PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rdk XXXV '1991 TRZMIELE POJEZIERZA MAZURSKIEGO Stanisława Sowa Katedra Entoologii ART w Olsztynie Mirosława Dylewska Zakład Zoologii Systeatycznej PAN w Krakowie Andrzej Ruszkowski Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach Streszczenie Na Pojezierzu Mazurski w latach 1959---'1984 występowało 19 gatunków trzieli. Doinowały Iiczebnie najczęściej Bobus terrestris (L.) i B. lucoru (L.), :zadko - B. sylvaru (L.) B. ruderarius (Miilt.) lub B. hortoru {L.), wyjął.ikowo - B. pascuoru (Scop.), B. USCOTu (F.l, B. huilis un), B. veteranus (F.)., B. pooru (Pz.), B. lapidarius (L.) lub B. confusus Schenck. Oprócz tego występowały - B. ruderatus (F"), B. subterraneus (L.), B. distinguendus fmor.), B. hypnoru (L.) i B. jonehus (K), a przed 1912 r. także B. aculidorsis (SkOT.). Zagęszczenie trzieli na koniczynie czerwonej wynosiło 50-9350 osobników na l ha i było w połowie terenów rolniczych wystarczające teoretycznie dla uzyskania opłacalnych plonów nasion tej rośliny. Co najniej woj. suwalskie należy uznać za potencjalny rejon nasienny koniczyny czerwonej. Skład gatunkowy trzieli tego rejonu nie zubożał na przestrzeni 70 lat i wskazuje na utrzyujące się tu bogactwo flory. WSTĘP I METODYKA Fauna trzieli Pojezierza Mazurskiego - obejującego obecne województwa olsztyńskie i suwalskie - badana już była w pierwszej połowie X,X w. (A l f k e n 1909, 1912, M ó s c h l e r 1938). Badania własne prowadziliśy tu w latach 1959-1963 (Wen g r i s, S o w a 1963, S o w a niepubl.) oraz 1972-1975, te ostatnie na koniczynie czerwonej przy czy obserwacje zagęszczenia i odłowy trzieli prowadziła głównie S. S o w a, a oznaczenia okazów złowionych - głównie M. D Y l e w ska. Metodykę zastosowano taką saą jak w poprzednich pracach tego cyklu (patrz - R u s z k o w s k i i in. 1989). Rozieszczenie punktów badań z lat 1959-1984 podane zostało na apce (ryc. 1). 103
Ryc. 1. Rozieszczenie iejscowości badanych w latach 1959-1984 The distrtoution of 'investigated localities (1959-1984) OLSZTYN-province: 1 - Sylin, 2 - Bynowo, 3 - Miłołyn, 4 -.J Ryńskie, 5 - Szyldak, 6 - Sarnin, 7 - Królikowo, 8 - Nidzica, 9 - Barcikowo, 10 - Nowe Kawkowo, 11 - Loy (+ Warkały k. Jonkowa), 12 ~ Spręcewo, 13 - Pozorty, 14 - Bartążek, 15 - Łęgajny, 16 - Olsztyn-Kortowo, 17 - Burdąg, 18 - Pasyrn, 19 - Roany, 20 - Pluty, 21 - Saolubie, 22 - Łabędnik, 23 - Węgorty, 24 - Winda, 25 - Reszel, 26 - Koci Lasek, 27 ~ Rzeck, 28 - Rydwagi, 29 - Sądry, 30 - Piecki, 31 - Nawlady.. SUWALKI-province: 32 - Ruciane, 33 - Mikołajki (+ Wierzba), 34 - Woźnice, 35 - Olszewo. 36 - Drozdowo. 37 - Tros, 38 - Sołdany, 39 - Czerwony Dwór, 40 - Grabowo, 41 - Mołdzie, 42 - Nowa Wieś Ełcka, 43 - Zatyki, 44 - Sucha' Wieś, 45 - Skoentowo, 46 - Bargłów, 47 - Raczlci, 48 - Maćkowa Ruda, 49 - Stabieńszczyz.na, 50 - Białobłota, 51 - Prudziszki, 52 - Osowa, 53 - Piecki. WYNIKI l. Skład gatunkowy trzieli Pojezierza Mazurskiego W woj. olsztyński stwierdzono występowanie 19 gatunków trzieli (tab. 1), z których wszystkie obserwowano zarówno w początku XX w. jak i w latach 1959-1975. Na koniczynie czerwonej w latach 1972-1975 doinowały najczęściej (w 64% iejscowości) trziel zieny - B. terrestris (L.) i gajowy - B. lueoru (L.), w kilku iejscowościach - rudoszary - B. sylvaru (L) i rudonogi - B. ruderarius (Mull.), a wyjątkowo tylko - wielkooki - B. eonfusus Schenck, rudy - B. paseuoru (Scop.), żółty - B. useoru (F.), zienny - B. huilis (Ill.), lub szary - B. veteranus (F.). Subdoinantai były tu również: trziel kaiennik - B. lapidarius (L.), paskowany - B. subterraneus (L.), ogrodowy - B. hortoru (L.) i cienopasy - B. ruderatus (F.). Rzadko występowały także: trziel rdzawoodwłokowy - B. pooru (Pz.), ozdobny - B. distinguendus (Mor.), drzewny - B. hypnoru (L.), a wyjątkowo (1 okaz) - trziel wrzosowiskowy - B. jonellus (K.). 104
W latach 1959-1963 z trzieli tych nie zaobserwowano - wielkookiego, rdzawoodwłokowego, wrzosowiskowego i drzewnego - łowiono natoiast trziela leśnego - B. pratoru (L.) i różnobarwnego B. soroeensis (F.) - które i w innych rejonach występowały nie na polach lecz w lasach i na wrzosowiskach. W woj. suwalski stwierdzono (tab. 2) występowanie 17 gatunków trzieli - tych saych co w woj. olsztyński. Nie zanotowano tu tylko trziela różnobarwnego, leśnego i drzewnego, natoiast A l f k e n (1912) złowił w Mikołajkach 1 oraz trziela grzbietoplaa - B. aculidorsis (Skor.), określając go jako B. laesus (Mor.), Gatunek ten być oże trafia się i obecnie w ty rejonie, ponieważ złowiony został na pobliskiej Białostocczyźnie (R u s z k o w s k i i in. 1980). Na koniczynie czerwonej doinowały w połowie iejscowości trziel zieny i gajowy, w trzech iejscowościach - ogrodowy, w innych rudoszary, rdzawoodwłokowy, kaiennik lub szary. Subdoinantai były często trziel cienopasy i żółty, nieco rzadziej trziel rudonogi, rzadko - zienny, rudy, paskowany lub wielkooki. W porównaniu z woj. olsztyński liczniejsze były tu trziel ogrodowy i rdzawoodwłokowy. 2. Zagęszczenie trzieli na polach Zagęszczenie trzieli na polach koniczyny czerwonej w woj. olsztyński (tab. 3) wahało się od 550 do 4100 osobników na 1 ha, będąc w dwu trzecich iejscowości teoretycznie wystarczający dla uzyskania opłacalnego plonu nasion (S o w a i in. 1977, R u s z k o w s k i i in. 1989). W woj. suwalski (tab. 4), zagęszczenie to wynosiło 50-9350 trzieli na 1 ha, tylko w połowie iejscowości wystarczając teoretycznie dla opłacalnych plonów nasion. Pojezierze Mazurskie oże więc stanowić potencjalny rejon upraw nasiennych koniczyny czerwonej i innych roślin o głęboko położony nektarze (np. wyki kosatej), choć intensywność zawiązywania nasion koniczyny czerwonej (S o w a i in. 1977 - apa 3) jedynie na Suwalszczyźnie potwierdza to przypuszczenie. W tych iejscowościach, gdzie badania prowadzono przez 2-4 lata, stwierdzono znaczne różnice w zagęszczeniu trzieli w różnych latach (tab. 5). Najliczniej oblatywały trziele koniczynę czerwoną w 1975 r., najniej licznie - w 1972 i 1974.
... o O') Skład gatunkowy trzieli (w Ofo) w woj. olsztyński na koniczynie czerwonej The burnblebee species percentagę in Olsztyn-province on red clover I Tabela l Ł Miejscowość i data Locality and date n I Gatunki tr,zieli - Bublebee species (a/ol 2 -, - -- I - ~lin 1972.8 26 - - - 58 4 11,5 7,5 15 - - 4 - -- - - - - - ynowo 1973.8 52-2 - - 17 7,5 4 2 9,5-25 9,5 - - - - 11,5 6 6 yńskie 1972.7 21 - - - - 38 19 9,5-9,5-9,5 - - - - 5 9,5 - ~yldak 1974.8 46 - - - - 72 4 Q - 4,5-2 4,5 - - - 2 2 - ain 1975.7 34 - - - - 26 38 18 6 6-3 - - - - - 3 rólrkowo 1972.8 311 - - - - 9 9-9 14 3 26 3 3-3, 9 9 3 ldzica 1973.7 3Q - - - - 18 10 46-5 - - - 3 5 - - 13 arcikowo 1972.7 5 - - - - - - - - - - - - X - - owe Kawkowo 1973.8 32 - - - 22 22-9,5 9,5 9,5 - - - 18,5-3 3 3 )y 1975.8 49 - - - - 33-8 - 2-4 14,5 - - 16,5-2 10 10 iręcewo 1974.8 46 - - - - 17,5 4,5 2 17,5 4,5 15 15.15 - - - - 4,5 4,5 - szorty 1974.8 40 - - - 2,5 17,5 5 17,5 5 7,5 2,5 15 7,5 - - - - - 10 10 rrtążek 1972.8 31 - - - - 29 13 23 10 - - 16 - - - - 3 6 - tgajny 1973.8 38 - - - - - 21 5 8 - - 21-13 - - 3 5 13 11 irdąg 1973.7 55 - - - - 49 7 18-2 - 2 - - - - - 4 7 11 isyrn 1974.8 53 - - - - 36-7,5-4 2 2 11 - Iany 1974.8 53 - - - - 56,5 2 5,5 2 2 2 7,5-2 2-5,5 13 ut y,1973.8 41 - - - - 20 5 7 10 27-10 12-2 - 2-5 anolubie 1972.7 17 - - - 6 23 12 - - - - - 12-35 - 6 6 ~będnd,k \1972--1973 39 - - - - 21 10 15 10 8 3 10 3 - - - - 15 5 ęgorty 1974.8 14 - - - - - - - -, - - - - - - P R p S Ł W W, R K R R S - 11 2-19 5,5 inda ~973.8 39 - - - - 49 5 2,5-2,5-21 5-2,5 - - 5 2,5 15 szel 1973.8 31 - - - - 6-23 - 10-23 16-3 - - 3 6 10 ici Lasek 1972.7 26 - - - - 15-50 - 4-11,5 4 - - 4-4 7,5 - :ec.k 1972.8 26 - - - - 27 4 7,5-7,5 7,5 11,5 - - 4 15,5-4 11,5 - 'dwag! 1974.8 52 - - - - 6 6 3,5 2 7,5-30,5 23 - - 7,5-6 6 2 dry 1974.8 61 - - - - 2.1-13 2 3 3 15 11-2 - 3 13 7 7
Pieckl Nawlady 1972+1974 1973.8 72 55 18 44 141 14,5 s 9 6 3 2 3 2 7 4 55 1 21 3,5 3,5 1 7 8 3,5 6 5,5 Olsztyńskie s 1959-1961 ' 1592 - - - - - ~. 1961-1963 5 36 - - - - - - - - 1962-1963 205 - - - - - - - - - - 1963 7 228 - - - - - - - - - - - - - - 1963 8 15 - - - - - - - - - - - - - 1961.69 l - - - - - - - - - - - - - - Miłołyn 1967.8 10 l - - - - - - - - - - - - - - - - - Warkały 1984.8 11 - - - - - - - - - - - - Mazury Masurta t! Odnośniki - Notes: 11 l : l Większość trzieli leg. S. Sowa, det. M. Dylewska The ajority ot bublebees leg. S. Sowa, det. M. Dylewska I O _ Bobus soroeensts (F.) - trziel r6żnobarwny J - B. jonehus (K.) - t. wrzosowiskowy R - B. pratoru (L.) - t. leśny Y-B. hllpnoru (L.) - t. drzewny T-B. terrestris (L.) - t. zieny + B.!ucoru (L.) - t. gajowy L-B.!apidarius (L.) - t. kaiennik D-B. ruderarius (MUll.) - t. rudonogi A-B. pascuoru (Scop.) - t. rudy M-B. uscoru (F.) - t. :t6łty V-B. hutlts (Ill.) - t. zienny (Wengris, Sowa 1963) Trifottu pratense Medicallo edia Vicia vthosa l Lotus cornicu!atua S-B. slilvaru (L.) - t. rudoszary E-B. veteranus (F.) - t. szary Mc - B. acu!tdorsis (Skor,) - t. grzbietopla P-B. pooru (Pz.) - t. rdzawoodwłokowy C-B. conjueus (Schenck) - t. wielkooki I-B. distlnguendus (Mor,) - t. ozdobny U-B. subterraneus (L.) - t. paskowany Ho - B. hortoru (L.) - t. ogrodowy - Ru - B, ruderatus (F.) - t. cienopasy - występuje - present - licznie - nuerous Me!tlotus albus Vicia cracca - leg. et det. A. Ruszkowski " Medicallo jalcata - leg. et det. A. Ruszkowski 11 R6żne rośliny - The different plant species (Biliński niepub l.) 11 (Alfken 1912) 11 (Moeschler 1938)... O -J
... o 00 Skład gatunkowy trzieli (w Ofo) w woj. suwalski na koniczynie czerwonej The bublebee species percentagę in Suwałki-province on red clover 1 Gatunki trzieli - Buhlebee species ('I/o) 2 Tabela 2 Miejscowość i data I n Locality and date, JI TI Llnl AIMlvl S l EI~i pici I lul~l~ Woźnice 1974.8 43-74 - - 2 - - 2-2 - 10 5 5 Olszewo 1974.8 22-23 4,5 - - 4,5 - g 4,5 - - 4,5- - 27 23, Czerwony Dwór 1972-1975 74-27 3 23-2,5 2,5 8 15-2,5-7 7 2,5 Grabowo 1972-1975 176-34 7 5 1,5 2-15 15-3 0,5-11 4,5 1,5 Mołdzie 1974-1975 90-41 6 14 2 l 3,5 7 3,5 l - - 4,5 13 3,5 N. Wieś Ełcka 1972--11975 15a 0,5 36 2 9 9 10,5 2,5 10,5 8-0,5 0,5-2,5 6,5 2 Zatyki 1972.8 31-55 19 - - - - 3 - - - - - 10 13 - Skoentowo 1975.8 44 - - - 2 18 16-9 16 - - - 2 23 14 Raczki 1972-1974 65-9 15,5 1,5 4,5 1,5 1,5 4,5 17-8 1,5 1,5 9 19 6 S tabieńszczyzna 1973.8 19-21 5,5-15,5-26 - - 5,5 - - 5,5 15,5 5,5 Prudziszki 1973+1975 104-3 - 3 l 6,5 11,5 12,5 7,5-28 3-3 11,5 9,5 Osowa 1974.8 53-6 2 2-3,5 3,5 3,5 6-55 - - 3,5 6 9 Piecki 1975.8 60-3,5 35 8-3,5-10 10 10 - - 2 10 8 Soldany 1972.8 16 - - - - - - - - - - Sucha Wieś 1975.8 14 - - - - - - - - - Bargłów 1972.8 1& - - - - - - - - - Maćkowa Ruda 1972.8 9 - - - - - - - - - - Białobłota 1974.8 8 - - - - - - - - - - Mikołajki (Alfken 1912) r - - - - - - - - - - - - Mikołajki 1960.53 2 - - - - - - - - - - - - - - Wierzba 1960.5 3 1 - - - - - - - - - - - - - - - Ruciane 1964.84 l - - - - - - - - - - - - - - - woj. suwalskie 1966-19755 - - X X - X X X X X - X X - - - Odnośniki - Notes:.-. jak w tab. l - Notes 1-2 as in the table l G!echoa hederacea - leg. Z. Coluch, det. A. Ruszkowskl Anchusa - leg. B. Opoka, det. A. Rus~koWsl>;i, (Banl\SZiilk 1976)
Tabela 3 Zagęszczenie trzieli na 1 ha 'koniczyny czerwonej w woj, olsztyński The density of bublebees per one ihectare of red clover in Olsztyn-province Zagęszczenie trzieli - Density of burnblebees Miejscowość i rok Locality 'and year kr.! śr. 2 d~.i b.dł ( I Ogółe Total I I I Sylin 1972 760 480 O O 1240 Bynowo 1973 305 575 135 135 1150 Ryńskie 1972 365 185 90 O 640 Szyldak 1974 990 255 55 O 1300 Sarnin 1975 2655 1325 O 120 4100 Królikowo 1972 2.55 805 2110 170 1440 Nidzica 1973 665 1205 180 300 2350 Barelkowo 1972 270 140 270 O 680 Nowe Kawkowo 1973 545 350 275 80 1250 Łoy 1975 1305 1145 735 815 4000 Spręcewo 1974 290 940 60 60 1350 Pozorty 1974 790 1730 O 630 3150 Bartążek 1972 300 350 25 45 720 Łęgajny 1973 330 525 100 295 1250 Burdąg 1973 1040 405 70 335 1850 Pasy 1974 610 450 225 415 1700 Roany 1974 1140 370 70 370 1950 Pluty 1973 515 1385 100 100 2100 Saolubie 1972 575 165 575 85 1400 Łabędnik 1972 i 1973 245 390 125 40 800 Węgorty 1974 120 430 6 O 550 Winda 1973 460 260 65 65 850 Reszel 1973 85 960 85 2.20 1350 Koci Lasek 1972 250 1110 120 120 1600 Rzeck 1972 630 705 470 235 2040 Rydwagi 1974 225 1310 265 150 1950 Sądry 1974 510 1140 435 315 2400 Piecki 1972 i 1974 660 635 490 290 2075 Nawiady 1973 1715 535 430 270 2950 Odnośniki - Notes: 1 o języczku krótki - with the short tongue (O, J, R, Y, T, L) o języczku średni - with the iddle tongue (D, A, M, V, S, E, Mc), o języczku długi - with the long tongue (P, C, l, U), o języczku bardzo długi - with the very long tongue (Ho, Ru) ~Sybole trzieli jak w tab. 1 )- Sybols of the bublebee species as in the table 1 WNIOSKI 1. Pojezierze Mazurskie jest rejone o duży zagęszczeniu trzieli i dużej liczbie (20) ich gatunków. 2. Zagęszczenie trzieli w połowie terenów rolniczych tego rejonu jest wystarczające teoretycznie dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej i co najniej Suwalszczyznę ożna uznać za potencjalny rejon nasienny tej rośliny. 3. Doinowały tu w latach 1972-1975 w połowie iejscowości 109
Tabela 4 Zagęszczenie trzieli na l ha koniczyny czerwonej w woj. suwalski The density of bublebees. per one hectare of red clover in Suwałki-province Zagęszczenie trzieli - Density of bublebees Miejscowość i rok Locality and year kr.1 śr. 2 dł. s b.dł. Ogółe ł To.tal I I I I I Woanice 1974 960 60 155 125 1300 Olszewo 1974 355 235 60 650 1300 Tro.s 1974 50 O O O 50 Sołdany 1972 880 240 80 80 1280 Czerwony Dwór 1972~1973~1975 215 275 40 50 580 Grabowo 1972-1975 1070 1010 370 160 2610 Mołdzie 11974-1975 1200 800 140 430 2570 Nowa Wieś Ełcka 1972-1975 1105 1430 li5 250 2900 Zatyki 1972 1040 45 135 180 1400 Sucha Wieś 1975 490 120 120 120 850 Sko.entowo 1975 O 2270 85 1345 370Q Bargłów 1972 365 180 45 90 68() Raczki 1972-1974 230 285 185 230 930 Maćkowa Ruda 1972 100 195 100 45 440 Stabieńszczyzna 1973 210 475 105 210 1000 Prudziszki 1973~1975 110 1635 1305 820 3870- Osowa 1974 150 380 1170 WO 2000 Pieoki 1975 3585 2960 1090 1715 9350 Odnośniki jak w tab. 3 - Notes as in the labie 3 Tabela 5 Różnice zagęszczenia trzieli na 1 ha koczyny czerwone] IW różnych latach The differences in density of bublebee per 1 hectarę of red clover in individual. years Miejscowość i województwo Zagęszczenie - Density Lecality and province 1972 1973 1974 1975 Labędnik, Olsztyn 1000 600 O O Piecki 1200 O 2950 li. Czerwony Dwór, Suwałki 440 750 O 551i Grabowo. 1680 2550 2200 4000 Mcłdzde O O 1200 3950 Nowa Wieś Ełcka 1920 3500 200 3250 Raczki 1040 450 1300 O Prudziszki O 1900 O 5850 średnio - average 1213 1625 1570 3520 trziel zieny - Bobus terrestris (L.) i gajowy - B. lucoru (L.), ale udział ich rzadko przekraczał 50% i fauna trzieli nie uległa tu zubożeniu na przestrzeni ostatnich 70 lat. LITERATURA A l f k e n J. D. (1909) Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Ostpreussen, Schr. Physio!.-Okon. Gesel!. Konigsberg, 50:320-345 110
A l f k e n J. D.,(1912) Die Bienenfauna von Ostpreussen, Schr. Physik.-Okon. Gesel!., Konigsberg, 53:114-182 B a n a s z a k J. (1976) Uwagi o występowaniu trzieli (Hyenoptera, Apoidea) w Polsce. Przeql. Zoo!., XX, 3:331-3"35 M o s c h l e 'l" A. (1938) Ein Bertrag zur Bienenfauna in Ostpreussen, insbesondere der Kurischen Nehrung, Schrift. Physik.-Okon. Gesell. Konigsberg, 70(2): 243-288 R u s z k o w s koja. i inni (1980) Polskie trziele (Bobus latreille) z podrodzaju Laesobobus Skorikov (Hyenoptera, Apidae), Pol. Piso Entool., 50:509-513 R u s z k o w s k i A. i inni (1989) Trziele Wyżyny Małopolskiej. Pszczelno Zesz. Nauk., 33:34-54 S o was. i inni (1977) Nuber of pouinator insects with reference to seed setting in red clover in difierent regions of Poland. Int, Conf. for Pollination of Red Clover, August 18-20, 1976, Puławy, Poland. Pszczelno Zesz. Nauk.. 21:219-227 Wen g r i s J." S o was. (1963) Z badań nad dynaiką i rytiką występowania owadów pośredniczących w zapylaniu roślin otylkowych (referat wygłoszony na XXIX Zjeździe Polskiego Towarzystwa Entoologicznego w Lublinie) THE BUMBLEBEES OF MASURIAN LAKELAND S. Sowa, M. Dylewska, A. Ruszkowski Suary An appearance of 19 burnblebee species was stated in the Masurian Lakeland during 1959-1984. The doinant species were ost frequently: Bobus terrestris (L.) and B. lucoru (L.); rare - B. hortoru (L.); eceptionally - B. pascuoru (Scop.), B. uscoru (F.), B. huilis (111.), B. veteranus (F.), B. pooru (Pz.), B. lapidarius (L.) and B. confusus Schenck. Moreover it appeared there: B. ruderatus (F.), B. subterraneus (L.), B. distinguendus (Mor.), B. hypnoru (L.) and B. jonehus (K.), and also(before 1912) - B. aculidorsis (Skor.), The density of burnblebees was 50-9350 individuals per one hectare of red clover. 'I'his density was theoretical sufficient to obtain the payable seed yields in a half of invest igated agricultural areas. At least the Suwałki-province is the potential seed region for red clover. The nuber of bublebee species is not decreased dur g the last 70 years in the Masurian Lakęland.