Ocena przygotowanego przez IASB i FASB projektu sprawozdania finansowego

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 56 (112), Warszawa 2010 Wstęp Ocena przygotowanego przez IASB i FASB projektu sprawozdania finansowego Jerzy Gierusz * W 2001 r. IASB i FASB ujęły w swych planach projekty dotyczące prezentacji danych finansowych i pracowały nad nimi niezależnie od siebie. W 2004 r. ustalono, że zadanie to powinno być realizowane wspólnie, aby promować spójność standardów stosowanych na świecie. W kwietniu 2004 r. przyjęto trzyetapowy plan działania: 1) faza A wyznaczenie elementów tworzących sprawozdanie finansowe oraz okresów, w jakich powinny być one prezentowane, 2) faza B bliższa charakterystyka poszczególnych elementów sprawozdania ze wskazaniem zakresu dezagradacji danych, sum cząstkowych oraz metod sporządzania cash flow, 3) faza C zakres śródrocznej sprawozdawczości finansowej w świetle US GAAP, a także ponowna ocena MSR 34 Sprawozdawczość śródroczna. Efektem prac fazy A była, dokonana we wrześniu 2007 r., zmiana MSR 1 Prezentacja sprawozdań finansowych przez wprowadzenie do tego standardu Sprawozdania z całkowitych dochodów. Dzięki temu osiągnięto daleko idącą zbieżność z amerykańskim SFAS 130 Reporting Comprehensive Income. Omawiany w niniejszym artykule projekt powstał w fazie B. Jest rezultatem ponad dwóch lat pracy obu Rad i konsultacji z grupami doradczymi: Joint International Group, Financial Institutions Advisory Group, a także z innymi stronami zainteresowanymi fundamentalnymi kwestiami z obszaru prezentacji sprawozdań finansowych. * Prof. dr hab. Jerzy Gierusz, Katedra Rachunkowości, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański, rachunkowosc@wzr.pl 49

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 1. Potrzeba przebudowy sprawozdawczości finansowej Należy wskazać na trzy zasadnicze przyczyny zapoczątkowania przez IASB i FASB prac nad ujednoliceniem treści i formy sprawozdania finansowego: 1) istniejący rozdźwięk między harmonizacją zasad na poziomie ujmowania i wyceny a brakiem precyzyjnych regulacji dotyczących trybu prezentacji informacji, 2) słabe związki między poszczególnymi członami sprawozdania finansowego, 3) niewystarczająca szczegółowość ujawnianych informacji. Proces harmonizacji rachunkowości w skali globalnej przebiegał dotychczas nierównomiernie. Wiele wysiłku włożono w ujednolicenie przepisów traktujących o ujmowaniu i wycenie poszczególnych pozycji aktywów i pasywów, pomijając praktycznie to co najważniejsze: sposób przekazu tych informacji użytkownikom sprawozdania finansowego. Wielość opcji w tym obszarze, praktycznie eliminuje porównywalność sprawozdań w przestrzeni, znacznie utrudniając analizę benchmarkingową, np. między przedsiębiorstwami działającymi w różnych krajach danego regionu. Co prawda, pewne rozstrzygnięcia w tym zakresie zawiera wspomniany wcześniej MSR 1 Prezentacja sprawozdań finansowych, jednak ograniczają się one do wskazania minimalnego zakresu ujawnień, bez przesądzania o formie ekspozycji. Ponadto zarówno MSR, jak i US GAAP, dopuszczają szereg alternatywnych rozwiązań dotyczy to zwłaszcza wykazywania pewnych pozycji kosztów i przychodów w całościowym rachunku zysków i strat lub w zestawieniu zmian w kapitale własnym. Zasadnicze elementy sprawozdania finansowego: bilans, rachunek zysków i strat oraz rachunek przepływów pieniężnych funkcjonują dziś niezależnie od siebie, a związki między nimi są niewielkie. Na przykład, bilans wiąże z rachunkiem wyników jedynie kwota zysku/straty netto, rachunek przepływów pieniężnych zawiera fragment opisujący efekty działalności operacyjnej, ale brak już takiej części w bilansie, wpływy i wydatki działalności finansowej mają odmienny zakres od kosztów i przychodów finansowych itd. Utrudnia to analizę dokonań przedsiębiorstwa, zubażając znacznie informacje przekazywane użytkownikom. Zarówno regulacje MSSF, jak i US GAAP, nie definiują poszczególnych wierszy sprawozdania finansowego kolejności ich ujawniania, szczegółowości, oraz treści merytorycznej. Z reguły detalizacja informacji jest niewystarczająca z punktu widzenia podejmowania decyzji gospodarczych. 50

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 2. Założenia projektu 1 Obie Rady uzgodniły, iż proponowane rozwiązania będą dotyczyć wszystkich podmiotów, z wyjątkiem: a) organizacji not for profit oraz b) małych i średnich przedsiębiorstw objętych przygotowanym przez IASB standardem dla MSP (Financial Reporting Standard for Small and Medium Sized Entities FRS for SME). Według omawianego projektu sprawozdanie finansowe składa się z następujących elementów: 1) sprawozdanie z sytuacji finansowej (stamtement of financial position dawniej bilansu), 2) sprawozdanie z całkowitych dochodów (statement of comprehensive income dawniej rachunku zysków i strat), 3) rachunek przepływów pieniężnych (statement of cash flows), 4) zestawienie zmian w kapitale własnym (statement of changes in equity). Według projektodawców, celem sprawozdawczości finansowej jest przekazanie dawcom kapitału, a głównie inwestorom, informacji umożliwiających ocenę kwot, horyzontu czasowego oraz niepewności przyszłych przepływów pieniężnych. Ponadto należy inwestorom stworzyć warunki do oceny skuteczności pracy zarządu. Dominującą cechą sprawozdania finansowego powinna być spójność tworzących go elementów. Oznacza to wzajemne ich wspieranie się i uzupełnianie, na poziomie poszczególnych wierszy. Przy klasyfikowaniu informacji obowiązuje tzw. podejście zarządcze, co pozwala na podział działalności przedsiębiorstwa na odrębne sekcje i kategorie, wyróżnione w tabeli 1. Tabela 1. Systematyka informacji w modelu sprawozdawczości finansowej proponowanym przez IASB i FASB z sytuacji finansowej działalność gospodarcza aktywa i zobowiązania działalności operacyjnej aktywa i zobowiązania działalności inwestycyjnej z całkowitych dochodów działalność gospodarcza przychody i koszty działalności operacyjnej przychody i koszty działalności inwestycyjnej z przepływów pieniężnych działalność gospodarcza przepływy pieniężne działalności operacyjnej przepływy pieniężne działalności inwestycyjnej 1 Opracowano na podstawie Discussion Papier Preliminary Views on Financial Statement Presentation (2009) www.iasb.org, patrz także J. Gierusz (2009). 51

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona z sytuacji finansowej działalność finansująca aktywa finansujące zobowiązania finansujące z całkowitych dochodów działalność finansująca przychód z tytułu aktywów finansujących koszty z tytułu zobowiązań finansujących podatki dochodowe podatki dochodowe z działalności kontynuowanej (działalność gospodarcza i finansująca) działalność zaniechana działalność zaniechana po potrąceniu podatku inne całkowite dochody po potrąceniu podatku Kapitał własny Uwaga: sekcje pogrubiono, kategorie wyróżniono kropką. cd. tabeli 1 z przepływów pieniężnych działalność finansująca przepływy pieniężne z aktywów finansujących przepływy pieniężne ze zobowiązań finansujących podatki dochodowe działalność zaniechana Kapitał własny Źródło: opracowanie własne na podstawie: Discussion Papier (2009). gospodarcza obejmuje aktywa i zobowiązania, jak również koszty, przychody i przepływy pieniężne, związane z tworzeniem wartości, poprzez produkcję wyrobów lub świadczenie usług. operacyjna w obrębie tej sekcji, grupuje kategorie, które zarząd postrzega jako centralne z punktu widzenia obecności podmiotu w danej branży. Spółka wykorzystuje aktywa i zobowiązania operacyjne dla realizacji podstawowych procesów generujących przychody i koszty. W ramach działalności inwestycyjnej jednostka realizuje korzyści w postaci odsetek, dywidend, wpływów z czynszów. Sekcja finansująca ujawnia zobowiązania i aktywa oraz przychody, koszty i przepływy pieniężne związane z finansowaniem działalności. W sekcji podatków dochodowych są prezentowane aktywa oraz zobowiązania i rezerwy dotyczące zarówno podatku bieżącego, jak i odroczonego. W ramach działalności zaniechanej ujmuje się aktywa i zobowiązania, jak również kategorie memoriałowe i pieniężne dotyczące zasobów jednostki już sprzedanych lub zakwalifikowanych do zbycia. Sekcja kapitału własnego przedstawia skutki transakcji kapitałowych dokonywanych z podmiotami/osobami będącymi właścicielami spółki. 52

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 3. Zalety projektu Analizowaną koncepcję wyróżnia szereg niewątpliwych zalet. Poniżej najważniejsze z nich. 1. Jest to wspólny projekt IASB i FASB dwóch najważniejszych instytucji stanowiących standardy rachunkowości w skali globalnej. Oznacza to zakończenie epoki rywalizacji między obiema Radami, a przejście do fazy współpracy. Powinno to skutkować m.in. zbliżeniem rozwiązań szczegółowych zawartych w innych standardach dotyczących np.: tworzenia i rozwiązywania rezerw, czy utraty wartości aktywów. Postępów procesu konwergencji regulacji europejskich i amerykańskich dowodzi także fakt odwołania się w omawianym dokumencie przez obie Rady do ustaleń drugiego wspólnego projektu prac nad budową jednolitych założeń koncepcyjnych rachunkowości (zob. Exposure draft, 2010). 2. Znaczenie analizowanej koncepcji jest olbrzymie, a skutki jej wdrożenia będą dostrzegalne w wielu obszarach. Omawiana formuła sprawozdania finansowego wyznaczy bowiem: a) nowe kierunki badań w samej rachunkowości, jak również w dyscyplinach pokrewnych: analizie finansowej i zarządzaniu finansami, b) formy komunikacji między jednostkami gospodarczymi a ich właścicielami akcjonariuszami, udziałowcami, c) zakres informacji o dokonaniach podmiotu przekazywanej interesariuszom: głównie dostarczycielom kapitału, ale także kontrahentom, pracownikom, agendom rządowym, społecznościom lokalnym. Ostatecznym efektem standaryzacji sprawozdania finansowego w wymiarze globalnym powinno być obniżenie ryzyka podjęcia niewłaściwych decyzji gospodarczych, a w ślad za tym ograniczenie kosztów pozyskania kapitału i zwiększenie bezpieczeństwa obrotu gospodarczego. 3. Spójność na poziomie każdego wiersza będąca dominującą cechą omawianej formuły sprawozdania finansowego otwiera nowe perspektywy analizy aktywności przedsiębiorstwa. Dotyczy to zwłaszcza dwóch sekcji: działalności gospodarczej oraz finansującej, co obrazuje schemat 1. Analiza pozioma sprawozdań: z sytuacji finansowej, z całkowitych dochodów oraz z przepływów pieniężnych, w zakresie działalności gospodarczej, pozwoli uzyskać odpowiedź na pytanie: jakie koszty i przychody generują aktywa i zobowiązania działalności operacyjnej i inwestycyjnej oraz na jakie kwoty wpływów i wydatków to się przekłada. Z kolei informacje zawarte w sekcji finansującej wskażą na źródła finansowania działań kreujących wartość dla przedsiębiorstwa. Możliwości takich nie stwarza istniejący model sprawozdawczości finansowej, w którym każdy z członów funkcjonuje nieomal niezależnie. 53

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Schemat 1. Kierunki analizy dokonań jednostki gospodarczej z sytuacji finansowej gospodarcza aktywa i zobowiązania tworzące wartość finansująca z całkowitych dochodów Informacja o działaniach tworzących wartość gospodarcza przychody i koszty tworzące wartość finansująca Źródło: opracowanie własne na podstawie: Discussion Papier (2009). z przepływów pieniężnych gospodarcza wpływy i wydatki tworzące wartość finansująca Informacja o sposobie finansowania działań tworzących wartość 4. Przyjęte rozwiązania sprzyjają przede wszystkim efektywnemu zarządzaniu środkami pieniężnymi. Płynność finansową uznano bowiem za obszar kluczowy dla utrzymania zdolności jednostki do kontynuowania działalności. Służy temu zwłaszcza ograniczenie trybu przygotowania sprawozdania z przepływów pieniężnych jedynie do metody bezpośredniej, która w opinii projektodawców wydaje się bardziej sprzyjać identyfikacji głównych kierunków wydatków oraz źródeł pozyskiwania środków pieniężnych. 5. Zasadniczej przemianie podlega rachunek zysków i strat, przekształcając się w sprawozdanie z całkowitych dochodów. Dzięki temu podlega ujawnieniu tzw. wynik całościowy, oznaczający zmianę stanu kapitału własnego powstałą w danym okresie sprawozdawczym wskutek ponoszenia kosztów i osiągania przychodów w transakcjach dokonywanych z podmiotami innymi niż właściciele. W efekcie, zestawienie zmian w kapitale własnym prezentuje skutki kapitałowe operacji z akcjonariuszami/udziałowcami. W informacji dodatkowej jednostka powinna ponadto dokonać dezagregacji wyniku całościowego na elementy kasowe i memoriałowe, co obrazuje schemat 2. Przedstawione podejście stwarza możliwość oceny jakości wyniku finansowego wskazania tej jego części, która przełoży się na rzeczywiste przepływy pieniężne, a zatem może podlegać podziałowi. 54

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Schemat 2. Procedura dezagregacji wyniku całościowego w modelu sprawozdawczości finansowej IASB i FASB Zmiana gotówki (element kasowy wyniku) Wynik całościowy (zmiany wartości aktywów i zobowiązań z podmiotami niebędącymi właścicielami) Składniki memoriałowe niebędące przeszacowaniami (np. amortyzacja) Powtarzające się przeszacowania wartości/korekty wyceny (np. wycena inwestycji do wartości godziwej) Element memoriałowy wyniku Składniki memoriałowe obejmujące przeszacowania Pozostałe zmiany (np. utrata wartości aktywów) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Discussion Papier (2009). 6. Na podkreślenie zasługuje wyodrębnienie w sprawozdaniu z sytuacji finansowej oraz z przepływów pieniężnych sekcji kapitału własnego jako kategorii opisującej stan aktywów netto przedsiębiorstwa, a zatem kluczowej dla oceny jego dokonań i kondycji finansowej. 7. Z uznaniem należy także przyjąć procedurę weryfikacji omawianego projektu. Duża grupa jednostek weźmie udział w praktycznych testach w ramach tzw. comment period w ciągu dwóch lat podmioty te przygotują sprawozdania finansowe według przedłożonej koncepcji. Ponadto, Financial Accounting Standards Research Initiative (FASRI) przeprowadzi badania poświęcone wykorzystaniu przez inwestorów informacji pozyskanych przy użyciu analizowanego modelu. Kluczową będzie tu odpowiedź na dwa pytania: czy proponowany zakres i formę prezentacji informacji inwestorzy uznają za rozwiązanie istotnie lepsze od dotychczasowego oraz czy przygotowujący sprawozdanie finansowe będą w stanie przy racjonalnym nakładzie sił i środków sprostać wysokim wymaganiom stawianym przez projekt. 55

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona 4. Uwagi krytyczne i wątpliwości Zrozumiałe jest jednak, iż tak oryginalna, a przy tym powodująca daleko idące zmiany koncepcja rodzi szereg uwag i zastrzeżeń. 1. Trzeba liczyć się z poważnymi trudnościami przy podziale aktywów i zobowiązań, kosztów i przychodów oraz wpływów i wydatków pomiędzy poszczególne sekcje i kategorie. Dotyczy to zwłaszcza rozróżnienia zobowiązań i aktywów działalności operacyjnej od analogicznych pozycji działalności finansującej. Na przykład, zobowiązania z tytułu leasingu należy przyporządkować do działalności operacyjnej czy finansującej oraz jakie pozycje oprócz gotówki można zaliczyć do aktywów działalności finansującej itp. W wielu przypadkach, te właśnie rozstrzygnięcia zawarte w polityce rachunkowości będą decydowały o przyjętej klasyfikacji, co może istotnie ograniczyć porównywalność informacji między spółkami. 2. Dla jednostek gospodarczych działających w Polsce istotnym utrudnieniem może być podział podatku dochodowego na trzy sekcje: działalności kontynuowanej, działalności zaniechanej oraz kapitału własnego. W przypadku działalności zaniechanej z reguły deficytowej wystąpi prawdopodobnie strata podatkowa, a nie dochód do opodatkowania. 3. W opisie projektu jednakowo traktuje się sprawozdania skonsolidowane, sporządzane poprzez sumowanie właściwych pozycji sprawozdań jednostkowych, w połączeniu z odpowiednimi eliminacjami i jednostkowe, oparte bezpośrednio na ewidencji. Utrudnia to ocenę skutków przyjęcia proponowanej koncepcji. 4. Analizowane rozwiązania mogą mieć znaczny wpływ na regulacje krajowe, a tu odbiorcą informacji nie zawsze są dawcy kapitału. 5. W omawianej koncepcji wiele kwestii pozostaje nierozstrzygniętych. Dotyczy to m.in.: ujęcia skutków tzw. transakcji koszykowych (gdzie przedmiotem zakupu lub zbycia jest cały podmiot), prezentacji aktywów i zobowiązań służących różnym celom lub których sposób wykorzystania uległ zmianie. Ostateczna ocena omawianego projektu będzie zależała również od postanowień przyjętych w tych kontrowersyjnych obszarach. 6. Koszty wdrożenia proponowanego modelu mogą być znaczne. W wymiarze pojedynczego podmiotu składać się nań będą m.in. nakłady na: obsługę rozbudowanej, bardziej szczegółowej ewidencji, opracowanie nowej polityki rachunkowości, zmianę oprogramowania, przeszkolenie personelu. W skali ogólnospołecznej będą to przede wszystkie koszty edukacji: przygotowania podręczników, przebudowy programów nauczania, kursów specjalistycznych dla nauczycieli. 56

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Zakończenie Przedstawione przez IASB i FASB propozycje tworzą niewątpliwie nową i ciekawą koncepcję - jednak jej praktyczna przydatność wymaga dalszych badań, głównie empirycznych. Zdziwienie musi wszakże wywołać fakt, iż omawiany projekt przekazano pod publiczną dyskusję zanim jeszcze zatwierdzono nowe założenia koncepcyjne sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych. Oznacza to, że analizowanej koncepcji brak jest podstaw teoretycznych. Z punktu widzenia liczby zainteresowanych podmiotów, dużo ważniejszym wydaje się kształt sprawozdawczości finansowej małych i średnich przedsiębiorstw, których przedmiotowa propozycja nie dotyczy. Na te rozwiązania będziemy musieli jednak poczekać. Literatura Discussion Papier Preliminary Views on Financial Statement Presentation, (2009) www.iasb.org Exposure draft An Improved Conceptual Framework for Financial Reporting, IASB, FASB (2010). J. Gierusz (2009), Przebudowa sprawozdawczości finansowej propozycje IASB i FASB, Rachunkowość, Nr 7. Streszczenie W artykule przedstawiono podstawowe założenia projektu sprawozdania finansowego przygotowanego przez IASB i FASB, a także wady i zalety sformułowanych rozwiązań. Do zalet zaliczono między innymi: 1) fakt wspólnego opracowania koncepcji przez obie Rady, 2) duże znaczenie omawianego projektu dla podniesienia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, 3) spójność na poziomie każdego wiersza, jako podstawową cechę sprawozdania, 4) wprowadzenie obowiązku ujawniania wyniku całościowego. Wątpliwości natomiast budzą zwłaszcza: 1) trudności z podziałem aktywów i zobowiązań, kosztów i przychodów oraz wpływów i wydatków pomiędzy wyróżnione sekcje i kategorie, 2) brak rozstrzygnięć co do sprawozdań skonsolidowanych, 3) znaczne koszty wdrożenia proponowanej koncepcji. 57

- bited. - bited. - bited. - This copy is for persona Summary Evaluation of the IASB/FASB project for the new format of financial statements The article presents key assumptions of the project for the new format of financial statements prepared by IASB and FASB, followed by discussion of advantages and disadvantages of the proposed solutions. The advantages include the following: 1) the very fact that the two boards worked jointly on this project, 2) enhancing security in the international trade, 3) consistency at the level of each line of each component of financial statements, 4) obligation to disclose comprehensive income. The disadvantages include the following: 1) difficulty in dividing assets, liabilities, incomes, expenses, inflows and outflows between various sections and categories, 2) no guidelines on consolidated financial statements, 3) significant implementation costs of the new solutions. 58