Paweł Sowa, Ryszard Otello

Paweł Sowa, Ryszard Otello Wykaz prenumeratorów "Głosu Ewangelijnego" z lat 1937-1938 Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 227-230 1979

Ryszard Otello, Paweł Sowa WYKAZ PRENUMERATORÓW GŁOSU EWANGELIJNEGO Z LAT 1937 1938 Dotychczasowe badania nad Głosem Ewangelijnym 1 wykazały, że istnieją jeszcze spore luki w znajomości tego pisma. Dotyczy to najwcześniejszego okresu istnienia gazety, a zwłaszcza percepcji Głosu wśród Mazurów. Dzięki dotarciu do nowych źródeł można poszerzyć naszą wiedzę w tym zakresie. I Głos Ewangelijny powstał z inicjatywy czynników polskich, które szukając dróg dotarcia do Mazurów zwróciły uwagę na silny stosunkowo ruch gromadkarski, mający znamiona opozycji przeciw germanizującem u działaniu Kościoła oficjalnego. W m arcu 1925 roku, na wniosek konsula polskiego w Olsztynie, dra Filipa Zawady, Związek Obrony Kresów Zachodnich postanowił finansowo wspierać grom adkarzy (500 zł rocznie) i spowodować przerwane wskutek I wojny światowej wydawanie Trąby Ew angelijnej, gazety gromadkarskiej w języku polskim 2. W kwietniu przekazano Zawadzie pierwszą ratę subwencji. Konsul skontaktował się z Reinholdem Barczem i skłonił go do wydawania pisma religijnego pt. Głos Ewangelijny s. Gazeta, drukowana początkowo w dru k am i Ortelsburger Zeitung, przeżywała duże trudności. Po kilku miesiącach, bo już w połowie 1926 roku, wydawcy Ortelsburger Zeitung za sprawą Ostdeutscher Heimatdienst odmówili drukowania Głosu. Pretekstem stały się zaległości finansowe. Sytuacja została opanowana dopiero po pół roku i od stycznia 1927 roku wznowiono druk Głosu Ewangelijnego, tym razem w drukarni Pieniężnych w Olsztynie 4. Nastąpiło to w wyniku wyjazdu Barcza we wrześniu 1926 roku do W arszawy, gdzie z działaczami Związku Obrony Kresów Zachodnich ustalił zasady finansowania pisma, które miało otrzymywać 150 m arek miesięcznie (1800 m arek rocznie). Obok tego postanowiono przekazywać 100 m arek dla osoby, która miała prowadzić wraz z Barczem propagandę na Mazurach. Po otrzymaniu zapewnień Barcz przewidywał nawet, że w ciągu roku będzie mógł usamodzielnić się finansowo. W czasie dyskusji poruszano też zagadnienie 1 F o r. R. O tello, G los E w a n g e lijn y (1925 1939), K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie (d a le j K M W ), 1977, n r 1, ta m ż e d a ls z a lite r a tu r a. 2 W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s tw o w e w P o z n a n iu (d a le j W A P P ), P o ls k i Z w ią z e k Z a c h o d n i (d a le j P Z Z ), sy g n. 103, S p ra w o z d a n ie z k o n f e r e n c ji Z O K Z z 30 I I I 1925. 3 Ib id e m, K o p ia p is m a d o d e le g a tu r y Z O K Z W a rm ia z 29 IV 1925. 4 Ib id e m, sy g n. 509, R a p o r t k u l t u r a l n y W a rm ia -M a z u ry z 28 V I 1927. Komunikaty M azursko-w arm ińskie, 1979, nr 2 (144)

228 Ryszard Otello Pawel Sowa całej akcji mazurskiej, która z różnych przyczyn znajdowała się jeszcze w powijakach. Reinhold Barcz i Robert Macht, który też przebywał wtedy w W arszawie, zwrócili uwagę na konieczność zakładania szkół polskich, nasilenia akcji propagandowej i wydawania literatury religijnej dla Mazurów w języku polskim 5. W latach późniejszych pomoc finansową dla Głosu łączono z pomocą dla Mazura. W 1931 roku Związek Polaków w Niemczech przeznaczył w swym budżecie dla tych gazet 2350 marek, co stanowiło przeszło połowę finansów na akcję mazurską. II W historii Mazur i W armii zwykle bezimienni pozostawali ci, którzy szarym życiem świadczyli o polskości tych ziem. Należeli do nich także czytelnicy gazet polskich, ukazujących się na tych terenach. Dotychczas próbę zebrania nazwisk abonentów Gazety Olsztyńskiej podjął dla okresu 1886 1913 Janusz Jasiń sk i7, a tylko niepokojowi władz niemieckich należy zawdzięczać, że zachowały się częściowo spisy prenum eratorów Mazura z 1911 roku, opublikowane przez Bohdana Łukaszewicza 8. Podobny powód zadecydował, że zebrano poniżej przedstawione nazwiska abonentów Głosu Ewangelijnego z przełomu lat 1937 1938. Zestawienie to zostało sporządzone przez podgrupę wschodnią Prus Wschodnich Bund Deutscher Osten w Olsztynie po to, by wyperswadować poszczególnym czytelnikom Głosu jego prenumeratę. W związku z tym rozpisano 10 listopada 1937 roku specjalną ankietę wśród komórek powiatowych Bund Deutscher Osten i na jej podstawie przedsięwzięto przeciw akcjęi0. Był to jeden z elementów szeroko zakrojonych działań, mających na celu zlikwidowanie pisma. Te, jak i inne, represje nie przeszkodziły jednak w ukazywaniu się Głosu Ewangelijnego do wybuchu II wojny światowej. W niemieckim nagłówku zestawienia widnieje przymiotnik częściowy, co świadczy, że mimo wykorzystywania wielu dróg informacji (m.in. poczty) nie potrafiono dotrzeć do wszystkich danych. W związku z tym w dalszym ciągu otw arta jest sprawa ustalenia liczby prenumeratorów. O tym, że zestawienie jest niepełne, świadczą też inne zachowane pisma z archiwum Bund Deutscher Osten. A więc, jakkolwiek w spisie są tylko cztery nazwiska z powiatu piskiego, gestapo w Szczytnie wykryło, że jeszcze w listopadzie 1937 roku (a więc w okresie tworzenia zestawienia) Barcz wysyłał 123 egzemplarze gazety do 11 abonentów zamieszkałych w tym powiecie Natomiast w październiku 1938 roku Bund Deutscher Osten z Olsztyna polecał komórce w M rągowie sprawdzenie dossier ośmiu nowo wykrytych prenum eratorów Głosu 5 Ib id e m, sy g n. 103, k. 183, S p r a w y m a z u rs k ie (n o ta tk a b.d. i m.). 6 Ib id e m, sy g n. 540, P is m o Z O K Z z 23 V 1931. 7 J. J a s iń s k i, C z y te ln ic tw o G a z e ty O ls z ty ń s k ie j na W a rm ii w la ta c h 1886 1913, K M W, 1976, n r 3, ss. 401 405. 8 B. Ł u k a sz e w ic z, N a k ła d M a z u ra szczycieńskiego w la ta c h 1906 1914, ib id e m, 1976, n r 1, ss. 56 58. 9 Z e s ta w ie n ie s p o rz ą d z o n e p rz e z B u n d D e u ts c h e r O s te n w O ls z ty n ie w la ta c h 1937 1938 z n a j d u je się w z b io ra c h p r y w a tn y c h P a w ła S o w y w O lsz ty n ie. 10 Z b io ry P. S o w y, P is m o B D O, U n te r g r u p p e O s tp re u s se n S ü d w O ls z ty n ie z 10 X I 1937. U Z b io ry P. S o w y, P is m o g e s ta p o w S z c z y tn ie z 29 X I 1937.

Wykaz prenumeratorów Ciosu Ewangelijnego" 229 (przedtem dysponowano dwoma nazwiskami) z tego powiatu i skłonienie ich, by zrezygnowali z abonowania Głosu 12. Poniższe zestawienie zawiera 128 nazwisk, spośród których połowa to mieszkańcy ówczesnego powiatu szczycieńskiego. Byli to przede wszystkim gromadkarze, członkowie Społeczności Chrześcijańskiej organizacji gromadkarskiej, kierowanej przez Reinholda Barcza. Wśród tych 128 jest kilka osób nie związanych z gromadkarstwem. Należą do nich dwaj księża ewangeliccy, z których szczególnie ks. Franciszek Pilichowski współpracował z Barczem ls, a zupełnym ewenementem jest nazwisko Hansa Tiski, osławionego szefa grupy Bund Deutscher Osten w Olsztynie, który w pierwszym rzędzie prowadził walkę z Barczem i Głosem Ewangelijnym. Z jego najprawdopodobniej inicjatywy powstał publikowany niżej spis, wskutek którego poddawano represjom czytelników Głosu Ewangelijnego. A N E K S C Z Ę Ś C IO W Y S P IS P R E N U M E R A T O R Ó W G Ł O S U E W A N G E L IJN E G O " (1937 1938) P o w iat Szczytno D y b o w o K u U ik ; F a r y n y G u s ta v C h u d z ia k ; F r a j t y K o slo w sk i, W e ttk o ; G a w r z y ja łk i G rz a n n a, H a b ic h t, A u g u s t K o m p a, M u ra c h ; J e r u t k i k s. P ilic h o w s k i; J e r u t y G r itz a n, L e h m a n n, N isc h ik ; J e s io n o w ie c J o h a n n K a p te in a ; J u r g i C h ris tia n H a rd t, P ie c h o tk a ; K a łę c z y n P r z y - s ta w ik ; K a n w e z y K o slo w sk i; K ie jk u ty N o w e B o c ia n G u s ta v, J o h a n n S e ro w y ; K lo n M a- rz in z ik ; K o lo n ia A le x a n d e r ; L a b u s z e w o L e id in g ; L e m a n y M a k ó w k a, S te f f a n ; L e sin y W ie lk ie S c h w e ik o w s k i; L in o w o L u m m a, S a g ro m s k i, Z im m e r m a n n ; L ip o w ie c G a lo n sk i; M a r k s o b y B ia llu c h ; M ą c ic e L e w a n d o w s k i; N a r a j t y J a k o b B ie n k, H e le n e C h o n o w s k i; O rz y - n y B e rg ; P a s y m J o h a n n L ip iń s k i; P ia s u tn o J u n g a, O lsz e w sk i, S p ę k a ; P r u s o w y B o re k K a lin o w s k i; R o z o g i K o p a tz, listo n o sz ; R u m y L u m m a ; S a s e k D u ż y G o ttlie b G a lla, K y j; S ą - p ła ty S c h ä f e r; S c ię c ie l P o s n y ; S ę d a ń s k K n iz a, F r ie d r ic h R o ssla n II, W ilh e lm R o s s la n ; S ę- d ro w o K a z m a rz ik ; S z c z y tn o G ro ss, k o le ja r z, G o ttlie b K o m p a, H a n s T is k a, n a u c z y c ie l; S zy - m a n y A b r a m z ik, L itte k, r e n tie r, Z im m e k ; S z y m a n k i M ic h a e l W a rd a ; Ś w ię ta jn o B u r b u lla ; T a rg o w o k s. v o n L in g e n ; T re lk o w o S a d o w s k i; W a p le w o S e n g o tta ; W a w ro c h y C h u d a s k a ; W e so ło w o K o rz e ń ; W ie lb a rk F. B e r k a u ; W y s tę p S a w a llic h, T rz e c z ia k. P o w iat Nidzica B ro w in a F in d lin g ; B u r d ą g W ilh e lm S ta c h II; D ę b o w ie c G u s ta w D o m e r a d, A d a m G u n ia, G o ttlie b P o s n y, M ic h a e l T o ro w s k i; D ę b o w ie c M a ły F r ie d r ic h T u ro w s k i; D z iu rd z ie w o B r a u c h - m a n n ; J e d w a b n o H a n s K a lin o w s k i; N a ta ć D u ż a Z y w e k ; N id z ic a G r a b o w s k i P a u l, T ö p fe r b e r g 7b, W ie rz ig ; N o w e B o ro w e F. P o s n y ; P id u n L a s e r; R e k o w n ic a S c h u s te r ; R ó g J o h a n n W a lp u sk i; R u d a M a ła W is c h n e w s k i; S z u c G u s ta v J e d a m s k i; W y k n o Z iw e k ; W y m ia r y D u sc h a. P o w iat O stróda B o le jn y R u p ita ; G u z o w y P ie c B e d n a r s k i; J e m io ło w o S w e sig ; K u r k i A d a m J o n lo n g ; L e - w a łd M a tth ia s ; Ł u ty n o w o D a n ie lo w s k i, F r ie d r ic h O g rz e w a lla, O lsz e w sk i; M a ń k i B a c h m a n n ; M ieln o C a rl M a tz ; P a w ło w o J o h a n n W a lo n e k ; S a m b o ro w o F. J a g u s c h ; W a p le w o K a rl W e rn e r ; Ż e la z n o J o h a n n G ó r n y. P o w iat Ełk C h ró śc ie le C u tz k a ; C z e r w o n k a S o k o le k ; E łk H e r m a n n R o g o w sk i, D a n z ig e rs tr. 4a; K a lin o w o R ic h a r d R o m a n o w s k i; K o k o sz k i K lim e k ; M ą k i E r d t; P r z y tu ły C h m ie le w s k i: S ik o r y J e z io r n e B r in k m a n n ; S o fy G u s ta v L ib u d a ; S z a r e jk i J o n ic k ; S tr a d u n y B ło ń s k i; Z a w a d y E rn a K o w a llik. 22 Z b io ry F. S o w y, P is m o B D O, U n te r g r u p p e O s tp re u s s e n S ü d w O ls z ty n ie z 1 X 1938. N a z w i sk a ty c h a b o n e n tó w d o łą c z o n o d o p r z e d s ta w io n e g o z e s ta w ie n ia. 13 R. O te llo, o p. cit., s. 89. 14 P. S o w a, Cena polskości, W a rs z a w a 1976.

230 Ryszard Otello Pawel Sowa P o w ia t M rągow o J a k u b o w o P o d s c h a d e c k ; Ł ę g a n k a J o h a n n W a n k, k r a w ie c ; M ik o ła jk i Jo sw ig, L e h m a n n ; M o jty n y S e n d e r ; M rą g o w o K a r l B u rz y n y, u r z ę d n ik p o c z ty, P h ilo s o p h e n w e g 111, M a s a n e k, H ö h e n w e g 28; P ie c k i F rie d r ic h K w ia tk o w s k i, r e n tie r ; Z e łw ą g i S c h a r n a. P o w ia t Olecko C im o c h y E d u a r d M e g lin ; K u k o w o G. G ra b o w s k i; Sv»;s -=ijno K a rl R e s k a ; W ie lic z k i H e r m a n n O tto. P o w iat Pisz K r z y w iń s k ie K a m s le r ; M y sz k i R y d a c h e w s k i; N id a K a rl S c h rö d e r; R o g a le D u ż e vo n K n e b e l. P o w iat G iżycko U ż r a n k i M a r a n s k i. D A S A B O N N E N T E N V E R Z E IC H N IS D E R Z E IT U N G G L O S E W A N G E L IJN Y A U S D E N J A H R E N 1937 1938 (Z usam m enfassung) D ie Z e itu n g G ło s E w a n g e lijn y (E v a n g e lis c h e S tim m e ) is t in O r te is b u r g 1925 u n t e r M itw ir k u n g d e s V e rb a n d e s f ü r d ie V e rte id ig u n g d e s W e s t- G re n z la n d e s g e g r ü n d e t w o r d e n. Später* w u r d e sie d u r c h d e n V e rb a n d d e r P o le n in D e u ts c h la n d fin a n z ie ll u n te r s tü tz t. G ło s E w a n g e lijn y w a r e in O r g a n d e r m a s u ris c h e n sog. H ä u fle in b e w e g u n g, d.h. d e s je n ig e n T e ile s d e r p o ln is c h s p ra c h ig e n E v a n g e lis c h e n in O s tp re u s se n, w e lc h e r sic h d e r v o n d e r o ffiz ie lle n E v a n g e lis c h e n K irc h e b e tr ie b e n e n G e r m a n is ie r u n g w id e r s e tz te. R e d a k te u r d e s G ło s E w a n g e lijn y w a r e in a k tiv e r T e iln e h m e r d e r H ä u fle in b e w e g u n g in M a s u re n, R e in h o ld B a rc z. S e it 1927 w u r d e d ie Z e itu n g in d e r D r u c k e r e i d e r P ie n ię ż n y s in O ls z ty n g e d r u c k t. I n d e m A r tik e l w u r d e n d ie 128 N a m e n d e r A b o n n e n te n a n g e g e b e n, d ie in d e n J a h r e n 1937 38 v o n d e r N a z i-o r g a n is a tio n B u n d D e u ts c h e r O s te n z u s a m m e n g e s te llt w u r d e n ; d e r B u n d w a r d u r c h d ie p o ln isc h e n E in flü s s e i n M a s u r e n b e u n r u h ig t. D ie Z a h l is t n ic h t v o lls tä n d ig, d a d e r B D O e s n ic h t v e r m o c h te, a lle A b o n n e n te n z u id e n tifiz ie r e n. D ie se s A b o n n e n t e n v e rz e ic h n is ist v o n a u s s e r o r d e n tlic h e r B e d e u tu n g f ü r d ie G e s c h ic h te d e r p o ln isc h e n P re s s e in M a s u r e n. E s h a n d e lt s ic h n ä m lic h u m e in e Q u e lle s e lte n e r A r t, e r s t z w e ite a u f g e fu n d e n e u n d v e r ö f f e n tlic h te Z u s a m m e n s te llu n g d e r A b o n n e n te n (d ie e r s te u m fa s s te d ie A b o n n e n te n d e s in S z c z y tn o h e r a u s g e g e b e n e n M a z u r v o m J a h r e 1911, u n d w u r d e v o n B o h d a n Ł u k a s z e w ic z 1976 in d e n K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie g e d r u c k t. Ü b e rs. J. S e rczyk