pienia substancji mineralnych w skorupie ziemskiej lub na jej powierzchni (z o a), które mog mie znaczenie gospodarcze w takiej postaci i ilo ci, e daj realne szanse op acalnej eksploatacji. Nie zalicza si do zasobów geologicznych tych cz ci z o a, co, do których nie ma realnych szans na op acaln eksploatacj. Wyró niane s podkategorie zasobów geologicznych w zale no ci od stopnia ich zbadania: pomierzone (measured), wykazane (indicated) i przewidywane (inferred) (rys. 2). Do zasobów geologicznych zalicza si tak e znajduj ce si w zwa ach i osadnikach. Zasoby wydobywalne eksploatacyjne (reserves) stanowi ich ilo przewidywan do wydobycia w sposób ekonomicznie uzasadniony. Obejmuj one materia zubo aj cy oraz uwzgl dniaj straty, które mog wyst pi podczas eksploatacji. Wyró niane s dwie ich podkategorie: stwierdzone (proved) i prawdopodobne (probable). Mog one by okre lone tylko w przypadku, gdy z o e zosta o zbadane z dostateczn dok adno ci jako measured lub indicated. S one okre lane w tej jego cz ci, która jest przewidziana do eksploatacji (zagospodarowania). W odniesieniu do ka dej z wyró nianych podkategorii zasobów geologicznych i eksploatacyjnych sformu owane zosta y szczegó owo kryteria ich wyró niania (Kicki, Nie 2006). 4. Klasyfikacja zasobów z ó w glowodorów PRMS Tradycyjnie uwa a si, e szacowanie zasobów z ó ropy naftowej i gazu ziemnego, a co zatem idzie i ich klasyfikacja opiera si na innych zasadach ni kopalin sta ych. Nie jest to pogl d w pe ni s uszny. Obliczanie zasobów ropy lub gazu metod obj to ciow realizowane jest w sposób identyczny jak zasobów sk adnika u ytecznego w z o ach kopalin sta ych obliczana jest bowiem ilo kopaliny zawartej w skale zbiornikowej. Wyliczane zasoby wydobywalne s to same z operatywnymi wyliczanymi w przypadku kopalin sta ych. Ró nica polega jedynie na tym, e zasoby wydobywalne ropy lub gazu okre lane s ju w trakcie dokumentowania geologicznego z o a natomiast operatywne kopalin sta ych dopiero w ramach projektu zagospodarowania z o a. Cechami wyró niaj cymi szacowanie zasobów ropy i gazu s metody dynamiczne ich obliczania, mo liwe do zastosowania po uzyskaniu danych z wydobycia. Mo liwo szybkiego przej cia od prac poszukiwawczych czy rozpoznawczych do dzia alno ci wydobywczej i uzale nienie decyzji od bie cych uwarunkowa ekonomicznych i strategii firmy znajduje odzwierciedlenie w klasyfikacji zasobów SPE/WPC/ AAPG okre lanej jako Petroleum Resources Management System (PRMS). Uwzgl dniana jest te w klasyfikacji UNFC. Ca kowite zasoby geologiczne (resources pocz tkowe w z o u) dzieli si na wydobyte, wydobywalne: eksploatowane handlowe (reserves), warunkowe ( contingent resources ) i perspektywiczne oraz nieodzyskiwalne (rys. 3). Zasoby wydobywalne s dalej klasyfikowane w zale no ci odpowiednio do prawdopodobie stwa, z jakim oszacowano ich wielko (rys. 3): 41
stwierdzone (proved, low estimate) stanowi ce t ilo zasobów, której wydobycie ze z o a w ilo ci oszacowanej lub wi kszej mo e by gwarantowane z prawdopodobie stwem 90%, stwierdzone i prawdopodobne stanowi ce t ilo zasobów, której wydobycie ze z o a w ilo ci oszacowanej lub wi kszej mo e by gwarantowane z prawdopodobie stwem 50%, stwierdzone, prawdopodobne i mo liwe stanowi ce t ilo zasobów, której wydobycie ze z o a w ilo ci oszacowanej lub wi kszej mo e by gwarantowane z prawdopodobie stwem 10%. Rys. 3. Klasyfikacja zasobów PRMS Taki podzia jest uwzgl dniany w UNFC jako specyficzny dla z ó kopalin ciek ych i gazowych. Wprowadzony zosta tak e w tej klasyfikacji podzia na zasoby szacowane w ró nych stadiach zagospodarowania z o a dostosowany do potrzeb przemys u naftowego: wyró nia si zasoby zagospodarowane lub zagospodarowywane, przewidziane do zagospodarowania, oraz o nieokre lonych planach ich zagospodarowania. 42
5. Porównanie polskiej klasyfikacji zasobów z klasyfikacjami mi dzynarodowymi UNFC, CRIRSCO i PRMS Klasyfikacja polska z pozoru odmienna od klasyfikacji mi dzynarodowych, opiera si na podobnych zasadach i mo e by z nimi uzgodniona. (M. Piwocki 2000, M. Nie i in., 2002 S. Przenios o 2006, M. Nie 2006, 2008, 2009). Wyró niane klasy i kategorie zasobów w klasyfikacjach mi dzynarodowych, w tym w UNFC, maj swoje odpowiedniki w klasyfikacji polskiej (tab. 2, rys. 4), chocia nie zawsze s one formalnie stosowane. Istniej jednak istotne zasadnicze cechy klasyfikacji polskiej ró ni ce j od klasyfikacji mi dzynarodowych: sposób podawania informacji o wzajemnej relacji wyró nianych rodzajów (klas) zasobów, zbytnie przywi zywanie wagi do wydzielania zasobów przemys owych, nie wyró nianych w zasadzie w klasyfikacjach mi dzynarodowych, szczegó owy podzia zasobów niezakwalifikowanych do uzasadnionej eksploatacji, brak formalnego wyró niania zasobów eksploatacyjnych (w szczególno ci w przypadku z ó kopalin sta ych) okre lanych w terminologii anglosaskiej jako reserves. Ró nice te nie wp ywaj w sposób istotny na mo liwo porównania obu klasyfikacji (tab. 3). W klasyfikacji mi dzynarodowej (UNFC) wyró nia si cztery stopnie zbadania z o- a G1, G2,G3 i G4. Kryteria ich okre lania nie s precyzyjnie zdefiniowane, ale mo na przyj, e odpowiadaj one kategoriom A+B, C 1, C 2 i D w klasyfikacji polskiej i s równowa ne odpowiednio klasom measured ( proved ), indicated ( probable ) i inferred w klasyfikacji CRIRSCO. W przypadku z ó w glowodorów w klasyfikacjach mi dzynarodowych przyj to wyró nianie 3 klas zasobów stosownie do oszacowanego prawdopodobie stwa ich wyst powania. Zasoby wykazywane w Polsce odpowiadaj klasie stwierdzonych i prawdopodobnych z prawdopodobie stwem 50% (G2) niezale nie od przypisanej im kategorii rozpoznania w tradycyjnym uj ciu. W klasyfikacjach UNFC i PRMS podzia zasobów w glowodorów ze wzgl du na stopie ich rozpoznania nie jest stosowany. Zast puje go po cz ci klasyfikacja zasobów w zale no ci od zawansowania zagospodarowania z o a. Podzia zasobów ze wzgl du na stopie zaawansowania zagospodarowania z o a (o F w klasyfikacji (UNFC) obejmuje klasy: F1 odpowiadaj c stadium oceny zasobów z o a eksploatowanego na podstawie bie cych ocen warunków technicznych i ekonomicznych eksploatacji, a zatem przedstawianych w planach ruchu i operatach ewidencyjnych zasobów, F2 w stadium sporz dzania projektu zagospodarowania z o a, 43
F3 w stadium sporz dzania dokumentacji geologicznej z o a i oceny jego bilansowo ci, F4 na etapie prognozowania zasobów ewentualnie tak e w odniesieniu do z ó udokumentowanych, których zagospodarowanie nie mo e by brane pod uwag z powodu ró nych ogranicze, np. wymaga ochrony rodowiska, zagospodarowania przestrzennego itp. o ile istnieje potrzeba ewidencjonowania zasobów takich z ó. Rys. 4. Porównanie polskiej i mi dzynarodowej (UNFC) klasyfikacji zasobów W klasyfikacji mi dzynarodowej UNFC termin zasoby ekonomiczne ( economic kategoria E1) oznacza zasoby wydobywalne, przeznaczone do sprzeda y (tab. 2). Odpowiadaj one poj ciu zasoby operatywnym w kategoriach A+B, C 1 i C 2 w klasyfikacji polskiej, które s okre lane na etapie zagospodarowania z o a. S to zasoby klasy 111, 112, 113 w UNFC. Zasadno wyró niania tych zasobów w kategorii 113 odpowiadaj cej kategorii C 2 jest jednak w tpliwa ze wzgl du na ma dok adno danych o z o u. W UNFC kategoria E2 oznacza zasoby, których wydobycie i sprzeda s przewidywane jako mo liwe w daj cej si przewidzie przysz o ci. W przypadku z ó kopalin sta ych nie okre la si czy s to zasoby wydobywalne, czy ca kowite w z o u ( in situ ). W z o ach w glowodorów s to zasoby wydobywane. Zak adaj c, e s to zasoby przewidziane do planowania eksploatacji mo na przyj, e symbole 211, 212, 213, oznacza- yby zasoby przemys owe, uznane za kwalifikuj ce si do planowania eksploatacji w projekcie zagospodarowania z o a, a symbole 221, 222, 223 zasoby bilansowe uznane z definicji za mo liwe do eksploatacji, ale niekwalifikowane do przemys owych lub nie- 44
przemys owych w z o ach zagospodarowanych (np. na poziomach nieudost pnionych albo poza obszarem wa no ci koncesji), a 231, 232, 233 zasoby bilansowe w z o ach niezagospodarowanych. Rys. 5. Relacje mi dzy wyró nianymi klasami zasobów w klasyfikacji polskiej (A) i klasyfikacjach mi dzynarodowych (B) W klasyfikacjach mi dzynarodowych, w tym w UNFC nie przywi zuje si wi kszej wagi do zasobów uznanych za niekwalifikuj ce si do eksploatacji, a zatem nieprzemys owych i pozabilansowych. W UNFC okre la si je jedn kategori E3. Mo na przyj, e zasoby nieprzemys owe w tym uj ciu odpowiadaj poj ciu dawniej wyró nianych zasobów pozabilansowych grupy b. Do kategorii E3 powinny by tez zaliczone zasoby tracone (straty umiejscowione zasobów przemys owych,). Warto jednak przy tym zwróci uwag, e zasoby uznane za tracone (straty) nie s przedmiotem klasyfikacji i nie s w niej specjalnie wyró niane. Istotn ró nic klasyfikacji mi dzynarodowych w tym tak e UNFC w stosunku do klasyfikacji polskiej stanowi sposób przedstawiania relacji mi dzy wyró nianymi klasami zasobów oraz podawania informacji o nich (rys. 5). W klasyfikacji polskiej wyró niane s odpowiednie klasy zasobów z uwagi na ich u yteczno gospodarcz w sposób hierarchiczny (rys. 5 A), to znaczy w obr bie ca kowitej ich ilo ci okre lanej jako zasoby geologiczne. Dzielone s one na bilansowe i pozabilansowe. Zasoby bilansowe dzielone s na przemys owe i nieprzemys owe, zasoby przemys owe na operatywne i straty zasobów przemys owych. W klasyfikacjach mi dzynarodowych podzia ma charakter komplementarny. Wyró niane s zasoby wydobywalne (eksploatacyjne) i pozosta e zasoby nie zakwalifikowane do wydobywalnych obejmuj ce cznie zasoby nieprzemys owe i pozabilansowe oraz bilansowe niekwalifikowane do przemys owych i nieprzemys owych (rys. 5 B). Ró nica ta jest bardzo istotna, 45
TABELA 2 Porównanie polskiej klasyfikacji zasobów z klasyfikacjami mi dzynarodowymi JORC code UNFC (2009) Klasyfikacja polska (CRIRSCO) PRMS Dokumentacja geologiczna PZZ Zasoby prognostyczne, perspektywiczne (Prognostic and perspective resources) Zasoby bilansowe (anticipated economic resources) D (D1), C2 C 2, C 1 A+B zasoby pozabilansowe (anticipated, subeconomic resources) D (D 1 ), C 2 C2, C1 A+B zasoby nieprzemys owe (subeconomic resources) C2 C1 A+B zasoby przemys owe (economic resources) C 2 C1 A+B Zasoby operatywne (extractable resources) C2 C 1 A+B zasoby eksploatacyjne (reserves) C1 A+B Prospecting results Prospective resources Low, best high Resources Inferred Indicated Measured Reserves Probable Proved Contingent resources Low, best, high Reserves Proved, probable, possible Resources 3 3 4, 3 4 4 Resources * ** 2 2 3, 2 3 3 2 2 2, 2 3 2 2 2 1, 2 3 1 Resources 3 2 3, 3 3 3 3 2 2, 3 3 2 3 2 1, 3 2 1 Resources 3 1 3 3 1 2 3 1 1 Resources 3 1 3 3 1 2 3 1 1 Resources 2 1 3 2 1 2 2 1 1 Resources ( economic ) 1 1 3 1 1 2 1 1 1 46
TABELA 3 Zasoby z o a KWK Halemba wed ug klasyfikacji polskiej i w uj ciu klasyfikacji mi dzynarodowych KLASYFIKACJA POLSKA UNFC Zasoby Zasoby Rodzaj tys. t Rodzaj Symbol UNFC tys. t Bilansowe 533670 Bilansowe niekwalifikowane do przemys owych i nieprzemys owych 22(1,2,3) 17024 17024 w tym: przemys owe 325773 Przemys owe 21(1,2,3) 325773 nieprzemys owe 207897 operatywne 208590 Operatywne 11(1,2,3) 208590 Pozabilansowe 326302 Pozosta e (nieprzemys owe i pozabilansowe) 31(1,2,3) 32(1,2,3) 471923 62276 Pozosta e (nieprzemys owe i pozabilansowe oraz straty zasobów przemys owych) 31(1,2,3) 32(1,2,3) 589106* 62276 cznie zasoby z o a 876996 876996 876996 * w tym straty zasobów przemys owych 117183 47
powoduje bowiem, e informacje o zasobach kopalin w Polsce s nie porównywalne z podawanymi w innych krajach stosuj cych klasyfikacje mi dzynarodowe. Ilustruje to schematycznie przyk ad zasobów w gla kamiennego: w kopalni Halemba (tab. 3) przedstawiony w uj ciu klasyfikacji polskiej i UNFC. 6. Uwagi ko cowe i wnioski Mi dzynarodowe klasyfikacje zasobów nie s wprowadzane za po rednictwem aktów prawnych, ale na zasadzie porozumienia zainteresowanych ich stosowaniem jako zrozumia ego sposobu przekazu informacji. Wymagane s te przez mi dzynarodowe instytucje finansowe (banki, gie dy). Klasyfikacje mi dzynarodowe mog by porównywane mi dzy sob oraz z klasyfikacj polsk i mo liwe jest stosowanie odpowiedniej symboliki UNFC dla oznaczenia poszczególnych kategorii i klas wyró nianych w nich zasobów. Istnieje jednak potrzeba modyfikacji sposobu przedstawiania danych o zasobach z ó polskich i jego dostosowanie do wymaga mi dzynarodowych. W bilansie zasobów powinny by podawane informacje odr bnie o zasobach: w z o ach zagospodarowanych przemys owych (UNFC 21x), nieprzemys owych (UNFC 31x), bilansowych nie kwalifikowanych do przemys owych i nieprzemys owych (UNFC 22x), oraz pozabilansowych (32x), w z o ach niezagospodarowanych: bilansowych (UNFC 23x) i pozabilansowych (33x). Wyró niane powinny by tak e zasoby prognostyczne 234 lub 334. Zwróci tez wypada uwag na potrzeb w a ciwego u ywania terminów reserves i resources w t umaczeniach danych o zasobach na j zyk angielski: Reserves to zasoby wydobywalne w sposób ekonomicznie uzasadniony z pomini ciem strat i z uwzgl dnieniem zubo enia odpowiadaj polskiemu poj ciu zasoby eksploatacyjne lub operatywne, je li zubo enie nie wyst puje lub mo e by zaniedbane. Resources to zasoby geologiczne nie obejmuj ce zasobów wydzielonych jako reserves. LITERATURA [1] Al-Tayyeb, A. Dahmani: The outcome of the seminar on the application of the UN Framework Classification on Energy Reserves/Resources to OPEC Member Coutries. OPEC Bull. May/June 2003, p. 17 22. [2] Diehl P., David M.: Classification of ore reserves resources based on geostatistical methods. CIM Bull. No 2, 1982, p. 127 136. [3] Fettweis G.B.: Historical Developements of resources/reserves classifications with emphasis on the United Nations Classification of Mineral Resources of 1979 and its consequences for the Austrian Norm Classification of 1989. Workshop on Reassesment of Coal and Mineral Deposits under Market Economy Conditions. Proc., Berlin 1994, p. 36 62. [4] Groupe de Reflexion on financial analysis and ore reserve evaluation. Texts 1 15. Centre de Geostatistique, Ecole des Mines, Fontainebleau 1991 1994. 48
[5] Grzybek I.: Mi dzynarodowa klasyfikacja zasobów kopalin w wietle ustale genewskiego spotkania grupy roboczej w gla EKG ONZ. Bezp. Pracy i Ochrona rodowiska w Górnictwie. r. 14 z. 2, 1995, s. 97 98. [6] IAEA: Methods for the estimation of uranium ore reserves. IAEA Technical Rep. Ser. 255, Vienna 1985. [7] JORC Code: Australasian Code for Reporting of Minera Resources and OreReserves. Joint Ore Reserves Committee of The Australasian 1MM, Australian Inst. Of Geoscientists and Minerals Counci of Australia, 1999. [8] Kelter D.: Classifications Systems for Coal Resources a Review of the Existing Sys tems and Suggestions for Improvements. Geol. Jb. A 127, 1991, p. 347 359. [9] Kicki J., Nie M.: Na drodze do ujednolicenia klasyfikacji zasobów z ó w skali mi dzynarodowej. Gosp. Sur. Min. t. 21, Z. Spec. 2, 2006, s. 189 203. [10] Mineral Resources Development with Particular Reference to the Developing Countries. UN Dep.of Econ.Soc.Aff. N.York 1970. [11] Nie M.: Mi dzynarodowa standaryzacja klasyfikacji zasobów. Propozycje Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ. V Konf. Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi. Rytro. CPPGSMiE PAN Symp. i Konf., Nr 18, Kraków 1995. [12] Nie M.: Polish approach to Resources\Reserves classification. Proc. Workshop on reassesment of coal and mineral deposits under market economy conditions. Hannover, 1995, p. 137 148. [13] Nie M.: Mi dzynarodowa klasyfikacja zasobów i problemy jej porównania z klasyfikacj polsk. Przegl. Geol. vol. 46, nr 11, 1998, s. 1130 1137. [14] Nie M.: Problemy klasyfikacji zasobów z ó kopalin. Przegl. Górniczy, t. 62, nr 4 (1000), 2006, s. 21 27. [15] Nie M.: Resources and reserves UNFC classification. Problems and case histories. UNECE, Genewa 2008. [16] Nie M., Piwocki M., Przenios o S.: Mi dzynarodowa klasyfikacja zasobów i jej znaczenie dla gospodarki z o em. Gosp. Sur. Min. T. 18, Z. Spec., 2002, s. 19 28. [17] Piwocki M.: Nowa mi dzynarodowa klasyfikacja zasobów w odniesieniu do w gla brunatnego. W giel Brunatny 3(32), 2000, s. 19 24. [18] Piwocki M., Przenios o S.: Propozycje zastosowania mi dzynarodowej klasyfikacji zasobów w Polsce. Przegl. Geol. v. 45, nr 8, 1997, s. 761 767. [19] Prznios o S. (red.): Mineral resources of Poland. PIG, Warszawa 2006. [20] Subelj A.: Draft system of codification of resources/reserves of solid fuels and mineral commodities. Proc. Workshop on Reassessment of Coal and Mineral Deposits under Market Economy Conditions. UNECE BRG, Hannover 1996, p. 185 188. [21] UNECE s pivotal role in developing a global framework classification for energy and mineral resources. UNECE Weekly No. 76, 2004. [22] UNFC 1997: United Nations International Framework Classification or Reserves/Resources Solid Fuels and Mineral Commodities. UN Economic and Social Council, Economic Commission for Europe, Genewa 1997. [23] UNFC 2004: United Nations Framework Classification for Fossil Energy and Mineral Resources. Secretariat of the Economic Commission for Europe, Genewa 2004. [24] UNFC 2009: United Nations Framework Classification for Fossil Energy and Mineral Resources. Secretariat of the Economic Commission for Europe, Genewa 2009. 49