Ekspertyzy konstrukcyjne

Ekspertyzy konstrukcyjne kanałów ściekowych Często spotyka się opinię, iż badania kanałów techniką video są wystarczające do dokonania wyboru odpowiedniej technologii odnowy 1. Uwagi wstêpne Często spotyka się opinię, iż badania kanałów techniką video są wystarczające do dokonania wyboru odpowiedniej technologii odnowy Dalej pokazano, iż w większości przypadków przed podjęciem decyzji o sposobie odnowy kanału i przed wykonaniem projektu jego odnowy konieczne jest wykonanie ekspertyzy konstrukcyjnej Poniżej zaproponowano podział stanów technicznych eksploatowanych kanałów na sześć klas, a następnie wska zano na celowość wykonywania i zakres ekspertyz kanali zacyjnych, pokazując w trzech zamieszczonych przykładach, iż wykonanie ekspertyz konstrukcyjnych kanałów poza uzy skanymi efektami technicznymi często umożliwia także uzy skanie znacznych korzyści ekonomicznych. 2. Propozycja podzia³u kana³ów z uwagi na ich stan techniczny Proponuje się dokonanie podziału eksploatowanych ka nałów na sześć klas uwzględniając ich stan techniczny (w tym m.in. stopień skorodowania, starcia dna, zaistnie nia rys i pęknięć), a także poprawność ich posadowienia w gruncie, uwzględniając ewentualne występowanie pu stek powietrznych w gruntach spoistych lub rozluźnień grun tów niespoistych na zewnątrz konstrukcji kanałowych. Propozycja podziału kanałów z uwagi na ich stan tech niczny na sześć klas (rys.1) powstała po wnikliwym prze analizowaniu 11 letnich badań kanałów techniką video wy konanych przez Samodzielny Zakład Wodociągów i Kana lizacji Politechniki Świętokrzyskiej w kilkudziesięciu mia stach Polski rozmieszczonych w różnych regionach kraju. Wyniki tych badań opisano m.in. w [2,4]. Zakwalifikowanie kanałów do jednej z sześciu zapro ponowanych klas ułatwia w następnej kolejności dobór opty malnej metody ich odnowy. Proponowane są następujące klasy stanu technicznego kanałów: Klasa I. Kanał ma konstrukcję w pełni nośną, a wokół nie go nie występują rozluźnienia gruntu lub puste przestrze nie powietrzne (rys. 1a). Klasa II. Kanał jest częściowo skorodowany, starty na dnie, uszkodzony mechanicznie lub zarysowany i w związku z tym częściowo utracił swoją nośność. Jest on jednak pra widłowo posadowiony w gruncie (rys. 1b). Zainicjowane zostały procesy działające destrukcyjnie na konstrukcję ka nałową zmniejszające jego nośność. W określonej perspek tywie czasowej istnieje ryzyko całkowitej utraty nośności Klasa III. Kanał nie jest w stanie sam przenieść działają cych nań obciążeń, np. ma on podłużne pęknięcia wystę pujące na całej grubości konstrukcji kanałowej. Jest on jed nak nadal w tzw. stanie równowagi układu kanał grunt, z uwagi na prawidłowe jego posadowienie w gruncie (rys. 1c). W określonej perspektywie czasowej istnieje ry zyko utraty nośności układu kanał grunt (rys. 1f) i zawale nia się konstrukcji kanałowej. Klasa IV. Kanał ma konstrukcję w pełni nośną, ale na ze wnątrz konstrukcji kanałowej występują rozluźnienia grun tu lub puste przestrzenie powietrzne (rys. 1d), spowodo wane np. infiltracją wód gruntowych z gruntem do wnętrza kanału przez nieszczelne złącza rur. Klasa V. Dotyczy stanu technicznego konstrukcji kanało wej jak w grupie II oraz dodatkowo występującego niepra widłowego posadowienia w gruncie (rys. 1e). Zaistniały procesy destrukcyjne działające na konstrukcję kanałową (obniżające jej nośność) oraz czynniki destabilizujące grunt w zewnętrznym otoczeniu kanału spowodowane np. infil tracją wód gruntowych z gruntem do wnętrza Klasa VI. Układ kanał grunt nie jest nośny. Zarówno kon strukcja kanałowa nie jest nośna z uwagi na jej spękanie i przemieszczenia spękanych fragmentów, podobnie jak ota czający ją grunt zdestabilizowany np. infiltracją wody grun towej do wnętrza kanału lub eksfiltracją ścieków z kanału do gruntu (rys. 1f). 3. Celowoœæ wykonywania i zakres ekspertyz konstrukcyjnych kana³ów. Do badania stanu technicznego kanałów stosowane są już bardzo często specjalne kamery kanalizacyjne opisane m.in. w [2]. Możliwości dokonania oceny bezpieczeństwa konstruk cji kanału w oparciu o wyniki jego badań techniką video przy zastosowaniu kamer kanalizacyjnych są jednak ogra niczone. Kamera pokazuje jedynie wnętrze Bada Autorzy: Andrzej Kuliczkowski, Emilia Kuliczkowska Politechnika Œwiêtokrzyska 22 In ynieria Bezwykopowa - maj 2003

Rys. 2. Infiltracja ścieków sanitarnych do wnętrza kanału [5]. Rys. 1. Podział kanałów na sześć klas zróżnicowanych stanem technicznym układu kanał - grunt. nie kanału kamerą nie dostarcza badającemu informacji o parametrach geometrycznych kanału, w tym grubości jego powłoki konstrukcyjnej, rodzaju złączy rur (dotyczy to głów nie rur betonowych: czy jest złącze kielichowe, na styk czy na zakładkę), szczelności złączy rur w przypadku, gdy zwier ciadło wody gruntowej znajduje się poniżej dna kanału, rodzaju zastosowanego uszczelnienia na złączu (uszczelka gumowa czy np. sznur konopny z bitumem), o stanie tech nicznym zewnętrznej powłoki rur (która może być znaczą co skorodowana), o sposobie posadowienia kanału (ro dzaju podłoża: gruntowe czy betonowe oraz kącie posado wienia kanału na podłożu gruntowym), o rodzaju i para metrach technicznych gruntu otaczającego kanał, w tym o możliwości występowania pustek powietrznych lub roz luźnień gruntu na zewnątrz konstrukcji kanałowej. Na ograniczone możliwości kamery kanalizacyjnej w za kresie dostarczanych informacji dla oceny stanu technicz nego kanału może służyć przykład zilustrowany zdjęciami na rys. 2. Na zdjęciach tych widoczna jest infiltracja do wnętrza kanału nie wody gruntowej lecz ścieków sanitarnych. Po wstaje pytanie w jaki sposób było możliwe zaistnienie tego zjawiska. Po włożeniu do końca górnego odcinka kanału korka pneumatycznego, wstrzymującego przepływ ścieków badano dolny odcinek kanału nie stwierdzając jakichkol wiek uszkodzeń czy nieszczelności kanałowych. Po około 5 10 minutach podczas cofania kamery do studzienki, z któ rej kamerę włożono do kanału zaobserwowano na kilku złączach w okolicy studzienki bardzo intensywną infiltrację pokazaną na rys. 2. W czasie tych 5 10 minut ścieki w za mkniętym korkiem pneumatycznym kanale górnym spię trzyły się i zaczęły przez nieszczelne złącza rur wypływać z kanału do gruntu, a następnie opłynąwszy studzienkę ka nalizacyjną zaczęły wpływać do dolnego odcinka kanału przez nieszczelne złącza rur. Gdyby badanie trwało krócej lub przy wycofywaniu kamery, nie obserwowano kanału, nie stwierdzonoby nieszczelności złączy rur kanałowych oraz istnienia pustek powietrznych w gruncie na zewnątrz Zaobserwowane zjawisko klasyfikuje kanał do sta nu IV pokazanego na rys. 1. i potwierdza, iż informacje uzyskane z badań kanałów techniką video nie zawsze są wystarczające do dokonania pełnej oceny stanu technicz nego kanału, a w tym przypadku oceny szczelności złączy rur i potwierdzenia istnienia pustek powietrznych w grun cie na zewnątrz konstrukcji kanałowej. Skoro badanie kanału techniką video nie dostarcza ba dającemu tak wielu informacji, dlaczego jest ono zatem tak powszechnie stosowane? Otóż pozwala ono wykryć stany awaryjne kanału (klasa VI rys. 1) i stany przedawaryjne (klasa V rys. 1), wreszcie stany mogące być przedawaryjny mi (klasa II i V rys. 1). Badania kanalizacji techniką video umożliwiają przede wszystkim stwierdzenie występowania wad i nieprawidło wości typu hydrauliczno eksploatacyjnego, takich jak wy stępowanie osadów dennych, przerostów korzeni drzew do wnętrza kanału, rozsunięć złączy rur, występowania nie prawidłowego spadku podłużnego, nieprawidłowego pod łączenia przykanalików do kanału, czy występowanie zja wiska infiltracji wód gruntowych do wnętrza Badając zatem kanał techniką video należy pamiętać, że badanie takie umożliwia hydrauliczno eksploatacyjną ocenę badanego kanału, a tylko w pewnych przypadkach ocenę bezpieczeństwa jego konstrukcji. Ocena bezpieczeństwa eksploatowanej konstrukcji ka nałowej dawno wbudowanej jest możliwa dopiero po wy konaniu dodatkowych badań wykonanych w wykopie po odkopaniu Konieczne wtedy jest wykonanie po miarów geometrycznych powłoki kanału, badań własności materiałowych jego konstrukcji wykonywanych najczęściej metodami nieniszczącymi oraz dokonanie oceny sposobu posadowienia kanału w gruncie. W przypadku kanałów żel betowych istotne jest ustalenie rodzaju zastosowanych prę tów zbrojeniowych (rodzaj stali, średnica prętów), odległo ści rozmieszczenia prętów zbrojeniowych oraz otuliny zbro jenia. Wskazane jest także sprawdzenie szczelności złączy rur oraz sposobu ich uszczelnienia. Istotne dla dokonania oceny bezpieczeństwa konstrukcji kanałowych są także geotechniczne badania gruntu wokół Badania te umożliwiają określenie rodzaju gruntu zasypowego oraz stopnia jego zagęszczenia. Wielkości te są niezbędne do ustalenia obciążeń działających na kanał. Po wykonaniu ww. badań materiałowych i geotech nicznych należy sporządzić obliczenia statyczno wytrzy małościowe uwzględniając wpływy reologiczne, jakie za szły w gruncie po wbudowaniu Realizacja tych obliczeń możliwa jest w oparciu o m.in. [1,2,7]. In ynieria Bezwykopowa - maj 2003 23

enowacje sieci Obliczenia statyczno wytrzymałościowe umożliwiają do kładne określenie współczynnika bezpieczeństwa badanej konstrukcji kanałowej. Mając na względzie wyżej podane ograniczone możli wości oceny stanu technicznego kanału w oparciu o jego badanie techniką video, należy prawie zawsze (za wyjąt kiem przypadku pokazanego w kl. VI na rys. 1) dokony wać kompleksowych badań jego stanu technicznego w przy padkach, gdy podejmowana jest decyzja o odnowie kana łu. Badania takie dostarczają wtedy informację, czy np. ofe rowana w technologii odnowy kanału powłoka ma w pełni zastąpić istniejący kanał, czy tylko domocnić wytrzyma łościowo, czy wreszcie nie musi go domacniać, a tylko poprawić jego parametry hydrauliczno eksploatacyjne. 4. Przyk³ady ekspertyz 4.1. Przyk³ad nr 1 4.1.1. Opis problemu Nad dawno (około 25 lat wcześniej) ułożonym kana łem żelbetowym (wykonanym z rur Wipro o nieznanej no śności) i średnicy wewnętrznej 800 mm zaplanowano wykonanie nasypu ziemnego a na nim czteropasmowej drogi krajowej. W najpłytszym miejscu ułożenia kanału nadsypka wy nosiła 2,49 m, a po wykonaniu nasypu i drogi miała być wyższa o 1,74 m natomiast w najgłębszym miejscu ułoże nia kanału nadsypka wynosiła 3,56 m, a po wykonaniu nasypu i drogi miała być wyższa o 5,06 m (rys. 3). Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego jednego z miast wojewódzkich po wykonaniu obliczeń w oparciu o Tymczasową Instrukcję Projektowania Rur Wipro zaleciło odkopanie kanału i jego obetonowanie od dołu i z boku na grubość 15 cm kończąc obetonowanie w wierzchołku Przedsiębiorstwo eksploatujące kanał miało wątpliwo ści, czy tak kosztowny zabieg jest konieczny. 4.1.2. Zakres ekspertyzy Po dokonaniu odkrywki kanału wykonane zostały nieniszczące badania celem ustalenia klasy betonu za stosowanego do konstrukcji rur, inwentaryzacja zbroje Rys. 3. Zagłębienia kanału przed i po planowanej zabudowie terenu nad kanałem. nia rur (średnica, rozmieszczenie, otulina), pomiar gru bości rur, inwentaryzacja sposobu posadowienia kanału oraz badania geotechniczne gruntu w strefie ułożenia Następnie wykonane zostały obliczenia statyczno wy trzymałościowe trzema różnymi metodami stosowanymi w trzech różnych krajach. 4.1.3. Wynik ekspertyzy i jego interpretacja Obliczenia statyczno wytrzymałościowe wykonane dla danych uzyskanych z ekspertyzy konstrukcyjnej ka nału wykazały, że zalecane przez Biuro Projektów Bu downictwa Komunalnego obetonowanie kanału jest nie potrzebne. Obliczenia wykazały, że dla najbardziej wytężonego przekroju konstrukcji kanałowej istniejące zbrojenie kana łu ustalone wg najbardziej niekorzystnej dla konstrukcji kanału metody obliczeniowej (spośród trzech analizowa nych) było o 12,3% większe od uzyskanego z obliczeń. W obliczeniach wykonanych przez Biuro Projektów Bu downictwa Komunalnego popełniono następujące błędy: a) do obliczeń przyjęto metodę z Tymczasowej Instrukcji Projektowania Rur Wipro. Metoda ta została poddana su rowej krytyce m.in. w [4], ponieważ: nie uwzględnia rzeczywistego współczynnika koncentra cji obciążeń nad wierzchołkiem kanału, pomija korzystne dla kanału oddziaływanie parcia bocz nego, w obliczeniach wytrzymałościowych uwzględnia tylko zgi nanie konstrukcji z pominięciem korzystnego dla niej osio wego ściskania zmniejszającego niekorzystne dla betonu naprężenia rozciągające. Opisane błędne założenia obliczeniowe powodują znaczą ce przewymiarowanie konstrukcji kanałowych. b) przed wykonaniem obliczeń nie wykonano ekspertyzy, w związku z czym w obliczeniach nie przyjęto rzeczywi stych parametrów konstrukcji kanałowej oraz nie uwzględ niono zaistniałych w gruncie zmian reologicznych. c) w obliczeniach nie uwzględniono nasypu jako tzw. na ziomu, lecz potraktowano go jako grunt zasypowy w wy kopie. Wymienione wyżej błędy spowodowały znaczne zwięk szenie wymagań co do nośności konstrukcji kanałowej, która winna być po wykonaniu nasypu drogowego, a to z kolei spowodowało wydanie nieuzasadnionego zalecenia, aby niepotrzebnie odkopać i obetonować przedmiotowy kanał. Opisana ekspertyza kosztowała miasto tylko około 2% kosztów zaplanowanych na realizację zaproponowanej przez BPBK inwestycję. Pozostałe 98% zaoszczędzonej sumy miasto mogło przeznaczyć na bardziej potrzebne inwe stycje. 4.2. Przyk³ad nr 2 4.2.1. Opis problemu. Badania inspekcyjne kanałów żelbetowych ułożonych ponad 30 lat wcześniej (przed badaniem) o średnicach 600 i 800 mm wykazały infiltrację wody gruntowej z gruntem do ich wnętrza. Droga krajowa znajdująca się nad tymi ka nałami osiadała wzdłuż ich ułożenia tworząc w niektórych miejscach znaczące zapadliska. Konieczne było zamknię cie ruchu ulicznego na tej drodze i wykonanie objazdu do czasu wykonania odnowy tego 24 In ynieria Bezwykopowa - maj 2003

Rys. 4 Wykop na trasie badanego kanału [6]. Rys. 5 Otwór w powłoce kanału wykonany celem m.in. inwenta - ryzacji zastosowanego zbrojenia konstrukcyjnego [6]. Rys. 6 Widok na miejsce łączenia rur (na tzw. styk) [6]. 4.2.2. Zakres i cel ekspertyzy Zakres ekspertyzy był podobny do opisanego w przy kładzie 1. Celem zaś ekspertyzy było określenie współczyn nika bezpieczeństwa rur kanalizacyjnych. Ustalenie warto ści tego współczynnika było niezbędne dla dokonania do boru metod odnowy tych kanałów i ustalenia, czy w anali zowanym przypadku mogą być zastosowane metody wy łącznie uszczelniające kanał (poza nieszczelnościami nie stwierdzono w wyniku badań kanału techniką video uszko dzeń mechanicznych jego konstrukcji), metody domacnia jące konstrukcję kanału czy metody powodujące zastąpie nie go nową wewnętrzną powłoką w całości przejmującą nośność istniejącego Na rys. 4 pokazano wykop wykonany nad jednym z ba danych kanałów, a na rys. 5 widok na odkopany kanał, na którym wykonano otwór celem inwentaryzacji zbrojenia konstrukcyjnego. 4.2.3. Wynik ekspertyzy Ekspertyza kanału 600 mm wykazała, że rury łączo ne były na styk, a następnie obetonowywane w miejscach złączy zewnętrznymi opaskami widocznymi na rys. 5. Stwier dzono, iż odległość rur od siebie w kilku odkutych miej scach wynosiła około 20 30 mm. Niektóre opaski betono we były spękane i umożliwiały infiltrację wód gruntowych do wnętrza Ekspertyza kanału 800 mm wykazała z kolei, iż rury te były łączone na tzw. zakład i następnie podobnie jak rury 600 mm obetonowywane zewnętrznymi opaskami. W obu ekspertyzach okazało się, że współczynniki bez pieczeństwa konstrukcji kanałowych są wyższe od wyma ganych, w związku z czym zalecono uszczelnić nieszczelne złącza kanału przy zastosowaniu iniekcji żywicznej za po mocą tzw. pakera (rys. 7). Technologia ta jest opisana m.in. w [2]. Uniknięto wcześniej zaplanowanej odnowy tego kana łu za pomocą utwardzanej powłoki żywicznej (rys.8). Tech nologia ta również opisana została w [2]. Stosując zaproponowaną technologię wydano na od nowę kanału tylko ok. 25% tych kosztów, które należałoby wydać stosując do odnowy kanału utwardzane powłoki żywiczne. 4.3. Przyk³ad nr 3 4.3.1. Opis problemu i zakres ekspertyzy Kanały żelbetowe 600 mm i 800 mm, wybudowa ne około 20 lat wcześniej i dotychczas nie eksploatowane, zostały poddane badaniom techniką video. Stwierdzono rysy, pęknięcia, ubytki fragmentów konstrukcji oraz nie szczelności. Badania wykonano z uwagi na planowaną budowę czteropasmowej obwodnicy miejskiej nad przed miotowymi kanałami. Z uwagi na istniejące uszkodzenia oraz planowane dociążenia konstrukcji kanałowych cięż kim taborem samochodowym w sytuacji niezbyt głębo kiego posadowienia kanałów (h max =2,46 m dla kanału 600 mm i hmax=3,82 m dla kanału 800 mm) istniała uzasadniona obawa, iż kanały nie będą posiadały dosta tecznej nośności po oddaniu planowanej obwodnicy do Rys 7. Paker do iniekcji żywicy w nieszczelne złącza [2]. Rys. 8 Powłoka żywiczna stosowana do renowacji kanałów [2]. Rys. 9 Wykopy w miejscu wykonywania ekspertyz kanałowych. In ynieria Bezwykopowa - maj 2003 25

enowacje sieci Rys. 10 Wieloczynnościowy pojazd kanalizacyjny [2]. eksploatacji. Brak było jakiejkolwiek dokumentacji o ro dzaju rur użytych do zbudowania przedmiotowego Zakres ekspertyzy był podobny do poprzednio opisa nych. Z uwagi na nieużytkowanie terenów nad kanałami w odróżnieniu od poprzedniego przykładu, gdzie kanał uło żony był pod drogą krajową, wykonanie wykopów (rys. 9), w tym przypadku, było znacznie szybsze oraz znacznie mniej kosztowne i uciążliwe dla otoczenia. 4.3.2. Wynik ekspertyzy W trakcie ekspertyzy stwierdzono, iż rury 600 mm są łączone na zakład, a rury 800 mm są łączone na kieli chy. Jakość betonu była w badanych rurach poprawna. W kanale 600 mm zastosowano beton klasy B25, a w ka nale 800 mm beton klasy B 40. Obliczenia statyczno wytrzymałościowe wykazały, że we wszystkich najbardziej wytężonych przekrojach obu ba danych kanałów współczynniki bezpieczeństwa z uwzględ nieniem planowanych w przyszłości dodatkowych obcią żeń od taboru samochodowego były niekiedy nawet znacz nie wyższe od wymaganych. Zarówno obliczenia wytrzymałościowe, jak i rodzaj za obserwowanych uszkodzeń, pozwoliły stwierdzić, iż przy czyną zaobserwowanych w trakcie badań kanałów tech niką video uszkodzeń były wady materiałowe rur, niepra widłowości wykonawcze oraz lokalne przeciążenia kon strukcji kanałowych z okresu budowy W przypadku obu tych kanałów zalecono jedynie wy konanie czynności naprawczych od wnętrza Zalecono wykonanie tzw. sań przeciąganych liną mię dzy studzienkami na wzór wieloczynnościowego pojazdu kanalizacyjnego [2] pokazanego na rys. 10. Przejeżdżający na tych saniach w pozycji pokazanej na rys. 10, robotnik miał do wykonania szereg czynności na prawczych, takich jak np. wypełnienie lokalnych ubytków materiałowych, niwelację rys i pęknięć, uszczelnienie nie szczelnych złączy, likwidację narostów poinfiltracyjnych itp. Inwestor potwierdził, iż ma sprawdzone firmy, które mogą wykonywać takie czynności naprawcze nie tylko w kanale 800 mm, ale także w kanale 600 mm. Dzięki zaproponowanej metodzie naprawczej uniknięto zastoso wania kosztownego robota kanalizacyjnego lub zastosowa nia równie kosztownych renowacyjnych technologii powło kowych. 5. Uwagi koñcowe W opracowaniu uzasadniono celowość wykonywania ekspertyz konstrukcyjnych kanałów oraz podano niezbęd ny ich zakres. Umożliwiają one uzyskanie dokładnych da nych dotyczących bezpieczeństwa badanych konstrukcji ka nałowych. Opisane trzy przykłady wykazały, iż wykonanie ekspertyzy umożliwiło w każdej z nich uzyskanie wielo krotnie wyższych korzyści finansowych w stosunku do kosz tu ich wykonywania. Opisane przykłady wykazały, iż często wskutek korzyst nych dla konstrukcji kanałowych zmian reologicznych, ja kie zachodzą z upływem czasu w gruncie wokół kanałów oraz z uwagi na częste przewymiarowywanie konstrukcji kanałowych dawniej projektowanych (wskutek stosowania do ich projektowania Tymczasowej Instrukcji Projektowa nia Rur Wipro), współczynniki bezpieczeństwa konstrukcji już eksploatowanych kanałów są obecnie często znacznie wyższe od wymaganych. W takich przypadkach możliwe jest zastosowanie tań szych technologii naprawczych lub uszczelniających opisa nych w podanych przykładach, unikając jednocześnie sto sowania znacznie bardziej kosztownych renowacyjnych technologii powłokowych. Literatura: 1. Kuliczkowski A.: Obliczanie konstrukcji przewodów wodocią gowych i kanalizacyjnych ułożonych w gruncie, Politechnika Świętokrzyska, skrypt nr 161. Kielce, 1988 2. Kuliczkowski A.: Projektowanie konstrukcji przewodów kanali zacyjnych, Politechnika Świętokrzyska, skrypt nr 356, Kielce, 2000 3. Kuliczkowski A.: Problemy bezodkrywkowej odnowy przewo dów kanalizacyjnych, Politechnika Świętokrzyska, monografia nr 13, Kielce, 1998 4. Kuliczkowski A.: Rury kanalizacyjne t.i. Własności materiałowe, Politechnika Świętokrzyska, monografia nr 28, Kielce, 2001 5. Kuliczkowski A., Zwierzchowski D.: Katalog zdjęć z badań in spekcyjnych kanałów techniką video, EuroKan, Kielce, 2002 6. Kuliczkowski A., Kuliczkowska E.: Katalog zdjęć z ekspertyz konstrukcji kanałowych, Wod Kan Consulting, Kielce, 2002 7. Kuliczkowski A.: Rury kanalizacyjne t.ii. Projektowanie kon strukcji, Politechnika Świętokrzyska, monografia w formie wy druku komputerowego (planowany termin ukazania się książki przełom 2003/2004), Kielce, 2003 Autorzy Mgr in. Emilia Kuliczkowska ukoñczy³a studia o specjalnoœci Budownictwo Sanitarne w Akademii Rolniczej we Wroc³awiu. Pracowa³a w biurze projektów, przedsiêbiorstwie wykonawczym oraz firmie consultingowej. Od roku 2001 jest pracownikiem naukowodydaktycznym w Samodzielnym Zak³adzie Wodoci¹gów i Kanalizacji na Wydziale Budownictwa i In ynierii Œrodowiska Politechniki Œwiêtokrzyskiej w Kielcach. Prof. dr hab. in. Andrzej Kuliczkowski ukoñczy³ studia na Wydziale In ynierii Sanitarnej Politechniki Œl¹skiej w 1973 r. Tytu³ doktora nauk technicznych uzyska³ w 1978 r. w Instytucie In ynierii L¹dowej Politechniki Wroc³awskiej, a tytu³ doktora habilitowanego w roku 1986 na Wydziale Budownictwa Politechniki Lipskiej. Od roku 1990 jest profesorem Politechniki Œwiêtokrzyskiej. Specjalizuje siê w zakresie projektowania, budowy, eksploatacji i odnowy przewodów kanalizacyjnych. 26 In ynieria Bezwykopowa - maj 2003