Co to jest postępowanie grupowe?

Transkrypt

1 Co to jest postępowanie grupowe? Ogólne informacje Postępowanie grupowe to nowa instytucja postępowania cywilnego wprowadzona przez ustawę z dnia 14 grudnia 2009 roku o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. 2010, nr 7, poz. 44; dalej jako: Ustawa ), która weszła w Ŝycie 19 lipca 2010 roku. Ustawa reguluje postępowanie cywilne w sprawach, w których są dochodzone roszczenia jednego rodzaju, przez co najmniej 10 osób, oparte na tej samej (toŝsamej) lub takiej samej (podobnej) podstawie faktycznej. Zasadniczym celem postępowania grupowego jest ułatwienie zbiorowego dochodzenia indywidualnych roszczeń od jednego podmiotu poprzez stworzenie moŝliwości rozstrzygnięcia wielu podobnych spraw róŝnych podmiotów w jednym postępowaniu. W miejsce wielu podmiotów po stronie powodowej ustawa wprowadza kategorię grupy, w imieniu której działa tzw. reprezentant. Z załoŝenia nowa regulacja ma zwiększyć efektywność ochrony prawnej oraz ułatwić dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Polska Ustawa oparta jest na tzw. modelu opt in, który polega na tym, Ŝe w postępowaniu grupowym mogą uczestniczyć tylko tacy członkowie grupy, którzy wyraŝą taką wolę, w przeciwieństwie do modelu opt out, w przypadku którego postępowaniem objęte są wszystkie osoby, które kwalifikują się do grupy, chyba Ŝe wyraźnie oświadczą, Ŝe nie chcą brać udziału w postępowaniu. Wszczęcie postępowania grupowego nie wyłącza odrębnego, indywidualnego dochodzenia roszczeń na drodze sądowej przez osoby, które nie przystąpiły do grupy bądź osoby, które z niej skutecznie wystąpiły. Warto przy tym zaznaczyć, ze sama Ustawa ma czysto proceduralny charakter, co oznacza, Ŝe nie ingeruje ona (nie zmienia) materialnoprawnych podstaw dochodzonych grupowo roszczeń (takich jak choćby podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej, pojęcie szkody, sposób ustalenia i miarkowania odszkodowania, związek przyczynowy pomiędzy zdarzeniem a szkodą). Zakres przedmiotowy postępowania grupowego Postępowanie grupowe słuŝy rozpoznawaniu spraw cywilnych, jednakŝe nie wszystkich, tylko takich, które naleŝą do jednej z trzech wskazanych przez Ustawę kategorii spraw, tj.: (i) spraw o ochronę konsumentów, (ii) spraw z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny, (iii) spraw z tytułu czynów niedozwolonych. W zakresie przedmiotowym wyŝej wskazanych spraw samo powództwo grupowe moŝe zostać ukształtowane jako powództwo o świadczenia, jak i ograniczać się jedynie do Ŝądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego bądź teŝ zmierzać do ukształtowania stosunku prawnego/ prawa. Przesłanki dopuszczalności postępowania grupowego Na podstawie przepisów Ustawy naleŝy wskazać na następujące przesłanki warunkujące moŝliwość skorzystania z nowego trybu zbiorowego dochodzenia roszczeń: (i) jednorodzajowość roszczeń wszystkich członków grupy dochodzonych w ramach postępowania grupowego.

2 Roszczenia jednego rodzaju to takie, które wynikają z jednego rodzaju (typu) stosunku prawnego, a więc opierają się na tym samym typie stosunku prawnego, np. roszczenia wynikające z jednego typu czynu niedozwolonego (roszczenia pienięŝne o naprawienie szkody wynikającej ze stosunku zobowiązaniowego, jaki nawiązuje się między poszkodowanym a sprawcą deliktu). (ii) wspólność podstawy faktycznej dochodzonych roszczeń. Roszczenia wszystkich członków grupy dochodzone w ramach postępowania grupowego muszą być oparte na tej samej (tj. toŝsamej) lub takiej samej (tj. jednakowej) podstawie faktycznej. Przez podstawę faktyczną roszczenia rozumie się zespół faktów (okoliczności faktycznych) stanowiących podstawę danego roszczenia, uzasadniający zgłoszone w postępowaniu Ŝądanie udzielenia ochrony prawnej. (iii) wielkość (liczebność grupy). Minimalna liczba osób, która moŝe połączyć się w grupę, by móc dochodzić roszczeń w trybie Ustawy, to dziesięć osób. Grupę mogą stanowić zarówno osoby fizyczne jak i osoby prawne, czy teŝ podmioty nieposiadające osobowości prawnej, którym przepisy przyznają zdolność prawną. Taki mieszany charakter grupy będzie dopuszczalny, o ile spełnione będą pozostałe warunki pozwalające na rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym. (iv) ujednolicenie wysokości roszczeń pienięŝnych. W przypadku dochodzenia roszczeń pienięŝnych Ustawa wprowadza dodatkową przesłankę dopuszczalności skorzystania z postępowania grupowego, a mianowicie ujednolicenie wysokości roszczenia kaŝdego członka grupy przy uwzględnieniu wspólnych okoliczności sprawy. Standaryzacja dochodzonych roszczeń zakłada zgodę poszczególnych członków grupy na ujednolicenie wysokości dochodzonego roszczenia pienięŝnego np. roszczenia odszkodowawczego; w istocie oznacza to równanie wysokości roszczeń w dół, dopasowywanie ich do roszczeń o niŝszej wysokości. Ujednolicenie nie musi nastąpić w całej grupie (tzn. wszyscy członkowie grupy nie muszą dochodzić roszczenia w tej samej wysokości); wystarczy jego dokonanie w dwuosobowych podgrupach. Przykładowo, pomimo Ŝe szacowana wysokość szkody określonego członka grupy wynosi więcej (przyjmijmy ,00 zł) roszczenie tej osoby o zryczałtowane odszkodowanie zostanie określone w pozwie grupowym na kwotę niŝszą (przykładowo 9.000,00 zł) tak, aby móc je dopasować do kwotowo najbliŝszego mu roszczenia innego członka grupy (właśnie we wskazanej wysokości 9.000,00 zł). Ujednolicenie roszczenia oznacza, Ŝe członek grupy nie będzie mógł dochodzić odszkodowania poza wskazaną ujednoliconą wysokość (w przyjętym przykładzie nie będzie mógł dochodzić pozostałej kwoty 1.000,00 zł). W praktyce oznacza to, Ŝe co najmniej, dwie osoby muszą określić Ŝądania na takim samym poziomie, czyli Ŝądać zapłaty tej samej kwoty, pomimo Ŝe kwota ta jest inna niŝ wysokość poniesionej przez te osoby szkody. Ujednolicenie wysokości roszczeń powinno uwzględniać wspólne okoliczności sprawy. Wszystkie wyŝej wskazane przesłanki dopuszczalności postępowania grupowego muszą być spełnione na kaŝdym etapie postępowania. Brak którejkolwiek z nich prowadzi do odrzucenia pozwu grupowego (czyli nierozpoznania w ogóle sprawy przez sąd) bez względu na etap postępowania. Co to jest grupa w rozumieniu ustawy? Grupa to osoby, które zdecydowały się wspólnie dochodzić ochrony prawnej w ramach postępowania grupowego i złoŝyły w tym celu oświadczenie o przystąpieniu do grupy oraz wyraziły zgodę na pełnienie funkcji reprezentanta przez określoną osobę. Przykładowo grupę mogą tworzyć konsumenci poszkodowani przez jednego przedsiębiorcę stosującego tzw. niedozwolone klauzule, poszkodowani wskutek jednego zdarzenia (np. wypadku komunikacyjnego, innego czynu niedozwolonego), czy teŝ osoby poszkodowane niebezpiecznym produktem. W samym postępowaniu za grupę działa reprezentant, realizując jej interesy procesowe, zaś wyrok, jaki zapadnie w sprawie, będzie wiąŝący dla wszystkich członków grupy. Równocześnie 2

3 sama grupa bez reprezentanta nie moŝe wytoczyć powództwa grupowego, jemu jedynie przysługuje uprawnienie (legitymacja) do wniesienia takiego powództwa. Zasada reprezentacji w postępowaniu grupowym Ustawa przyjmuje w postępowaniu model reprezentacji, czyniąc reprezentanta gospodarzem procesu, który jest w postępowaniu grupowym powodem. Reprezentant grupy występuje w postępowaniu w imieniu własnym, lecz na rzecz wszystkich członków grupy, dochodząc roszczeń: własnych (za wyjątkiem sytuacji, gdy funkcje tą pełni rzecznik konsumentów) i roszczeń pozostałych członków grupy. Reprezentantem grupy moŝe być osoba będąca członkiem grupy oraz powiatowy (miejski) rzecznik praw konsumentów w sprawach o ochronę konsumentów. Reprezentant z racji pełnionych funkcji decyduje o wyborze profesjonalnego pełnomocnika i udziela mu pełnomocnictwa do reprezentowania go w postępowaniu grupowym, negocjuje i podpisuje umowę o zastępstwo procesowe z pełnomocnikiem. Przymus adwokacko radcowski W postępowaniu grupowym istnieje tzw. przymus adwokacko radcowski, co oznacza, Ŝe reprezentant obowiązkowo zastępowany jest w postępowaniu przez adwokata lub radcę prawnego, za wyjątkiem sytuacji, gdy sam reprezentant jest adwokatem bądź radcą prawnym. Opłaty sądowe oraz kaucja W przypadku dochodzenia roszczeń w postępowaniu grupowym obowiązują szczególne stawki opłat sądowych. Opłata stosunkowa, naleŝna w sprawach o prawa majątkowe dochodzone w postępowaniu grupowym, wynosi 2% (a nie jak w innych sprawach 5 %) wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarŝenia, jednak nie mniej niŝ 30 zł i nie więcej niŝ zł (art. 13 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) Z kolei opłata tymczasowa, naleŝna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartości przedmiotu sprawy nie da się ustalić w chwili ich wszczęcia, w postępowaniu grupowym moŝe zostać wyznaczona w granicach od 100 zł do zł. Ponadto Ustawa przewiduje, Ŝe na Ŝądanie pozwanego sąd moŝe zobowiązać powoda (czyli reprezentanta) do złoŝenia kaucji na zabezpieczenie kosztów postępowania, Jej wysokość określa sąd, przy czym nie moŝe ona wynosić więcej niŝ 20 % wartości przedmiotu sporu. W razie jej nieuiszczenia w wyznaczonym terminie, sąd na wniosek pozwanego odrzuci pozew lub środek odwoławczy. Status reprezentanta grupy oraz poszczególnych członków grupy Członek grupy jest co do zasady podmiotem procesowo biernym. Wraz ze złoŝeniem oświadczenia o przystąpieniu do grupy właściwie kończy się jego procesowa aktywność w ramach postępowania grupowego. Członek grupy nie jest powodem w znaczeniu procesowym. Wobec powyŝszego nie przysługują mu w ramach procesu prawa strony. Ustawa zastrzega jedynie ograniczony krąg czynności charakterystycznych dla postępowania grupowego oraz tzw. czynności dyspozytywnych, w zakresie których członkowi grupy przysługuje zdolności do czynności procesowych. NaleŜą do nich: oświadczenie o przystąpieniu do grupy, w tym zgoda na ujednolicenie wysokości dochodzonego roszczenia w przypadku roszczeń pienięŝnych, oświadczenie o wystąpieniu z grupy, 3

4 wniosek o zmianę reprezentanta (dla swojej skuteczności wniosek taki musi być złoŝony przez więcej niŝ połowę członków grupy), wyraŝenie zgody na cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia, zawarcie ugody. Pomimo braku formalnego statusu strony w samym postępowaniu grupowym, prawomocny wyrok wydany w ramach tego postępowania ma skutek wobec wszystkich członków grupy. Orzeczenie wydane w postępowaniu grupowym rozstrzyga o roszczeniach materialnoprawnych wszystkich członków grupy. W sentencji wyroku sąd wskazuje wszystkich członków grupy oraz ustala, jaka kwota przypada kaŝdemu z członków grupy, jeśli zasądza dochodzone świadczenie pienięŝne. Z kolei na samym etapie postępowania egzekucyjnego w sprawach o świadczenia pienięŝne członek grupy posiada juŝ status strony, a co za tym idzie - legitymację do wszczęcia i prowadzenia postępowania egzekucyjnego na podstawie tytułu wykonawczego w postaci wyciągu z wyroku. Przebieg postępowania grupowego W porównaniu do zwykłego procesu cywilnego, postępowanie grupowe wyróŝnia miedzy innymi występowanie specyficznych faz (etapów) postępowania, właściwych tylko dla tego postępowania. Etapy te to: (i) faza wstępna ocena dopuszczalności postępowania. Na tym etapie sąd rozstrzyga o samej dopuszczalności postępowania grupowego jako szczególnego trybu dochodzenia roszczeń w danej sprawie; przedmiotem oceny będzie występowanie w sprawie wszystkich przesłanek warunkujących moŝliwość rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym. Etap ten trwa od chwili skutecznego wniesienia pozwu do chwili uprawomocnienia się postanowienia sądu w przedmiocie dopuszczalności postępowania grupowego; w razie pozytywnej oceny (tzw. certyfikacji) sąd wydaje po przeprowadzeniu rozprawy postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym, zaś w przypadku negatywnej weryfikacji - sąd odrzuca pozew. (ii) faza ustalania składu grupy ustalania zakresu przedmiotowego i podmiotowego postępowania. Etap ten otwiera notyfikacja o postępowaniu grupowym - sąd zarządza umieszczenie w poczytnej prasie ogłoszenia o wszczęciu postępowania grupowego. W ogłoszeniu takim zawarte są podstawowe informacje o zawisłej sprawie oraz informacje o moŝliwości przystąpienia do grupy. W terminie zakreślonym w ogłoszeniu, swój udział w postępowaniu mogą zgłosić osoby, które nie przystąpiły do postępowania na etapie wnoszenia powództwa, a które posiadają kwalifikacje, aby być członkiem grupy (tj. przysługuje im takie samo rodzajowo roszczenie, jak te dochodzone w postępowaniu grupowym), poprzez złoŝenie stosownego oświadczenia reprezentantowi grupy. Reprezentant moŝe zobowiązać członka grupy do złoŝenia w wyznaczonym terminie dodatkowych dowodów i wyjaśnień. Po upływie zakreślonego terminu przystąpienie do grupy jest wyłączone. Oświadczenie o przystąpieniu do grupy winno określać Ŝądanie członka grupy (a w istocie kandydata na członka grupy), zawierać wskazanie okoliczności uzasadniających przynaleŝność danej osoby do grupy oraz przedstawiać dowody popierające te twierdzenia. Następnie, na podstawie złoŝonych oświadczeń, reprezentant sporządza wykaz osób, które przystąpiły do grupy w tej fazie i przedkłada go sądowi; pozwanemu przysługuje prawo zgłoszenia zarzutów co do przynaleŝności poszczególnych osób do grupy lub podgrupy. Ostatecznie o składzie grupy decyduje sąd, który wydaje w tym przedmiocie postanowienie co do składu grupy, w którym wymienia poszczególnych członków grupy z imienia i nazwiska (bądź nazwy zaleŝnie od ich statusu prawnego). Z chwilą uprawomocnienia się postanowienia co do składu grupy, nie jest moŝliwe wystąpienie z grupy. 4

5 (iii) faza postępowania rozpoznawczego. Po ustaleniu składu grupy sąd przystępuje do merytorycznej oceny zgłoszonych w ramach postępowania grupowego Ŝądań poszczególnych członków grupy, prowadząc jedno postępowanie dowodowe dla wszystkich dochodzonych roszczeń członków grupy. Szczegółowy przebieg oraz czasokres tego etapu zaleŝeć będzie od przedmiotu danej sprawy; etap ten kończy się wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy. (iv) faza wykonania wyroku wydanego w postępowaniu grupowym. W przypadku zasądzenia w ramach postępowania grupowego świadczenia pienięŝnego, kaŝdy z członków grupy jest uprawniony do wszczęcia i prowadzenia postępowania egzekucyjnego na podstawie wyciągu z wyroku wskazującego wysokość naleŝnego mu świadczenia. Odmiennie przedstawia się egzekucja świadczenia niepienięŝnego zasądzonego w wyroku wydanym w postępowaniu grupowym. Co do zasady uprawnionym do złoŝenia wniosku o wszczęcie egzekucji świadczenia niepienięŝnego jest reprezentant grupy. Dopiero w przypadku niespełnienia przez pozwanego świadczenia w terminie sześciu miesięcy od uprawomocnienia się wyroku oraz niewystąpienia w tym czasie z wnioskiem o wszczęcie egzekucji przez reprezentanta grupy, uprawnienie (legitymacja) do złoŝenia wniosku o wszczęcie egzekucji przysługuje kaŝdemu członkowi grupy. Kiedy moŝna przystąpić do grupy? Polski model postępowania grupowego zakłada, Ŝe wzięcie udziału w postępowaniu wymaga wyraźnego oświadczenia członka grupy o przystąpieniu do grupy. Oświadczenie takie składa się reprezentantowi grupy, bądź przed wniesieniem pozwu, co umocowuje reprezentanta to działania na rzecz poszczególnych członków grupy w ramach postępowania grupowego, bądź juŝ po wniesieniu pozwu w terminie zakreślonym przez sąd w ogłoszeniu o postępowaniu grupowym opublikowanym w prasie (zob. powyŝej opis etapów postępowania grupowego). Czy moŝna zrezygnować z udziału w postępowaniu w jego toku - wystąpienie z grupy? Ustawa dopuszcza moŝliwość rezygnacji z udziału w postępowaniu grupowym przez członka grupy, który uprzednio złoŝył oświadczenie o przystąpieniu do grupy, wyznacza jednakŝe granicę czasową na złoŝenie takiego oświadczenia. Oświadczenie o wystąpieniu z grupy moŝna złoŝyć najpóźniej do chwili uprawomocnienia się postanowienia sądu co do składu grupy (zob. wyŝej opis faz postępowania). ZłoŜone po tym terminie oświadczenie o wystąpieniu z grupy będzie nieskuteczne, co oznacza, Ŝe wyrok, jaki zapadnie w sprawie, odniesienie skutek takŝe wobec takiej osoby. 5