Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym

Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym Komentarz Monika Rejdak Paweł Pietkiewicz Wydanie 1 Komentarze LexisNexis

Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym Komentarz Monika Rejdak Paweł Pietkiewicz Wydanie 1 Stan prawny na 1 lutego 2011 roku Warszawa 2011

Poszczególne części Komentarza napisali: Monika Rejdak: Ogólna charakterystyka postępowania grupowego oraz komentarz do art. 1, art. 2 tezy 28 44, art. 4, art. 10 13, art. 15 18, art. 21, art. 26 Paweł Pietkiewicz: komentarz do art. 2 tezy 1 27, art. 3, art. 5 9, art. 14, art. 19, art. 20, art. 22 25 Recenzent: prof. zw. dr hab. Andrzej Jakubecki, Uniwersytet Marii Curie -Skłodowskiej w Lublinie Opracowanie redakcyjne: Joanna Pastuszka, Joanna Tchorek Opracowanie techniczne: Małgorzata Duda Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. ISBN 978-83-7620-740-7 LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e -mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl

5 Spis treści Wykaz skrótów................................................ 7 Ogólna charakterystyka postępowania grupowego................ 9 Art. 1. [Definicja postępowania grupowego]....................... 35 Art. 2. [Wymóg ujednolicenia wysokości dochodzonych roszczeń pieniężnych; powództwo o ustalenie odpowiedzialności pozwanego]............................................ 72 Art. 3. [Właściwość i skład sądu w postępowaniu grupowym]....... 103 Art. 4. [Legitymacja czynna reprezentanta grupy; przymus adwokacko -radcowski]................................... 106 Art. 5. [Pactum de quota litis]................................... 124 Art. 6. [Wymogi formalne pozwu w postępowaniu grupowym]...... 133 Art. 7. [Mediacja w postępowaniu grupowym]..................... 155 Art. 8. [Kaucja na zabezpieczenie kosztów procesu]................ 156 Art. 9. [Zaspokojenie z kaucji].................................. 163 Art. 10. [Postanowienie sądu w przedmiocie dopuszczalności postępowania grupowego]................................ 164 Art. 11. [Ogłoszenie o wszczęciu postępowania grupowego].......... 176 Art. 12. [Oświadczenie o przystąpieniu do grupy]................... 189 Art. 13. [Szczególny skutek sprawy w toku w postępowaniu grupowym]............................................. 198 Art. 14. [Niedopuszczalność interwencji ubocznej członka grupy po stronie powoda]...................................... 204

Spis treści Art. 15. [Zagadnienia procesowe podnoszone przez pozwanego]...... 204 Art. 16. [Ciężar przytoczenia okoliczności faktycznych oraz dowodu reprezentanta grupy].................................... 208 Art. 17. [Postanowienie sądu w przedmiocie składu osobowego grupy] 213 Art. 18. [Zmiana reprezentanta grupy]............................ 230 Art. 19. [Czynności dyspozytywne w postępowaniu grupowym]....... 244 Art. 20. [Środek dowodowy w postaci wyjaśnień członków grupy lub podgrupy].............................................. 250 Art. 21. [Treść i granice prawomocności wyroku]................... 251 Art. 22. [Legitymacja do prowadzenia egzekucji świadczeń pieniężnych]............................................ 264 Art. 23. [Legitymacja do prowadzenia egzekucji świadczeń niepieniężnych]......................................... 265 Art. 24. [Stosowanie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w postępowaniu grupowym].............................. 267 Art. 25. [Zmiany w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych]............................................. 271 Art. 26. [Wejście ustawy w życie]................................. 272 Literatura..................................................... 273

7 Wykaz skrótów k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 109, poz. 756 ze zm.) LexPolonica Serwis Prawniczy LexisNexis OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych PPH Przegląd Prawa Handlowego PS Przegląd Sądowy rozp.czyn.adw. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.) rozp.czyn.radc. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.) RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Społeczny TFUE Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz.Urz. UE 2010 C 83/47) TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana: Dz.Urz. UE 2006 C 321E/37) u.k.s.c. ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) u.o.k.k. ustawa z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm.)

Wykaz skrótów u.n.p.r. u.z.n.k. ustawa z 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz.U. Nr 171, poz. 1206) ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.) Uwaga: artykuły powołane bez bliższego określenia lub jako artykuły ustawy są artykułami ustawy z 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44).

Monika Rejdak 9 Ogólna charakterystyka postępowania grupowego 1. Postępowanie grupowe to postępowanie cywilne w sprawach, w których dochodzone są roszczenia jednego rodzaju, co najmniej 10 osób, oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej (definicja postępowania grupowego). Postępowanie grupowe może się toczyć wyłącznie w sprawach o roszczenia konsumentów, z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny oraz z tytułu czynów niedozwolonych, z wyjątkiem roszczeń o ochronę dóbr osobistych. W postępowaniu grupowym rozpoznawane są tylko sprawy cywilne w rozumieniu art. 1 k.p.c. Jednakże ze względu na treść art. 1 ust. 2 ustawy pojęcie sprawy cywilnej w odniesieniu do tego postępowania podlega istotnemu zawężeniu, gdyż w postępowaniu grupowym mogą być rozpoznawane tylko te roszczenia, które wymienia art. 1 ust. 2 ustawy. 2. Przedmiotem ochrony w postępowaniu grupowym jest interes grupowy. Fakt ten ma podstawowe znaczenie dla ujęcia wszystkich zasadniczych instytucji postępowania grupowego, czyli kompozycji przesłanek dopuszczalności postępowania grupowego, podziału postępowania na tylko jemu właściwe fazy, procesowego statusu powoda (reprezentanta grupy), a także skutków wyroku. Przedmiot ochrony prawnej w postępowaniu grupowym odbiega w zasadniczy sposób od klasycznych postępowań cywilnych. Co do zasady bowiem przedmiotem ochrony prawnej w postępowaniu cywilnym są

Ogólna charakterystyka postępowania grupowego 10 Monika Rejdak indywidualne interesy podmiotów prawa cywilnego (mające w szczególności postać praw podmiotowych), dochodzone przez nie same, a wyjątkowo przez inny podmiot, np. organizację społeczną, rzecznika konsumentów (M. Rejdak, Współczesne przemiany w procesie cywilnym w odniesieniu do ochrony interesów konsumentów (indywidualnych, zbiorowych oraz grupowych), w: Jus et Remedium. Księga Jubileuszowa Profesora Mieczysława Sawczuka, red. A. Jakubecki, J. Strzępka, Warszawa 2010, s. 457 i n.). Nawet wówczas, gdy na rzecz konkretnego podmiotu prawa cywilnego dochodzona jest ochrona przez inny podmiot, to może on stać się aktywnym uczestnikiem procesu (stroną procesu w znaczeniu formalnym), co w postępowaniu grupowym jest wykluczone. Postępowanie grupowe, a także postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone uregulowane w art. 479 36 479 45 k.p.c. (na temat drugiego z przywołanych postępowań zob. M. Rejdak, Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Komentarz, Warszawa 2009) to wyjątki od zasady, że w postępowaniu cywilnym chodzi o ochronę interesów indywidualnych (głównie praw podmiotowych). W obydwu bowiem wskazanych postępowaniach cywilnych przedmiotem ochrony jest interes grupowy. W postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone chodzi o interes grupy (zbiorowości), której nie można indywidualnie sprecyzować. Grupę stanowią wszyscy potencjalni konsumenci pozwanego przedsiębiorcy. Dlatego też w tych sprawach powód musi określić jedynie zbiorowość, na rzecz której wytacza powództwo (wskazać ogólne cechy pewnej grupy). Natomiast w postępowaniu grupowym powód w pozwie nie tylko precyzuje grupę (wskazuje ogólne właściwości grupy), na rzecz której wytacza powództwo, ale także do pozwu muszą zostać dołączone oświadczenia konkretnych osób o przystąpieniu do tej grupy. Muszą zatem zostać ujawnione konkretnie osoby, które mają status jej członka. Wymóg ten dotyczy nie tylko sytuacji, kiedy powód występuje z roszczeniami pieniężnymi, ale obowiązuje bez względu na charakter dochodzonych roszczeń.

Ogólna charakterystyka postępowania grupowego Monika Rejdak 11 Ilustracją tego zagadnienia może być grupa, której członkami są osoby, które z tym samym przedsiębiorcą (bankiem X) zawarły identyczne umowy o udzielenie kredytu, na podstawie tego samego wzorca umowy (regulaminu bankowego). Wówczas takie okoliczności, że: 1) stroną każdej umowy jest ten sam przedsiębiorca, 2) zawarcie umowy nastąpiło na podstawie tego samego regulaminu, stanowią podstawę wyodrębnienia pewnej grupy osób. W ten sposób można sprecyzować określony model, wzorzec grupy: grupę stanowią osoby, które z bankiem X zawarły umowę o udzielenie kredytu, na podstawie regulaminu Y. W ustawie przyjęto zatem, że postępowanie grupowe toczy się co prawda na rzecz grupy, jednakże od samego początku procesu (od momentu jego wszczęcia) stanowią ją konkretne osoby. Jednym z warunków formalnych pozwu jest bowiem dołączenie do niego oświadczeń osób, które przystąpiły do grupy. Z jednej strony zatem powód musi sprecyzować grupę, na rzecz której wytacza powództwo, ale z drugiej strony musi też wykazać, jakie osoby mają status jej członka. Warto wspomnieć, że w niektórych państwach europejskich wymóg sprecyzowania grupy z jednoczesnym wskazaniem osób do niej należących nie ma charakteru obligatoryjnego. Przykładowo, w prawie szwedzkim omawiany wymóg jest elastyczny i zależy od oceny sądu w każdym konkretnym przypadku. Może być zatem tak, że w sprawach, w których chodzi o roszczenia majątkowe o niewielkiej wartości, sąd może uznać, że nie ma potrzeby, aby powód w pozwie precyzował osoby należące do grupy, na rzecz której wytoczył powództwo. Można zatem wytoczyć powództwo np. na rzecz wszystkich abonentów określonego czasopisma (P. Meijknecht, Pozwy zbiorowe, w: Materiały z Konferencji dotyczącej pozwów zbiorowych, zorganizowanej przez Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 18 19 stycznia 2007 r., Warszawa 2007, s. 89). Podkreślić jednak trzeba, że chociaż grupę stanowią konkretne osoby (członkowie grupy), to jest to postępowanie cywilne, którego przedmiotem ochrony jest jednak interes grupy, a nie interesy (prawa) poszczególnych jej członków. Dlatego też nie można postępowania grupowego sprowadzać do zagadnienia prostej kumulacji podmiotowo-

Ogólna charakterystyka postępowania grupowego 12 Monika Rejdak -przedmiotowej roszczeń indywidualnych. Postępowanie grupowe bezpośrednio dotyczy ochrony interesu grupy, a jedynie pośrednim zagadnieniem jest fakt, że w skład grupy wchodzą konkretne osoby ze swoimi roszczeniami. Konsekwentnie trzeba przyjąć, że tylko reprezentant grupy prowadzi postępowanie grupowe, a udział jej członków jest w zasadzie bierny. Gdyby w postępowaniu grupowym chodziło jedynie o dochodzenie w jednym postępowaniu cywilnym skumulowanych pojedynczych roszczeń, to ustawa musiałaby przyznawać szerokie uprawnienia procesowe poszczególnym członkom grupy. Wtedy zaś postępowanie grupowe w zasadzie sprowadzałoby się do kwestii podmiotowo -przedmiotowej kumulacji indywidualnych roszczeń. Procesowa instytucja postępowania grupowego nie różniłaby się od instytucji współuczestnictwa procesowego. Tak jednak nie jest, o czym świadczą rozwiązania przyjęte w ustawie (m.in. art. 1, 4 oraz 19). Ze względu na przesłanki postępowania grupowego (art. 1), szeroki wachlarz uprawnień procesowych reprezentanta grupy i ich brak po stronie członków grupy, a także ze względu na treść art. 19 trudno postępowanie grupowe sprowadzać wyłącznie do zagadnienia dochodzenia przez wiele osób w jednym postępowaniu cywilnym ochrony swoich indywidualnych roszczeń. Nie bez znaczenia jest zresztą sama nomenklatura tego postępowania postępowanie grupowe. Wszystkie osoby, które chcą uzyskać status członka określonej grupy, muszą spełniać przesłanki postępowania grupowego określone w art. 1. Dotyczy to zarówno osób, których oświadczenia o przystąpieniu do grupy dołączono do pozwu, jak i osób, które złożyły te oświadczenia w następstwie publicznego ogłoszenia o wszczęciu postępowania grupowego. 3. W sytuacji gdy przesłanki postępowania grupowego (określone w art. 1) nie zostaną spełnione, sąd odmówi rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym, wydając postanowienie o odrzuceniu pozwu (art. 10). Sąd zadecyduje zatem o tym, że z przyczyn procesowych, określonych w art. 1 ustawy, niedopuszczalne jest merytoryczne rozpoznanie danej

Ogólna charakterystyka postępowania grupowego Monika Rejdak 13 sprawy w postępowaniu grupowym. Oczywiście sąd może także odrzucić pozew w postępowaniu grupowym ze względu na brak ogólnych przesłanek procesowych określonych w art. 199 k.p.c. W przypadku natomiast spełnienia się przesłanek postępowania grupowego, wobec roszczenia, którego można dochodzić w postępowaniu grupowym, sąd, na mocy art. 10 ustawy, wyda postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym. 4. Przez pojęcie postępowanie rozpoznawcze w typowych sprawach cywilnych rozumie się postępowanie, w którym sąd rozpoznaje żądania stron i uczestników postępowania zgłaszane w pozwach, wnioskach i środkach zaskarżenia i rozstrzyga o nich w swych orzeczeniach (J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk -Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s. 36). Pojęcie postępowanie rozpoznawcze ma natomiast inne znaczenie na gruncie ustawy o postępowaniu grupowym. W tym bowiem przypadku odnosi się ono także do rozpoznawania wniosku powoda o dopuszczenie postępowania grupowego oraz o objęcie tym postępowaniem określonych osób. W tym zatem przypadku postępowanie rozpoznawcze ma zadecydować, czy w określonych w pozwie granicach dopuszczalne jest postępowanie grupowe, a także czy osobom objętym wykazem składanym przez reprezentanta grupy przysługuje status członka grupy (art. 13). Sąd tej oceny dokonuje na mocy wskazań zawartych w ustawie. Jeżeli natomiast sąd dopuści postępowanie grupowe, to właściwe postępowanie rozpoznawcze (merytoryczne) toczy się na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego, z wyłączeniem jedynie tych przepisów, o których mowa w art. 24 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Ustawa ta bowiem nie wprowadza żadnych szczególnych rozwiązań, jeżeli chodzi o fazę merytorycznego rozpoznawania sprawy grupowej, które następuje po uprawomocnieniu się postanowienia o ustaleniu składu grupy (art. 17). Jedyny przepis, który dotyczy merytorycznej fazy postępowania grupowego, to art. 21 regulujący treść wyroku zapadającego w postępowaniu grupowym. W trakcie merytorycznego postępowania rozpoznawczego sąd będzie musiał ocenić, czy członkom określonej grupy lub poszczególnych pod-

Ogólna charakterystyka postępowania grupowego 14 Monika Rejdak grup przysługują świadczenia w rodzaju i (lub) w wysokości przez nich wskazanych. 5. Cechą postępowania cywilnego jest jego fazowość (stadialność), skutkująca tym, że pewne czynności procesowe muszą zostać dokonane tylko w określonym momencie, gdyż później mogą okazać się już bezprzedmiotowe. Każda faza postępowania cywilnego pełni właściwą sobie funkcję w procesie. Zamknięcie określonej fazy (podfazy) postępowania i przejście do następnej przekreśla możliwość przedsięwzięcia czynności, która wchodziła w rachubę poprzednio (M. Waligórski, Polskie prawo procesowe cywilne. Dynamika procesu (postępowanie), Warszawa 1948, s. 6; T. Wiśniewski, Przebieg procesu cywilnego, Warszawa 2009, s. 27). Fazowość postępowania cywilnego nabiera szczególnego znaczenia w postępowaniu grupowym, gdyż charakteryzuje go nie tylko fazowość typowa dla postępowania cywilnego w ogólności, ale także fazowość (podfazowość), która występuje tylko w tym postępowaniu. Jak się wydaje, jest to najważniejsza cecha postępowania grupowego. Szczególna fazowość postępowania grupowego, właściwa tylko temu procesowi, odnosi się jednak tylko do początkowego jego etapu w przedmiocie dopuszczalności postępowania grupowego oraz ustalenia składu osobowego grupy. Nie dotyczy natomiast merytorycznego etapu rozpoznawania sprawy grupowej czy postępowania egzekucyjnego, które przebiega według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Fazy cechujące postępowanie grupowe podyktowane są przedmiotem jego ochrony. Pierwsza faza postępowania grupowego obejmuje badanie przez sąd samej dopuszczalności postępowania grupowego. Rozpoczyna się ona z chwilą wytoczenia powództwa przez reprezentanta grupy, a kończy postanowieniem o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym. Podczas drugiej fazy postępowania grupowego zostaje zagwarantowana możliwość przystąpienia do grupy, na rzecz której toczy się już postępowanie, wszystkich osób posiadających roszczenia, które mogą być razem z tą grupą dochodzone w jednym postępowaniu grupowym. Druga faza postępowania rozpoczyna się postanowieniem

Ogólna charakterystyka postępowania grupowego Monika Rejdak 15 sądu o ogłoszeniu o wszczęciu postępowania grupowego (art. 11), a kończy się postanowieniem o ustaleniu składu grupy, wydanym na podstawie art. 17. Ta szczególna właściwość postępowania grupowego jak zaznaczono odnosi się tylko do etapu początkowego, nie dotyczy zaś merytorycznego rozpoznawania sprawy grupowej lub też postępowania egzekucyjnego. Z kolei w innych postępowaniach cywilnych, w których pojawiają się szczególne fazy, z reguły występują one podczas dalszych etapów postępowania niż etap wszczęcia. Z reguły w typowych sprawach cywilnych różnice między poszczególnymi procesami są najmniejsze w fazie początkowej, związanej z samym jego wszczęciem (M. Waligórski, Polskie prawo procesowe..., s. 6). 6. Pierwsza faza postępowania grupowego jest najważniejsza, gdyż wówczas dochodzi do rozstrzygnięcia sądowego, czy w odniesieniu do określonej w pozwie grupy postępowanie grupowe jest dopuszczalne. To rozstrzygnięcie jest ważne zarówno dla powoda, jak i pozwanego. Przede wszystkim decyzja sądu o dopuszczalności postępowania grupowego jest istotna dla pozwanego. Jest tak dlatego, że dla tego podmiotu bez względu na ostateczny, merytoryczny wynik procesu, czyli abstrahując od kwestii, czy sąd uwzględni dochodzone roszczenia na rzecz członków grupy już samo przyjęcie dopuszczalności postępowania grupowego rzutuje na jego sytuację rynkową. Stwierdzenie to płynie z obserwacji praktyki stosowania analogicznych regulacji w innych państwach, gdzie sam fakt wszczęcia procesu grupowego wpływa m.in. na wartość akcji pozwanej spółki. Ponadto sama obawa przed postępowaniem grupowym powstrzymuje wielu przedsiębiorców przed wprowadzaniem do obrotu nowych produktów, usług czy też przed wypuszczaniem akcji (Ch. Hodges, Regulacja postępowań grupowych: doświadczenia związane z różnymi rodzajami regulacji, konkretne rozwiązania i potrzeba elastyczności w ich stosowaniu, w: Materiały z konferencji dotyczącej pozwów zbiorowych, zorganizowanej przez Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 18 19 stycznia 2007 r., Warszawa 2007, s. 62). Dodatkowo należy podkreślić, że decyzja sądu o rozpoznawaniu danej sprawy grupowej może być impulsem do wywierania nacisku na po-