PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIII 1989 TRZMIELE WYZYNY MAŁOPOLSKIEJ, A n d r z e j R u s z k o w s k i, M i e c z y s ł a w B i l i ń s k i, A n d r z e j K o s i o r, J o l a n t a Bąk, Krystyna Kaczmarska Oddział Pszczelnictwa ISK, Zakład Ochrony Przyrody PAN w Krakowie Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Kielcach Streszczenie Na Wyżynie Małopolskiej stwierdzono występowanie 20 gatunków trzmieli. W połowie miejscowości dominowały Bombus terrestris L. i B. Iucor um L., w innych B. lapidarius L., B. hortorum L., B. ruderatus F., B. pascuorum Scop., B. pratorum L. lub rzadko - B. muscorum F., B. ruderarius Miiil. albo B. humi!is III. Zagęszczenie trzmieli wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej wystąpiło w latach tylko w niektórych okolicach woj. częstochowskiego i kieleckiego oraz Chrzanowa i Przysuchej. WSTĘP Trzmiele są bardzo ważną gospodarczo grupą owadów zapylających, przy czym różne ich gatunki zapylają różne rośliny uprawne (R u s z- k o w s k i 1969). Znajomość ich rozsiedlenia w Polsce jest jednak bardzo niepełna. Stosunkowo najlepiej zbadane były południowe i północne obrzeża Polski (A l f k e n, B l li t h g e n, T o r k a, D i t t r i c h, S n i e- ż e k, N o s k i e w i c z, D Y l e w s k a, B a n a s z a k i inni), najgorzej - rolniczy pas środkowy oraz część wschodnia kraju. W ramach prowadzonych w latach '75 badań nad owadami zapylającymi koniczynę czerwoną (S o w a i in. 1974, 1977, 1983) zebraliśmy duży materiał dotyczący składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli na terenie całego nieomal kraju. Materiały te, po uzupełnieniu innymi, pozwalają na próbę syntetycznego ujęcia rozsiedlenia trzmieli w Polsce, choć ujęcie takie będzie zawierać luki, zwłaszcza w odniesieniu do gatunków omijających tereny rolnicze. W obecnej pracy zajęliśmy się Wyżyną Małopolską, a więc terenem województw: radomskiego (bez części na północ od Pilicy), kieleckiego, piotrkowskiego, częstochowskiego, leżącą na zachód od Wisły częścią lubelskiego i tarnobrzeskiego, północną częścią krakowskiego i wschodnią katowickiego. Za południową i wschodnią granicę tego rejonu przyjęliś- 3 - Pszczelnicze zeszyty naukowe 33

2 my Wisłę, za zachodnią granicę ze Śląskiem - Przemszę, za pozostałe granice na zachodzie i północy - granice wspomnianych wyżej województw. Tereny te były mało badane przez innych autorów (D r o g 0- ~ t4 e w ~ Ki 1832, Kar c z e w:) k i 1862, li Q ń c z y k 1865, D Y l e w B k a, z a b ł o c k i 1972, D Yl e w s k a - niepubl.). Mapkę badanego terenu podajemy na ryc. 1. METODYKA Badania koniczynowe prowadzono w okresie od końca lipca do połowy sierpnia. Zagęszczenie trzmieli na polach koniczyny czerwonej (w pełni kwitnienia i przy temperaturze co najmniej 18 C) obliczano zmodyfikowaną metodą przemarszu (D y l e w s k a i in. 1970, S o w a i in. 1977,1983, Ruszkowski i in. 1988) czyli metodą pasów (Banas z a k 1980). Skład gatunkowy zaś ustalano metodą nieselektywnego odłowu na upatrzonego przy pomocy siatki entomologicznej (czerpaka), starając się złowić co najmniej 30 okazów trzmieli. Badania te finansowane były głównie przez IUNG poprzez ART w Olsztynie, a prowadzone przez Oddział Pszczelnictwa ISK przy współudziale A. K o s i o r a (PAN Kraków). Oprócz tego wykorzystano wcześniejsze obserwacje własne i połowy z lat oraz późniejsze - z lat , a także dane z literatury. Okazy trzmieli oznaczał lub sprawdzał A. R u s z k o w ski. W Górach Świętokrzyskich faunę trzmieli badała J. S z c z y p c i a k-b ą k (WSP Kielce), przy czym wyniki tych badań zostały częściowo opublikowane (C m a k, S z c z y p c i a k 1987). Dane uporządkowano według województw, a w każdej tabeli według kolejnych dziesięcioleci, zaczynając od ostatniego. Rozpatrywano w poszczególnych miejscowościach dominację gatunków (w opariu o udział procentowy każdego gatunku) oraz ich zagęszczenie na 1 ha koniczyny czerwonej. Liczebność i skład gatunkowy trzmieli zależy w znacznej mierze od warunków pogody, która wpływa na tempo i intensywność rozwoju rodzin poszczególnych gatunków. Dlatego liczebność ta i skład mogą być w każdym roku nieco inne, przez co miejscowości badane w dwu różnych latach stają się ze sobą nieporównywalne. Dla wyeliminowania tego zjawiska kilkanaście miejscowości w różnych rejonach Polski przyjęliśmy za.testowe punkty stałe, gdzie badania prowadzone były co roku, co pozwalało sprowadzić wyniki z poszczególnych lat do wspólnego mianownika. Na terenie Wyżyny Małopolskiej mieliśmy 3 takie punkty stałe: Korzeoko i Pacanów (woj. kieleckie) oraz Pieczenogi (woj. krakowskie). Podzieliliśmy trzmiele na 4 grupy Q języczku u robotnic: krótkim (średnio 5,7-5,9 mm), średnim (średnio 6,0-7,2 mm), długim (średnio 7,4-8,0 mm) i bardzo długim (średnio 9,5 mm). Długość wysuniętego języczka mierzyliśmy (A. R u s z k o w s k i i M. Z ad u r a w latach

3 PIOT1l.KoY o. 5' ~o -u RADOM O '40 ~ \\ 3 CZę~TOC.HOw... O..~. SO ~9 (IELCE 'ss lf. ~~ ~. :-0 '~4 '~3 36 '1. l! '. 'Jl ~,.,!f '~.z. 19 ~.II 'JS Ryc. 1 Rozmieszczenie badanych mlejscowoscl The distribution of investigated localities LUBLIN - province: 1 - Janowiec, 2 - Trzcianki, 3 - Sadłowice, 4 - Góra Puławska, 5 - Jaroszyn. 6 - Łęka, 7 - Bronowice. RADOM - province: 8 - Czarnolas, 9 - Załazy, 10 - Kozienice, 11 - Gózd, 12 - Gardzienice, 13 - Walentynów, 14 - Józefów, 15 - Władysławów, 16 - Ludwików, 17 - Rzeczniów, 18 - Pawliczka Dobrut, 20 - Jaszowice, 21 - Gózd Nowy, 22 - Jabłonica, 23 - Krzeslawice. TARNOBRZEG - province: 24 - Ćmielów, 25 - Opatów, 26 - Jurkowice, 27- Sobótka, 28 - Mokoszyn Wysiadłów, 30 - Kleczanów, 31- Stodoły, 32 - Goźlice, 33 - Kurozwęki. KIELCE - province: 34 - Pacanów, 35 - Dobrowoda Klemencice, 37 - Potok Mały, 38 - Skroniów, 39 - Łysaków, 40 - Zagaje, 41 - Helenówka, 42 - Piotrkowice, 43 - Glinka, 44 - Miłków, 45 - Zamkowa Wola, 46 - Chybice, 47 - Górno, 48 - Korzecko, 49 - Ruda Strawczyńska, 50 - Snochowice, 51 - Końskie, 52 - Błogosz6w, 53 - Czarnca, 54 - Miechów, 55 - Stawieszyce, 56 - Kazimierza Wielka, G. Sw. - Góry Świętokrzyskie. PIOTRKOW - province: 57 - GaIków, 58 - Longinówka, 59 - Alfonsów, 60 - Szadkowice, 61 - Dzielna. CZĘSTOCHOWA - province: 62 - Krzywanice, 63 - Witkowice, 64 - Opatów, 65 - Wędzina, 66 - Koziegłówki Moskorzew. KRAKOW - province: 68 - Pieczenogi, 69 - Kraków, 70 - Zamlynie, 71- Nawojowa Góra. KATOWICE - province: 72 - Kosmolów. 1967) od jego końca do widocznej nasady, nie preparując okazów. Do gatunków o języczku 'krótkim należą trzmiele: ziemny, gajowy, różnobarwny, leśny, drzewny, wrzosowiskowy i kamiennik; o języczku średnim - rudonogi, rudy, rudoszary, szary, żółty, zmienny i grzbietoplam; o długim - wyżynny, rdzawoodwłokowy, wielkooki, paskowany i ozdobny; o bardzo długim - ogrodowy i ciemnopasy. Trzmiel ziemny i gajowy ujęte tu zostały łącznie, jako trzmiele ziemne (patrz: Ruszkowski i in. 1988). 35

4 c.;) (j) Tabela 1 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w zawiślańskiej części woj. lubelskiego The bumblebee species percentage in the part of Lublin province western of Vistula river l Miejscowość. lata. miesiące Lecality. years, months I n? I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 RI r ] TI LID I AIMI si El U HI dom. Janowiec LSTDH L Trzcianki l LT Sadłowice T Góra Puławska l l LT LA Jaroszyn! LAT l LT l - AL Bronowice 8 - LTS (Ho) LATS Łęka x x x x x(ru) LTS L

5 s Janowiec s TLD Sadłowice T TD Góra Puławska S TYDAH LATH Jaroszyn s L Odnośniki - Notes: 1 Do 1975 r. powiat Puławy - To 1975 Puławy distrlct 'R - Bombus pratorum (L.) - trzmiel leśny J - B. jonellus (K.) - t. wrzosowiskowy Y-B. hypnorum (L.) - t. drzewny T-B. terrestrts (L.) - t. ziemny + B. lucorum KL.) - t. gajowy L-B. laptdartus (L.) -t. kamiennik D-B. ruderartus (MUli.) - t. rudonogi A-B. pascuorum (Scop.) - t. rudy M-B. muscotum (F.) - t. żółty V-B. humms (III.) - t. zmienny S-B. sylvarum (L.) - t. rudoszary, Gatunki dominujące - The dominant species leg. M. B il i ń s k i, K. K a c z m a r s k a,.j. Woj d a s z k a, P. A b r a m ck, leg. et observ. A. R u s z k o w s k i leg. et observ. M. B i i i ń ki 7 leg. et observ. M. B i l i ń s k l, A. R u s z k o w s k i leg. A. R u s z k o w s k i, K. K a c z m a r s k a,.j. G o s e k, Liczba zbadanych okazów - The num ber oi investtgated specimens E-B. veteranus (F.) - t. szary Mc - B. macultdo rsts Skoro - t. grzbietoplam Le - B. laesus mocsatyi Kriechb. - t. naddunajski El - B. elegans Seidl. - t. wyżynny P-B. pornorurn (Pz.) - t. rdzawo odwłokowy C-B. confusus Schenck. - t. wielkooki I-B. distinguendus Mor. - t. ozdobny U-B. subterraneus (L.) - t. paskowany H {HO - B. hottotum (L.) - t. ogrodowy Ru - B. ruderatus (F.) - t. ciemnopasy x - występuje (present) m - licznie (numerous) w -;J

6 ~ CXl Skład gatunkowy trzmieli (w Ufo) w woj. radomskim oraz w zachodniej części woj. tarnobrzeskiego The bumblebee species percentage in Radom province and in the western part of Tarnobrzeg province Tabela ~ Miejscowość, powiat', data Locality, district', dat e n I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 R I y I T I L I D l A I M I V l S I E I Me l El I P I C I l I U IHo l Ru I dom 3 woj. radomskie - Radom province Załazy 4, Zwoleń TMHo Walentynów 4, Lipsko T Pawliczka 4, Iłża I3 TERu. Gózd 4, Radom TM Dobrut 4, Szydłowiec 'ss , , ,5 VDL Jabłonica 4, Przysucha MTD Krzesławice TMHo Gózd Nowy 4, Białobrzegi T Jaszowice 4, Radom x x x x - Ludwików, Lipsko ' LT Gardzienice ' TL powiat (distriet) Lipsko ' LTE Rzeczniów, Iłża ' TM=Ho Władysławów, Lipsko x - x x - - x x Józefów, \ x x - x Czarnolas, Zwoleń x x - - x x x Kozienice, Kozienice ' x x x - - Pawliczka, Iłża x x x x I

7 woj. tarnobrzeskie' - Tarnobrzeg province Kurozwęki 4, Staszów T Ćmielów 4, Opatów DTRu Opatów 4, Opatów TL Goźlice 5, Sandomierz l T Kleczanów T Sobótka m - x x - x - Jurkowice 4, Opatów x - x Jurkowice, Opatów ' x x x - Stodoły ' x x x x Mokoszyn 5, Sandomierz m x x - - Wysiadłów ś ' x - x - Opatów, Opatów < x x - x - x x - - x x - - x x x - Odnośniki - Notes: 1 powiaty do roku the districts to the year 1975, jak w talb. 1 - as in the table l gatunki dominujące - the dominant species koniczyna czerwona - Tri10tium pratense głównie koniczyna czerwona - mainly red clover e leg. A. K o s i o r, B. J a b ł o ń s k i, A. R U S z k o w s k i 1 leg. A. R li S z k o w s k i, A. K o s i o r, K. K a c z m a r s k a K. C z a r n e c k a, J. P a r t y k a leg. A. K o s i o r, Z. M i rek, J. P a r t y k a leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka leg. A. R li S z k o w s k i 11 leg. A. R li S z k o w s k i, B. O P o k a 11 leg. M. R li S z k o w S k i!3 leg. M. B i l i ń s k i, K. K a c z m a r 5 k a, E. Wal i gór a, L. B i l i ń s k a leg. W. R o m a n k o w -I-j KD r o g o li z e w 5 k i 1932) t..) ~

8 WYNIKI l. Skład gatunkowy trzmieli w różnych miejscowościach i rejonach Lewobrzeżna część woj. lubelskiego (dawnego powiatu puławskiego) ujęta została w tab. 1. Skład gatunkowy trzmieli tego rejonu był już publikowany, choć w innym aspekcie (R u s z k o w s k i i lin. 1988). Badania prowadziliśmy tu tylko w latach i , podczas gdy w innych województwach Wyżyny Małopolskiej głównie w latach , a dorywczo tylko w latach wcześniejszych. Badane miejscowości należące do woj. lubelskiego były zresztą położone nie na samej Wyżynie Małopolskiej, ale w dolinie Wisły i na jej bezpośrednim obrzeżu. Dominowały tu krótkojęzyczkowe trzmiele ziemne (ziemny i gajowy), najsilniej w dolinie Wisły w Sadłowicach (51-920f0), lub kamiennik (zwłaszcza w latach ). Subdominantami były często trzmiel rudy (który dominował w Jaroszynie pod lasem w latach ), rudonogi, ogrodowy, ciemnopasy, drzewny (częstsze w latach ), lub (w 1987) - rudoszary. Z rzadszych gatunków występowały tu lokalnie trzmiel szary (Jaroszyn, Lęka), paskowany (głównie w latach wcześniejszych), leśny (głównie na brzegach lasu) i żółty. W położonej na zachód od Wisły części woj. tarnobrzeskiego (dawne powiaty: Sandomierz, Staszów, Opatów - tab. 2) dominowały trzmiel ziemny i gajowy (61-890f0), czasem z subdominacją kamiennika (do 11Ofo),jedynie w Ćmielowie trzmiel rudonogi (410f0) przy subdominacji trzmieli ziemnych (300f0)i ciemnopasego (130f0).Z trzmieli rzadszych występowały tu nielicznie lecz w wielu miejscowościach: ogrodowy, paskowany, rudoszary i rudy; lokalnie zaś w rejonie Opatowa: rdzawoodwłokowy, wyżynny (D r o g o s z e w s ki 1932), żółty i zmienny, a w rejonie Sandomierza - leśny. W woj. radomskim (tab. 2) dominowały trzmiele ziemne (okolice Zwolenia, Lipska, Iłży, Radomia, Przysuchej, Białobrzegów), kamiennik (rejon Lipska), zmienny (Dobrut, przy subdominacji rudonogiego i kamiennika) lub żółty (Jabłonica), przy czym ten ostatni często był subdominantem (rejon Radomia, Zwolenia, Przysuchej). Czasem też subdominowały trzmiel szary, ogrodowy lub ciemnopasy. Z innych gatunków obserwowano tu: trzmiela paskowanego (rejon Lipska, Przysuchej, Radomia, Szydławca), rudoszarego (rejon Lipska, Iłży i Przysuchej), rudego (rejon Lipska, Zwolenia, Szydłowca), drzewnego (rejon Zwolenia i Iłży), wielkookiego (rejon Radomia i Szydłowca), ozdobnego (Kozienice) i grzbietoplama (rejon Lipska). Ten ostatni gatunek ma tu prawdopodobnie południowo-zachodnią granicę swego zasięgu (R u s z k <OW s k i, A n a s i e- wicz, Sowa, 1980). W woj kieleckim (tab. 3) dominowały trzmiele ziemne przy subdominacji ciemnopasego (rejon Kielc, Włoszczowy i Kazimierzy Wielkiej) lub kamiennika (rejon Kielc i Buska); albo też dominował trzmiel rdzawoodwłokowy (Gacki, Helenówka) z subdominacją rudoszarego i kamiennika 40

9 lub ziemnych i ogrodowego lub ogrodowy z subdominacją żółtego i rudego (Snochowice) lub wreszcie ciemnopasy przy subdominacji ogrodowego, ziemnych i kamiennika. Z innych trzmieli występowały tu w szeregu miejscowości, choć raczej rzadko, trzmiel paskowany, szary, ozdobny, zmienny; a lokalnie także: wielkooki (Korzecko, Zamkowa Wola), drzewny (rejon Skarżyska i Jędrzejowa) i wrzosowiskowy (rejon Jędrzejowa). Góry Świętokrzyskie (tab. 4), miały na ogół skład gatunkowy trzmieli odmienny niż reszta woj. kieleckiego. Dominowały tu najczęściej trzmiele ziemne, ale przy subdominacji trzmiela rudego i ogrodowego, a czasem także (okolice Nowej Słupi) leśnego. Zupełnie natomiast nie występował trzmiel ciemnopasy i bardzo rzadko kamiennik (oba częste w reszcie woj. kieleckiego). Często też dominantem był trzmiel rudy (przy subdominacji leśnego, zwykle też ogrodowego i ziemnych, a czasem i drzewnego) lub leśny (przy subdominacji ziemnych i czasem ogrodowego lub paskowanego). W niektórych wreszcie miejscowościach dominował trzmiel ogrodowy, przy subdominacji rudego i ziemnych, lub także i leśnego. Ogólnie biorąc dominowały więc w Górach Świętokrzyskich trzmiele: ziemny, gajowy, leśny, rudy i ogrodowy; a z innych gatunków występowały częściej - paskowany, drzewny i rudonogi; rzadko zaś - kamiennik, szary, rudoszary i naj rzadziej - wrzosowiskowy (D y l e w s k a, Z a- b ł o c k i 1972). W woj. piotrkowskim i częstochowskim (tab. 5) skład gatunkowy trzmieli podobny był jak w radomskim. Najczęściej dominowały trzmiele ziemne, albo same (Dzielna, Alfonsów, Kłobuck %), albo przy subdominacji trzmiela żółtego lub rudonogiego, rzadko kamiennika. W jednym wypadku (Krzywanice) dominantem był trzmiel żółty przy su b- dominacji trzmieli ziemnych. W woj. krakowskim i katowickim dominowały również trzmiele ziemne, zwykle przy subdominacji trzmiela rudonogiego, rudego lub kamiennika. Z innych gatunków nielicznie, choć w wielu miejscowościach, występowały trzmiele: ciemnopasy, ogrodowy, paskowany, szary, rudoszary, rudy, a w krakowskim także i drzewny, o- raz lokalnie lub bardzo rzadko: zmienny (rejon Myszkowa i Olkusza), wielkooki i ozdobny (rejon Włoszczowy) i wrzosowiskowy (rejon Proszowic - D Yl e w s k a, Z a b ł o c k i 1972). Ogólnie biorąc - na 79 przebadanych składów gatunkowych trzmieli w rejonie szeroko rozumianej Wyżyny Małopolskiej - 56% odznaczało się dominacją trzmieli ziemnych, z czego w jednej czwartej wypadków brak było subdominantów, a w pozostałych subdominantami były najczęściej trzmiel: rudy (głównie w Górach Świętokrzyskich), rudonogi (głównie w lewobrzeżnej części woj. lubelskiego), kamiennik i (w różnych rejonach) ogrodowy (w radomskim i Górach Świętokrzyskich), żółty (głównie w radomskim) i ciemno pasy (głównie w kieleckim, ale nie w Górach Świętokrzyskich). Rzadko subdominantem był trzmiel leśny, drzewny lub szary. I Stosunkowo często też (19 8 /0 miejscowości) dominował trzmiel ka- ~1

10 >I>e-.:l Tabela :I Miejscowość, powiat, data 5 Locality, district, date Skład gatunkowy trzmieli (w l/o) w: woj. kieleckim 1 The bumblebee species percentagę in Kielce province I Gatunki trzmieli - Bumblebee species n J I y I T I L I D I A I M I V I S I E I McrC I p I l i U I Ho I Ru I dom 3 Korzecko, Kielce l THLD Górno TLD Snochowice HMA Końskie, Końskie TD Błogoszów, Włoszezowa TH Czarnca TH Stawieszyce, , , TH Kazimierza W. Helenówka ś, Jędrzejów ? - 22 l PTSH Piotrkowice, Busko II HTL Glinka TL Dobrowoda TL Pacanów l ,5 - l 4,5 14 D TSHL Gacki PSL Krzyżanowice 7, Pińczów x x - x Miechów, Miechów x x Zamkowa Wola, Opatów 1972, x x x x x - - x x - Miłków x - - Chybice, Iłża x x - m x - -

11 Klemencice, Jędrzejów x x - Łysaków Potok Mały x x Zagaje x x \ Skroniów x Lasków + Mniszek (K a r c z e w- - x x x x x s k i 1962) Kazimierza W x x Skarżysko (D r o g o s z e w s k i 1932) Busko, Busko Odnośniki - Notes:.... x x x x x x x x x x x 1 Góry Swiętokrzyskie (mount ains) - tabela 4 jak w tab. 2 - as in the tahle 2, gatunki dominujące - the dominant species, powiaty do roku the districts to the year : leg. M. Biliński, K. Kaczmarska, Ł. Bilińska, E. Waligóra; 1973: leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka; 1974: leg. A. Kosior, J. Partyka, Z. Mirek; 1963: leg. et observ. A. R u s z k o w s ki; 1964: leg. B. O P o k a; Trlfoltum pratense observ. M. D YI e w s k a (D y l e w s k a niepubl.) I(Ba n a s z a k 198ł) W

12 ~ li>- Tabela. Skład gatunkowy trzmieli (w %) w Górach Świętokrzyskich (woj. kieleckie) The bumblebee species percentagę in montains: Góry Świętokrzyskie (Kielce province) Miejscowość i daty Localities and dates' n Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)Z J I R I y I T I L I D I A I S I E I U I Ho I dom 3 Góry Świętokrzyskie x - x x x x - x - Góra Psarska + Podgórze liatr Mokry Bór + leśniczówka TA ŚW. Katarzyna m - x - - x - - x R TA Wola Szczygiełkowa THA Dębno + Jeziorko ARTH Góra Chełm owa TAH Serwis + Słupianka TAH N., Słupia + Tr.zcianka + Baszowice ' TRA ŚW. Krzyż , ATHR x x x x x - x Bielnik Łęka x x - x x BATU 'Gołoborze ART

13 Huta Stara + Huta Szklana AYRH' Podłysica RT Góra Barania + Bieliny TAH Jastrzebi Dół RTH Zapusty HAT Łozy x x m - - x T Ogółem - Total ,5 30 0, ,8 2,5 17 Swinia Góra s x - - x - x Sw. Krzyż x (D r o g o s ze w s k i 1932) - - x x - - Odnośniki - Notes: : leg. et det. ;T. Szczypciak-Bąk - sprawdził A. Ruszkowski (verified by, A. Ru $ Z k o ws k i) Jak w tatb. 1.:...As in the table 1 Gatunki dominujące - The' dominant specles Sw. Krzyż + Sw. Katarzyna + Góra Chelmowa leg. M. B t l i ń s k i (O Y l e w s k a, Z a b ł o c k i 1972) Koń c z y k (1965) podaje także występowanie innych 3 gatunków trzmieli: M, Et t 1. Koń c z Y k (1965)' stated also appear ing ot 3 other bumblebee specles: M, Et and l..,.. 1:/1

14 ~ Tabela 5 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w województwach: piotrkowskim i częstochowskim oraz w północnej części krakowskiego i wschodniej katowickiego The bumblebee species percentagę in the provinces: Piotrków, Częstochowa, Kraków (the northern part) and Katowice (the eastern part) Miejscowość, powiat', data Locality, district', date n I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 J 1--yTTrLTD I A I M I V I S I itle ret /-rl!l Ho I Ru I dom. woj. piotrkowskie - Piotrków province Dzielna, Opoczno T Szadkowice Alfonsów , ,5 2 TM T Gałków, Brzeziny x x x - x - x x - x - Longinówka, Piotrków x x x Krzywanice, Pajęczno woj. częstochowskie - Częstochowa province MT Opatów, Kłobuck T Wędzina, Lubliniec , , ,5-2,5 TD Koziegłówki, Myszków TL Moskorzew, Włoszczo ,5 2,5 2,5 2,5 - TMD wa Witkowice, Radomsko x

15 woj. krakowskie - Kraków province Nawojowa Góra 5, Chrzanów TD Zamłynie, Olkusz , S ,5 5 5 T Pieczenogi, Proszowice S TL Grodzisko l x Sil? Kraków, Kraków l TA Kraków 6 = I 2? < x x Kosmolów, Olkusz Odnośniki - Notes: woj. katowickie - Katowice provmce I TD 1 Powiaty do roku The districts to the year 1975, Jak w tab. 1 - As in the table l, Gatunki dominujące - Dominant species 1972: leg. M. Biliński, K. Kaczmarska, L.BiIińska, E. Waligóra; 1973: leg. A. Kosior, K. Kaczmars k a, J. P a r t y k a, K. C z a r n e c k a; 1974: leg. A. K o s i o r, J. P a r t y k a, Z. M i rek; 1964: leg. et observ. A. R u s z k o w s k i; 1968 (D Y l e w s k a, Z a b ł o c k i 19n);<1S57 (D y l e w s k a 1957); Trtjo!tum pratense s głównie koniczyna czerwona - mainly - the red clover leg. J e l s k i, A. W i e r z e j s k i, J. F u d a k o w s ki (D Y l e w s k a 1957) -.:;J

16 miennik, ale wyłącznie w lewobrzeżnej części woj. lubelskiego i rzadko w radomskim. Trzmiel leśny dominował jedynie w kilku miejscowościach Gór Świętokrzyskich, trzmiel rudy podobnie, 9.1et9.kż~ i w jqdllqj miqjscdwośei lubelskiego, a trzmiel ogrodowy wyłącznie w kieleckim (włączając Góry Świętokrzyskie). 2. Skład gatunkowy i zagęszczenie trzmieli w różnych latach Skład gatunkowy trzmieli i zagęszczenie ich na koniczynie czerwonej w punktach stałych zestawiliśmy w tab. 6. Widać z niej, że rok 1972 różnił się od 1973 i razy mniejszym udziałem procentowym trzmieli ziemnych i 3 razy większym udziałem trzmiela kamiennika i rdzawoodwłokowego, rok 1973 różnił się natomiast od pozostałych 2 razy większym udziałem trzmiela rudoszarego, przy 2 razy mniejszym udziale ciemnopasego. Nie są to na pewno wyniki miarodajne dla całego rejonu, nasuwają jednak wniosek, że jednoroczne badania nad składem gatunkowym w poszczególnych miejscowościach nie wystarczają do charakterystyki każdej z tych miejscowości, choć wystarczają do charakterystyki rejonu, jeśli prowadzone są w sumie przez kilka lat. Zagęszczenie trzmieli na 1 ha koniczyny czerwonej w Korzeoku było najwyższe w 1972 r., a najniższe w 1974, podczas gdy w Pieczenogach dokładnie odwrotnie, a w Pacanowie prawie równe we wszystkich latach, choć najniższe w 1972 r. Różnice między latami nie układają się więc regularnie i nie wydaje się uzasadnionym szukanie przelicznika dla zagęszczeń uzyskanych w poszczególnych latach. Zagęszczenie zaś w punktach stałych charakteryzowaliśmy tu przy pomocy średniej z zagęszczenia w poszczególnych latach. 3. Zagęszczenie trzmieli na koniczynie czerwonej W tabelach 7 i 8 zestawiliśmy zagęszczenie trzmieli (na 1 ha) na polach koniczyny czerwonej, zarówno ogólne, jak i rozbite na poszczególne grupy trzmieli, różniące się długością języczka. Dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej (200 kg nasion z 1 ha) konieczne jest zagęszczenie trzmieli krótkojęzyczkowych co najmniej 1700 na l ha, a średnio lub długojęzyczkowych co najmniej 770 na l ha (S o w a i in. 1977). Ogólne zagęszczenie trzmieli wahało się w tym rejonie (w latach ) od O do 6400 na 1 ha. Największe zagęszczenia ( na l ha) obserwowaliśmy w woj. częstochowskim (rejon Pajęczna i Kłobucka). Zagęszczenie to pozwala teoretycznie na oczekiwanie co najmniej 600 kg nasion koniczyny czerwonej z 1 ha. W woj. częstochowskim (w rejonie Myszkowa), krakowskim (w rejonie Chrzanowa), radomskim (w rejonie Przysuchej) i kieleckim (w rejo- 48

17 .. I Tabela 6 '1 tn ~.~ N ' [ () N ' et> '4 '.:;r ::I Ol C :ot o :lil Porównanie składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli na l ha koniczyny czerwonej w różnych latach Comparison of species percentagę and of density of bumblebees per l hectare of red clover in different years i data I Skład gatunkowy (%) - Species percentage? Miejscowość Lecality and date n T I L l D I A I M I V I S l E I C I p I U I I I Ho I Ru I dom. l na l ha per l hectare Korzecko l HLDTP 1400} (woj. Kielce) TSD x x - x x m - x x - x Pacanów x x x x - 240} (woj. Kielce) II TSDL DHSP 350 Pieczenogi x m x x x - - (woj. Kraków) m x x x x x x T 700 Srednio HLDTP 573] Averagę TSD l THD 433 Odnośniki - Notes: 1 Gatunki dominujące - Dominant specfes, Jak w ta:b. l '\As in the table l 80} ~ ~,

18 Tabela 7 Zagęszczenie trzmieli na l ha koniczyny czerwonej w województwie kieleckim i zachodniej części tarnobrzeskiego The density 01 bumblebees per one hecjare or red clover in Ki~lM provincll Qnd in the western part of Tarnobrzeg province Województwo, miejscowość, rok Zagęszczenie trzmieli - Density of burnblebees o języczku - with the tongu e : Province, locality, year krótkim I średnim I długim bardzo długim short middle long very long l Ogółem Total woj. Kielce: Korzecko Górno Końskie Błogoszów Czarnca Stawieszyce Ruda Strawczyńska Helenówka Piotrkowice Glinka Dobrowoda Pacanów Miechów O Chybice woj. Tarnobrzeg: Kurozwęki Ćmielów Opatów Goźlice Kleczanów Sobótka Jurkowice nie Kielc, Jędrzejowa i Buska) obserwowano trzmieli na 1 ha, a więc liczebność wystarczającą jeszcze do uzyskania opłacalnych plonów nasion. Jeżeli weźmiemy pod uwagę liczebność trzmieli średnio i długojęzyczkowych, to opłacalnego plonu nasion można się spodziewać także w innych rejonach woj. kieleckiego (Czarnca rejon Włoszczowy i Korzeoko rejon Kielc, ale tylko w jednym z trzech lat). Zagęszczenie trzmieli w pozostałych z badanych rejonów wszędzie było zbyt niskie. W niektórych miejscowościach woj. 'kieleckiego (Czarnca, Helenówka, 50

19 Tabela 8 Zagęszczenie trzmieli na l ha koniczyny czerwonej w województwach: radomskim, piotrkowskim, częstochowskim oraz części krakowskiego i katowickiego The density of bumblebees per one hectare of red clover in provinces: Radom, Piotrków, Częstochowa and partially also: Kraków and Katowice woj. Województwo. miejcewość. rok Zagęszczenie trzmieli - o języczku - with the tongue: I Density of bumblebees Province, locality, year krótkim I średnim I długim bardzo długim Radom: short middle long very long Ogółem Total Załazy Walentynów Pawliczka Gózd Dobrut Jabłonica Krzesławice Gózd Nowy Jaszowice woj. Piotrków: Dzielna Szadkowice Alfonsów Gałków Longinówka O woj. Częstochowa: Krzywanice Opatów Wędzina Koziegłówki Moskorzew Witkowice woj. Kraków: Nawojowa Góra Zamłynie Pieczenogi woj. Katowice: Kosmolów Korzecko) wystąpiło stosunkowo duże zagęszczenie ( na 1 ha) trzmieli o najdłuższym języ-czku (tab. 7), albo też wyraźna dominacja takich trzmieli (Snochowice, Piotrkowice, Góra Psarska, Zapusty). Wydaje się, że mogą to być potencjalne rejony upraw nasiennych roślin o głęboko położonym nektarze, jak wyka kosmata czy inne. 4 51

20 PODSUMOWANIE WYNIK6W I WNIOSKI 1. W rejonie szeroko rozumianej Wyżyny Małopolskiej stwierdzono 20 g~tunków trzmtel! występowanie 2. Z gatunków tych 9 występowało we wszystkich województwach (pominięto tu katowickie) tego rejonu: trzmiel ziemny i gajowy, kamiennik, rudonogi, rudy, rudoszary, paskowany, ogrodowy i ciemnopasy (ten ostatni bez Gór Świętokrzyskich), a 3 prawie we wszystkich: szary (bez tarnobrzeskiego), żółty (bez krakowskiego i Gór Świętokrzyskich) i drzewny (bez tarnobrzeskiego i piotrkowskiego). 3. Bardziej lokalnie występowały: trzmiel zmienny (tarnobrzeskie, radomskie, kieleckie, częstochowskie, katowickie), leśny (lubelskie, tarnobrzeskie, kieleckie), ozdobny (radomskie, kieleckie, częstochowskie), wielkooki (kieleckie, częstochowskie), rdzawoodwłokowy (kieleckie, tarnobrzeskie), wrzosowiskowy (kieleckie, krakowskie), grzbietoplam (tylko wschodnia część radomskiego, gdzie prawdopodobnie przebiega zachodnia granica jego zasięgu) oraz wyżynny, podany jedynie z okolic Opatowa przez D r o g o s z e w s k i e g o (1932). 4:. W ponad połowie (56%) badanych miejscowości dominowały trzmiele ziemne (ziemny i gajowy), same albo przy subdominacji rudego, kamiennika, ogrodowego lub ciemnopasego. 5. Trzmiel kamiennik dominował w większości miejscowości lewobrzeżnejczęści woj. lubelskiego i rzadko w woj. radomskim. W rejonie tym częstym subdominantem był też trzmiel rudonogi. 6. Trzmiel leśny lub rudy dominowały jedynie w kilku miejscowościach Gór Świętokrzyskich, a rudy lokalnie jesienią i w woj. lubelskim. 7. Trzmiel ogrodowy dominował wyłącznie w woj. kieleckim (także i w Górach Świętokrzyskich), a częstym subdominantem był w Górach Świętokrzyskich i woj. radomskim. 8. Trzmiel ciemnopasy był częstym subdominantem (w 1 wypadku dominantem) w woj. kieleckim, z wyjątkiem Gór Świętokrzyskich gdzie zupełnie nie występował. 9. Rzadko dominował trzmiel żółty, rudonogi, lub zmienny. 10. Zagęszczenie trzmieli na koniczynie czerwonej wahało się w badanym rejonie w latach od O do 6400 na 1 ha. Największe było ( trzmieli na 1 ha) w rejonie Pajęczna i Kłobucka (woj. częstochowskie), a dostateczne dla uzyskania opłacalnych plonów koniczyny czerwonej ( trzmieli na 1 ha, lub trzmieli co najmniej średnio języczkowych) także w rejonie Kielc, Jędrzejowa, Buska, Włoszezewy (woj. kieleckie), oraz w rejonach Myszkowa, Chrzanowa i Przysuchej. 11. Potencjalnyml rejonami upraw nasiennych roślin o bardzo długiej rurce korony (np. wyki ozimej) wydają się Czarnca, Helenówka, Korzecko, Snochowice, Piotrkowice, Zapusty, Podgórze (wszystkie w woj. kieleckim).

21 LITERATURA B a n a s z a k J., 1980: Studies on methods of censusing the numbers of bees (Hymenoptera, Apoidea). Pol. Ecol. Stud. 6, 2: B a n a s z a k J., 1984: Materiały do znajomości pszczół (Hymenoptera, Apoidea) fauny Polski. III, Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 34 C: C m a k J., S z c z y p c i a k J. 1987: Trzrniele Bombus Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Chroń. Przyr. Ojcz., 43, 5-6: D r o g o s z e w s k i K., 1932: Wykaz żądłówek zebranych w Polsce środkowej. PoL Pismo Entomol., Lwów, 11: D y l e w s k a M., 1957: Zarys rozsiedlenia gatunków z rodzaju Bombus Latr. na obszarze Polski. Acta Zool. Crac., 2: D y l e w s k a M.: Niepublikowane dane z 1972 r. - unpublished data from D y l e w s k a M., R u s z k o w s k i A, J a b ł o ń s k i B., B i l i ń s k i M., S 0- was., W r o n a S., 1970: Badania nad metodami określania liczebności owadów zapylających na plantacjach lucerny nasiennej. Wiad. Ekol., 16 (3); D Yl e w s k a M., Z a b ł o c k i J., 1972: Nowe i mało znane Apoidea (Hymenoptera) z obszaru Polski. Acta Zool. Crac., 17 (18): Kar c z e w s k i J., 1962: Znaczenie borówki czernicy (Vaccinium myrtillus L.) dla entomocenozy leśnej. Folia Forestalia Polonica, A, 9: 67. Koń c z y k J., 1965: Trzmiele i trzmielce Świętokrzyskiego Parku Narodowego (maszynopis - typescript, UJ Kraków - cit.: Cmak, Szczypciak 1987.). R u s z k o w s k i A, 1969: Skład gatunkowy trzmieli oblatujących rośliny uprawne. Pam. Puł., 36: R u s z k o w s k i A, A n a s i e w i c z A., S o was., 1980: Polskie trzmiele (Bombus Latreille) z podrodzaju Laesobombus Skorikov (Hymenoptera, Apidae). PoL Pismo EntomoL, 50: R u s z k o w s k i A., B i l i ń s k i M., K a c z m a r s k a K., 19E8: Występowanie trzmieli w chronionych i niechronionych środowiskach okolic Kazimierskiego Parku Krajobrazowego Pszczelno Zesz. Nauk., 32: S o was., R u s z k o w s k i A., B i l i ń s k i M., K o s i o r A., 1974: Liczebność i skład gatunkowy owadów zapylających koniczynę czerwoną w niektórych rejonach Polski w latach 1972 i Wstępne wyniki badań nad nasiennictwem koniczyny czerwonej. IUNG Puławy, R. 100: S o was., R u s z k o w s k i A, B a w o l s k i S., B i l i ń s k i M., 1977: Number of pollinator insects with reference to seed setting in red clover in different regions of Poland. Int. Conf. for Pollination of Red Clover, August 18-20, 1976, Puławy, Poland. Pszczelno Zesz. Nauk., 21: S o was., R u s z k o w s k i A, B i l i ń s k i M., K o s i o r A, 1983: Liczebność i skład gatunkowy owadów zapylających koniczynę czerwoną (TrifoZium pratense L.) w Polsce w latach (175. BiuL Inst. Hod. i Aklimat. Rosl; 151: THE BUMBLEBEES OF MAŁOPOLSKA UPLAND A R u s z k o w s k i, M. B i l i ń s k i, A. K o s i o r, J. Bąk, K. K a c z m a r s k a Summary The bumblebee species percentage and the density of bumblebees per 1 hectare of red clover (in ) were investigated ( ) in the Małopolska Upland in a wide meaning (provinces: Kielce, Piotrków, Częstochowa, and

22 partially provinces: Radom, Tarnobrzeg, Lublin, Kraków, Katowice) and they were completed with data of the literature. Appearing of 20 bumblebee species was stated in this region. The dominant species were most frequently: B. terrestris (L.) and B. lucerum (L.) and - in Lublin province - B. lapidarius (L.); more locally - only in Kielce province - B. pcscuorum (Scop.), B. protorusa (L.) and B. hortorum (L.); rarely - B. muscorum (F.), B. ruderarius (Mul!.), B. ruderatus (F.) or B. humilis (IJl.). In au provinces (Katowice was not counted) there were observed: B. terrestris (L.), B. lucorum (L), B. lapidarius (L.), B. ruderarius (MUlI.), B. pascuorum (Scop.), B. sylvarum (L.), B. subterraneus (L.), B. hortorum (L.) and B. ruderatus (F.); in nearly al!: B. veteranus (F.), B. muscorum (F.) and B. hypnorum (L.); besides, in 2-4 provinces: B. humilis (111.), B. pratorum (L.), B. distinguendus Mor., B. conjusus Schenck, B. pomorum Pz. and B. jonellus (K.), only in Radom province - B. maculidorsis Skor., and onl y near Opatów (before 1932) - B. elegans Seidl, The density of bumblebees per l hectare was highest ( ) near Kłobu ck and Pajęczno (Częstochowa province) and it was ais o sufficient ( ) to obtain the payable seed yield of red clover in some localities of Kielce province.