Technologie pasieczne, pokarmy dla pszczół oraz zwalczanie pasożyta Varroa destructor w zapobieganiu masowym ginięciom rodzin pszczelich*

5 Technologie pasieczne, pokarmy dla pszczół oraz zwalczanie pasożyta Varroa destructor w zapobieganiu masowym ginięciom rodzin pszczelich* Prof. dr hab. Jerzy WILDE Katedra Pszczelnictwa, Wydział Bioinżynierii Zwierząt, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, ul. Słoneczna 48, 10-711 Olsztyn jerzy.wilde@uwm.edu.pl https://www.researchgate.net/profile/jerzy_wilde Przypadki nagłej śmierci rodzin pszczelich o różnych objawach nazywa się zespołem CCD (Colony Collapse Disorder). Wśród czynników odpowiedzialnych za CCD najczęściej wymienia się inwazję pasożyta Varroa destructor i inne choroby, nieskuteczne leczenie rodzin i uodparnianie się na stosowane akarycydy, błędy w stosowanych technologiach pasiecznych oraz pozostałości pestycydów ze szczególnym uwzględnieniem neonikotynoidów. Przy czym uważa się, że za ginięcie rodzin nie odpowiada jeden czynnik, tylko wzajemne występowanie i interakcja kilku z nich. Wciąż jednak istnieją podzielone opinie co do tego czy z syndromem CCD mamy do czynienia w Polsce, a nawet Europie. Wszystkie analizowane przypadki nadzwyczajnie wysokich strat rodzin pszczelich w kraju swoje źródło mają w nieleczonej lub leczonej nieskutecznie warrozie. * Tematyka pod powyższym tytułem została zrealizowana w ramach projektu Nr 520/N-COST/2009/0, w ramach COST ACTION FA0803: COLOSS: Prevention of honeybee Colony Losses przez Katedrę Pszczelnictwa, Wydział Bioinżynierii Zwierząt, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

6 Różne sposoby zwalczania Varroa destructor Dlatego też omówienie rozpoczniemy od doświadczenia, którego celem było wskazanie korzystnego postępowania z rodzinami chorymi na warrozę. Próbowano określić, który ze sposobów zwalczania V. destructor jest najkorzystniejszy dla rodzin pszczelich oraz jak zabiegi przeciwwarrozowe wpływają na czerwienie matek pszczelich. Próbowano ponadto odpowiedzieć na pytanie czy zwalczanie V. destructor wyłącznie zarejestrowanymi w Polsce lekami może być skuteczne i wystarczająco chronić rodziny pszczele od skutków warrozy i ich następstw. Udowodniono, że silna inwazja V. destructor jest przyczyną rozprzestrzeniania się wielu chorób wirusowych pszczół. W rodzinach silnie zarażonych roztoczem V. destructor, wirus ostrego paraliżu pszczół jest jedną z głównych przyczyn śmierci pszczół oraz zamierania czerwiu, głównie niezasklepionego. V. destructor przenosi wirusa i aktywuje zakażenia bezobjawowe. Larwy niezasklepione zarażają się spożywając pokarm podawany przez zakażone pszczoły karmicielki. I choć objawy porażenia wirusem w pasiece są trudne do zaobserwowania, to do osypania się rodzin dochodzi najczęściej późną jesienią lub na początku zimy. Najbardziej rozpowszechnionym wirusem w rodzinach pszczelich w Europie jest wirus zdeformowanych skrzydeł (DWV). W rodzinach słabo porażonych warrozą tylko sporadycznie powoduje zamieranie pszczół. V. destructor jest jego bardzo efektywnym wektorem i aktywatorem bezobjawowych zakażeń. Poczwarki zakażone w stadium białych oczu (za pośrednictwem roztoczy Varroa) przeżywają zakażenie, ale powstają z nich pszczoły kalekie: o słabo wykształconych lub

7 zdeformowanych skrzydłach, o skróconym odwłoku, które usuwane są z ula i szybko zamierają. W silnie zakażonych rodzinach pszczoły takie mogą być obserwowane w rodzinie jeszcze na wiosnę następnego roku, mimo wysoce skutecznych zabiegów przeciw warrozowych. Sto rodzin pszczelich nie leczonych na warrozę w wielokorpusowych ulach Ostrowskiej (wielkość ramki 360 x 230 mm), przygotowano do zimowli. Losowo utworzono 4 grupy doświadczalne (po 25 rodzin), w zależności od sposobu leczenia warrozy: I grupa (C) tylko główne leczenie letnie w postaci chemioterapii, II grupa (Z) zintegrowany system zwalczania Varroa, III grupa (E) tylko leczenie ekologiczne za pomocą olejków eterycznych i kwasów organicznych, IV grupa (K) grupa kontrolna, bez zwalczania Varroa. Do leczenia warrozy zastosowano wyłącznie niżej wymienione leki zarejestrowane w Polsce: Apiwarol preparat w postaci tabletek do odymiania zawierających substancję czynną amitrazę w ilości 12,5 mg w 1 tabletce Bayvarol paski do wieszania w ulu zawierające 3,6 mg flumetryny w 1 pasku Biowar paski do zawieszania w ulu zawierające 500 mg amitrazy w 1 pasku Api Life Var preparat w postaci wermikulitowych płytek zawierających olejki eteryczne: tymol (76g/100g), olejek miętowy, olejek eukaliptusowy oraz kamforę.

8 Poza ww. lekami do leczenia warrozy zastosowano także kwasy organiczne: mrówkowy i szczawiowy. Pierwszy w formie polewania 3,2% roztworem w syropie, drugi 65% roztwór odparowywano w specjalnie do tego przeznaczonych pojemnikach Nassenheidera. Sposoby leczenia warrozy i skuteczność leków Preparaty stosowano według założeń przyjętych dla poszczególnych grup w doświadczeniu, ale uzależniono to również od dostępności ich na polskim rynku. W momencie składania wniosku na projekt, były dostępne inne preparaty niż w trakcie realizacji doświadczenia. W ten sposób nie zastosowano preparatu Tymowarol, ponieważ został wycofany, a zastąpiono go innym preparatem z tymolem (Api Life Var). W międzyczasie została również zawieszona produkcja preparatu Biowar, co również zmusiło prowadzących doświadczenie do zmiany kolejności zastosowania leków w poszczególnych latach. Jednak w ostatecznym rozrachunku plan oraz założenia doświadczenia zostały zachowane (tab. 1). Bezpośrednio przed każdym zabiegiem przeciwwarrozowym i tuż po zabiegu pobierano próbki pszczół w celu określenia stopnia porażenia (SP) pszczół pasożytem V. destructor (tab. 2) i oceny skuteczności zabiegu przeciwwarrozowego (tab. 1).

9 Stopień porażenia pszczół (SP) został wyliczony ze wzoru: SP = LV/LP x 100 gdzie LV liczba pasożytów V. destructor, LP - liczba pszczół w próbie Na podstawie otrzymanych wyników została wyliczona skuteczność zabiegów przeciwwarrozowych (SZ) ze wzoru: SZ = 100-SP 1 x 100/SP 0 gdzie: SP 0 porażenie pszczół w próbie pasożytami przed zabiegiem przeciwwarrozowym, SP 1 porażenie pszczół w próbie pasożytami po zabiegu przeciwwarrozowym.

10 Tabela 1. Schemat zastosowanego leczenia rodzin w grupach i w latach Rok 2010 2011 chemioterapii, Z grupa, w której zastosowano zintegrowany system zwalczania Varroa, E grupa, w której zastosowano tylko leczenie ekologiczne za pomocą olejków eterycznych i kwasów organicznych Najniższą skuteczność leczenia w sezonie wynoszącą odpowiednio: 74,5% i 76,6%, stwierdzono w grupach C i E w 2011 r. W ciągu całego doświadczenia najlepsze efekty leczenia rodzin uzyskano w grupie Z. Skuteczność zastosowanego tu schematu walki z V. destructor była wysoko istotnie wyższa niż w pozostałych grupach i wynosiła 99,5% (tab. 2). Grupa C Z E C Z E C Wspomagające leczenie wiosenne (marzec-maj) Api Life Var Api Life Var Api Life Var Api Life Var Wspomagające leczenie wiosenno letnie (majlipiec) usuwanie czerwiu trutowego usuwanie czerwiu trutowego Główne leczenie letnie (sierpień) Bayvarol Bayvarol Api Life Var Biowar Biowar Api life var Apiwarol Wspomagające leczenie jesienne (październiklistopad) kwas szczawiowy kwas szczawiowy kwas szczawiowy kwas szczawiowy usuwanie kwas kwas 2012 Z Api Life Var czerwiu mrówkowy szczawiowy trutowego kwas kwas E Api Life Var mrówkowy szczawiowy Legenda: C grupa, w której zastosowano tylko główne leczenie letnie w postaci Najwyższą średnią skuteczność sięgającą ponad 92% wykazano lecząc pszczoły Bayvarolem, Apiwarolem oraz kwasem szczawiowym.

11 Tabela 2. Skuteczność leczenia rodzin w latach 2010-2012 Rok Grupa n C N Z N E 2010 25 97,2 B 25 100,0 Bc 25 98,6 B 2011 25 76,6 Aa 25 98,6 B 25 74,5 Aa 2012 25 94,1 B 25 100,0 Bc 25 85,6 b Razem grupy 75 88,0 A 75 99,5 B 75 85,7 A Legenda: C grupa, w której zastosowano tylko główne leczenie letnie w postaci chemioterapii, Z grupa, w której zastosowano zintegrowany system zwalczania Varroa, E grupa, w której aplikowano tylko leczenie ekologiczne za pomocą olejków eterycznych i kwasów organicznych Różne duże litery oznaczają istotność różnic między średnimi przy p<0,01, małe przy p <0,05 Wysoko istotnie najniższą średnią skuteczność zwalczania Varroa odnotowano po zastosowaniu Biowaru i kwasu mrówkowego, odpowiednio 68,1% i 54,2% (tab. 3).

12 Tabela 3. Średnia skuteczność stosowanych leków warroabójczych (w %) Preparat n Skuteczność % ± se Api Life Var 177 71,7 B ± 2,8 Apiwarol 25 94,1 C ± 2,5 Bayvarol 50 98,8 C ± 0,6 Biowar 50 68,1 ABb ± 5,0 kwas mrówkowy 50 54,2 Aa ± 5,9 kwas szczawiowy 150 92,8 C ± 1,9 Razem 502 79,6 ± 1,5 Różne duże litery oznaczają istotność różnic między średnimi przy p<0,01, małe przy p <0,05 Średnim najniższym stopniem porażenia przed leczeniem, wynoszącym: 2,4% i 2,6%, charakteryzowały się rodziny pszczele traktowane w systemie zintegrowanym oraz w sposób ekologiczny. Grupa, w której stosowano tylko chemioterapeutyki miała przed leczeniem wysoko istotnie wyższy średni stopień porażenia pszczół pasożytami (3,8%) i zbliżony do grupy kontrolnej (3,0). Taki stan rzeczy wynika z faktu, że stopień porażenia pszczół roztoczem przed leczeniem w grupie C był kontrolowany w sezonie tylko raz w sierpniu, podczas gdy w pozostałych grupach takie badania prowadzono w kwietniu. W 2010 r. rodziny pszczele w pasiece doświadczalnej były wysoko istotnie słabiej porażone przez pasożyta niż w pozostałych latach. Średni stopień ich porażenia wynosił 2,1%.

13 Stwierdzono wysoko istotny wpływ sposobu leczenia oraz sezonu na procent porażenia pszczół roztoczami po zakończeniu leczenia. Interakcja tych czynników była istotna. Najwyższe porażenie 16,5% i 19,6% odnotowano w grupie kontrolnej w 2011 i 2012 r. i różnił się on wysoko istotnie od wyników uzyskanych w pozostałych grupach i latach. Również średni stopień porażenia z trzech lat był wysoko istotnie wyższy w grupie K niż uzyskany w pozostałych grupach i wynosił 13,8%. W grupach leczonych natomiast średni stopień porażenia pszczół pasożytem nie przekraczał 0,6% i nie różnił się statystycznie. Badanie kondycji pszczół Siła rodzin pszczelich była określana na podstawie zajmowanych przez pszczoły uliczek międzyplastrowych. Siła rodzin wiosną nie zależała od sposobu leczenia pszczół, ale istotnie od sezonu. Siła rodzin jesienią istotnie zależała od sposobu leczenia pszczół, ale nie zależała od sezonu. Jesienią wysoko istotnie najwyższą siłę osiągnęły rodziny pszczele w grupie Z w 2011 r. (15 obsiadanych uliczek) oraz grupie K w 2010 r. (14,9 obsiadanych uliczek). W grupie kontrolnej (K) natomiast w 2012 r. w tym okresie rodziny były najsłabsze i obsiadały tylko 10,2 uliczek międzyplastrowych. W efekcie końcowym średnia siła rodzin pszczelich jesienią uzyskana z trzech lat badań była wysoko istotnie najniższa w grupie kontrolnej i wynosiła tylko 12,5 uliczek międzyplastrowych

14 Łączne straty zimowe w poszczególnych grupach różniły się między sobą statystycznie. Najwyższą śmiertelność stwierdzono w grupie kontrolnej, gdzie w trakcie zimowli w ciągu trzech lat zamarło 30 rodzin i różniła się wysoko istotnie od śmiertelności wykazanej w pozostałych grupach. W 2012 r. w pasiece doświadczalnej zimowli nie przetrwało 45 rodzin, było to wysoko istotnie więcej niż w poprzednich latach. Liczba rodzin w grupach każdego roku była uzupełniana w ciągu sezonu do liczebności z początku doświadczenia za pomocą odkładów utworzonych z rodzin pochodzących z danej grupy. Badanie zdrowotności pszczół Najwyższą liczbę roztoczy w 100 g osypu zimowego stwierdzono w grupie kontrolnej w 2012 r. (114,8). Wysoko istotnie mniej pasożytów w osypie zimowym (43,5) odnotowano w grupie kontrolnej w 2011 r., jednak była ona wysoko istotnie większa od V. destructor w osypie stwierdzonych w innych grupach we wszystkich latach doświadczenia oraz w tej grupie w 2010 r. Średnia liczba roztoczy w 100 g osypu zimowego z trzech lat badań była wysoko istotnie najwyższa w grupie K i wynosiła 56,5 pasożyta. W 2012 r. stwierdzono wysoko istotnie największe porażenie osypu wynoszące 36,5 roztocza w 100 g osypu w porównaniu z innymi latami. Jednym z parametrów wskazujących na kondycję zdrowotną rodzin pszczelich jest stopień porażenia pszczół sporami Nosema sp. Porażenie pszczół w osypie sporami Nosema sp. nie zależało od sposobu leczenia rodzin, ale istotnie od sezonu.

15 Najwyższe średnie porażenie rodzin pszczelich sporami Nosema sp. wynoszące 50,7 spor w polu widzenia mikroskopu, stwierdzono w 2012 r. i różniło się ono wysoko istotnie od porażenia rodzin w pozostałych latach. Możliwe, że właśnie ten pasożyt wraz z bardzo wysokim porażeniem rodzin V. destructor przyczynił się do wysokich strat zimowych w r. 2012. Wysoko istotnie najwięcej jaj po leczeniu stwierdzono w rodzinach grupy leczonej ekologicznie w 2011 r. (4,8 tys.). W 2011 r. stwierdzono w rodzinach średnio 3,7 tys. jaj, wysoko istotnie więcej niż w pozostałych latach. Średnia liczba jaj stwierdzona w rodzinach po leczeniu z trzech lat badań była najniższa w grupie kontrolnej i różniła się od pozostałych grup statystycznie (tab. 4). Miało to niewątpliwe związek z silnym porażeniem rodzin roztoczami V. destructor w tej grupie. W trakcie leczenia najmniej jaj składały matki w rodzinach nie leczonych (2,4 tys. szt.). Istotnie więcej jaj matki składały w rodzinach leczonych Api Life Var (3,4 tys. szt.) i Biowarem (3,5 tys. szt. - tab. 13). W przypadku stosowania pozostałych preparatów nie potwierdzono istotności różnic między średnimi. Nie określono wpływu kwasu

16 Tabela 4. Średnia liczba jaj składanych przez matki po zastosowaniu leków (w tys. szt.) Preparat n Liczba jaj % ± SD Api Life Var 50 3,4 ± 2,9 b Apiwarol 25 2,8 ± 1,5 Bayvarol 50 3,3 ± 1,9 Biowar 50 3,5 ± 1,8 b kwas mrówkowy 50 3,2 ± 2,0 rodziny nie leczone 75 2,4 ± 1,5 a Razem 300 3,1 ± 2,1 Małe litery oznaczają istotność różnic między średnimi przy p<0,05. szczawiowego na czerwienie matki pszczelej ze względu na brak jaj w plastrach po jego zastosowaniu. Obserwacje zachowań matek pszczelich oraz stosunku robotnic do nich nie wykazały anomalii. Zaobserwowano jednak braki matek pszczelich w rodzinach po zastosowaniu kwasu mrówkowego. Na 50 rodzin pszczelich w dwóch grupach zginęło 8 matek (4 w grupie Z i 4 w grupie E). Koszty leczenia rodzin pszczelich Pasieka objęta doświadczeniem była pasieką wędrowną, oddaloną od Katedry Pszczelnictwa 25 km. Do pasieki dojeżdżano samochodem terenowym, który średnio spalał 10 l paliwa/100km. Średni koszt paliwa wynosił 5 zł/l. Wkładanie pasków Bayvarolu i Biowaru w 1 rodzinie pszczelej zajmowało średnio 2,5 min, tyle samo wyjmowanie. Stosowano 5 tabletek Apiwarolu na rodzinę. Spalenie jednej tabletki zajmowało około 3 min. Aplikacja Api Life Var w 1 rodzinie trwała 15 min

17 (wymagało odpowiedniego przygotowania siatki chroniącej płytki), a usunięcie zajmowało średnio 3,5 min. Nalanie kwasu mrówkowego do pojemnika zajmowało około 5 min, przy czym zabieg należało wykonać dwukrotnie. Polewanie rodzin pszczelich 3,2% kwasem szczawiowym trwało 8 min, a przygotowanie roztworu tego kwasu 30 min. Wycinanie czerwiu trutowego zajmowało około 4 min. na rodzinę. Założono, że koszt 1 roboczogodziny wynosi 12 zł. Wg powyższych założeń wyliczono koszty jakie poniesiono przy zwalczaniu pasożyta. Porównując schematy zwalczania Varroa w poszczególnych latach, stwierdzono, że w sumie największy koszt na leczenie wszystkich rodzin w grupie poniesiono na zwalczanie V. destructor w grupie Z w 2010 i 2011 r. (1213,5 zł), a najmniej w grupie C w 2011 r. (od 300 zł) (tab. 14). Podsumowując koszty zwalczania Varroa w pasiece w ciągu trzech lat doświadczenia wykazano, że najtańsze jest leczenie pojedynczej rodziny pszczelej przy zastosowaniu tylko zabiegu głównego zwalczania roztocza (średnio 15,32 zł). Największy średni koszt leczenia rodziny pszczelej (44,61 zł) wyliczono w grupie, w której stosowano zintegrowany system (tab. 5). Podsumowanie Wykazano, że najlepsze efekty zwalczania V. destructor uzyskano w rodzinach w grupie, w której zastosowano zintegrowany system leczenia (Z). Z preparatów zastosowanych do walki z warrozą najskuteczniejsze były Apiwarol i Bayvarol. Również kwas szczawiowy wykazywał bardzo wysoką skuteczność, jednak trzeba mieć tu na względzie, że był on stosowany w rodzinach pszczelich, które wcześniej

18 Tabela 5. Średni koszt leczenia rodziny pszczelej w poszczególnych grupach w latach 2010-2012 (w zł) Grupa Średnio zł/rodzinę w r. 2010 2011 2012 Średnio zł/rodzinę w ciągu trzech lat C 21,00 12,00 12,96 15,32 Z 48,54 48,54 36,74 44,61 E 46,44 46,44 34,54 42,47 Legenda: C grupa, w której zastosowano tylko główne leczenie letnie w postaci chemioterapii, Z grupa, w której zastosowano zintegrowany system leczenia zwalczania Varroa, E grupa, w której aplikowano tylko leczenie ekologiczne za pomocą olejków eterycznych i kwasów organicznych, K grupa kontrolna, nie leczona były już leczone w ciągu sezonu. Rodziny pszczele z grupy traktowanej tylko chemioterapeutykami wykazywały przed zabiegiem zwalczania pasożyta wyższe porażenie od pozostałych leczonych grup i zbliżone do nie leczonej grupy kontrolnej. Taki stan rzeczy może wynikać z faktu reinwazji roztoczy, zarówno z rodzin nieleczonych (grupa kontrolna), jak i innych, okolicznych pasiek. Jednak mimo tego w efekcie zabiegów przeciwwarrozowych porażenie pszczół spadało do niskiego poziomu<0,7%. W rodzinach nie leczonych natomiast porażenie pszczół pasożytem znacząco wzrosło już po pierwszym roku doświadczenia, co w kolejnym roku doprowadziło do ich śmierci. W efekcie w 2012 roku przezimowały tylko 2 rodziny (8%). Siła rodzin pszczelich zależała od sposobu zwalczania V. destructor oraz przebiegu sezonu pszczelarskiego. Na początku sezonu najsłabsze rodziny były w 2010, gdy zimowla się przedłużyła, a wiosna była zimna i deszczowa. Znacznie wyższą siłę rodzin pszczelich odnotowano wiosną

19 w 2011 roku, a po zimowli w 2012 r. siła była średnia. Jesienią na liczbę obsiadanych uliczek wyraźny wpływ miały zastosowane zabiegi przeciw warrozowe. Wszystkie leczone rodziny wykazywały wyrównaną siłę, podczas gdy w grupie kontrolnej z roku na rok siła rodzin pszczelich spadała. Podobne zależności stwierdzono w liczbie roztoczy w osypie. Leczenie rodzin pszczelich pozwalało utrzymywać ją na stałym, wyrównanym poziomie, podczas gdy w grupie kontrolnej z każdym rokiem ulegała ona drastycznemu wzrostowi. Poziom porażenia pszczół sporami Nosema sp. nie zależał od metody zwalczania V. destructor, ale wyraźnie wzrósł w 2012 roku w stosunku do lat poprzednich. Podejrzewać należy, ze to właśnie nosemoza wraz z bardzo wysokim porażeniem rodzin V. destructor mogła przyczynić się do zwiększonej śmiertelności rodzin pszczelich na wiosnę 2012 roku. Stwierdzono wysoko istotny wpływ sposobu leczenia oraz sezonu na liczbę jaj składanych przez matki po zakończeniu leczenia. Wyraźnie mniejszą plennością w stosunku do matek z rodzin leczonych charakteryzowały się matki z rodzin kontrolnych. Intensywność czerwienia matek pszczelich zależała też od przebiegu sezonu. Nie zaobserwowano anomalii w zachowaniach matek pszczelich oraz otaczających ich robotnic po zastosowaniu preparatów i substancji przeciw warrozowych. Jednak niepokojący okazał się wpływ kwasu mrówkowego na przeżywalność matek. Zagadnienie to należałoby dogłębniej zbadać.

20 Z zastosowanych metod leczenia najtańszą okazało się chemioterapia stosowana tylko raz w sezonie, po ostatnim miodobraniu, jednak skuteczność takiego zabiegu jest niska. Metoda leczenia znacząco wpływa na skuteczność zwalczania V. destructor oraz stopień porażenia pszczół wiosną. Rodziny poddane zabiegowi zwalczania pasożyta są silniejsze, charakteryzują się mniejszym osypem zimowym i niższą liczbą roztoczy w nim zawartym. Również matki pszczele w rodzinach leczonych wykazują się większą plennością. Do pszczelarza należy decyzja jaką metodę leczenia rodzin wybierze. Nie wpłynie to na kondycję i zdrowotność rodziny pszczelej. Najważniejsze jest tylko, żeby pszczelarz regularnie zwalczał V. destructor. Okazało się także, że możliwe jest skuteczne zwalczanie V. destructor zarejestrowanymi w Polsce lekami. Należy jednak pamiętać, iż nawet najskuteczniejsze leczenie rodzin nie uchroni nas przed reinwazją Varroa. W warunkach terenowych populacja Varroa w rodzinach pszczelich jest wzmacniana poprzez pasożyty przybywające z pasiek sąsiednich na rabujących lub błądzących pszczołach. Sprzyja temu fakt nie leczenia warrozy lub źle prowadzonej terapii przez sąsiednich pszczelarzy. Reinwazja odbywa się podczas rabunków i błądzenia pszczół. Badania przeprowadzone w Szwajcarii w 2012 roku dowiodły, że wpływ reinwazji na ponowne porażenie wyleczonych rodzin jest znacznie większy niż dotychczas przypuszczano. Dowiedziono, że późną jesienią jednego dnia może wniknąć do jednej rodziny pszczelej nawet 300 samic Varroa, z pni sąsiadujących z pasieką nawet w odległości 2 km. Prowadzenie

21 gospodarki wędrownej powoduje więc, że nasze pasieki są jeszcze bardziej podatne na atak pasożytów Varroa z zewnątrz. Wpływ technologii pasiecznych, a szczególnie późnego wychowu czerwiu na zdrowie i produkcyjność rodzin pszczelich Rodziny doświadczalne zlokalizowano na dwóch pasieczyskach w Garzewie i Włodowie w powiecie Olsztyńskim. W każdej z dwóch pasiek, utworzono 5 grup doświadczalnych po 10 rodzin (po 50 pni w każdej pasiece), w zależności od sposobu przygotowania do zimowli: 1 kontrolna przygotowywana tradycyjnie, w rodzinach której nie wykonywano zabiegów ograniczających wychów czerwiu, 2 po rozwoju jesiennym matki zamykano w klateczkach transportowych (ok. 5.09.), 3 rodziny przesiedlone na węzę po rozwoju jesiennym (ok. 5.09.), 4 rodziny wychowujące czerw pozyskany z rodzin przesiedlonych na węzę, 5 rodziny podkarmiane stymulująco do 20.09. W latach 2009-2012 wykonano trzy powtórzenia, każdorazowo uzupełniając straty zimowe w pasiekach do pierwotnej liczebności grup. Ocena rozwoju jesiennego i zdrowotności pszczół Wychów czerwiu jesienią istotnie uzależniony był od sposobu przygotowania rodzin do zimowli i sezonu. Od początku sierpnia do października najwięcej komórek czerwiu (suma z 4. pomiarów) wychowały rodziny grupy 4 średnio 91,9 tys. szt. wysoko istotnie więcej od grup 1 i 2, które odchowały odpowiednio: 78,0 i 78,2 tys. szt. Rodziny najdłużej podkarmiane stymulująco (grupa 5)

22 wychowały średnio 84,8 tys. komórek czerwiu. Wysoko istotnie najmniej czerwiu wychowały rodziny przesiedlone na węzę (średnio 62,8 tys. szt.). W każdym sezonie pszczoły wychowywały jesienią wysoko istotnie różną średnią ilość czerwiu. Najwięcej czerwiu stwierdzono w 2011 r. (97,5 tys. szt.), w 2012 wychowywały o ok. 20% (77,6 tys. szt.), a w 2010 r. o ok. 40% mniej (62,2 tys. szt.). Jesienne porażenie pszczół V. destructor było podobne we wszystkich grupach i wynosiło średnio od 2,3 do 3,0 szt. roztoczy na 100 pszczołach. Różnice między średnimi były niewielkie i nie zostały potwierdzone statystycznie. Najwyższe porażenie pszczół pasożytami wynoszące średnio 3,1 szt. stwierdzono w 2010 roku. Istotnie mniej roztoczy stwierdzono w roku 2011 i 2012 średnio 2,4 szt. Po zakończeniu przygotowań do zimowli średnie porażenie pszczół sporami Nosema sp. było podobne we wszystkich grupach doświadczalnych, latach badań i wynosiło od 11 do 15 szt. w jednym polu widzenia mikroskopowego. Udział dwóch gatunków Nosema apis i Nosema ceranae był podobny we wszystkich latach doświadczenia, a najczęściej notowano mieszane zakażenia.

23 Ocena przebiegu zimowli, zdrowotności i rozwoju wiosennego rodzin pszczelich Zużycie zapasu zimowego było podobne we wszystkich grupach i wynosiło ok. 1 kg w miesiącu. Tempo wyjadania zapasów nie odbiegało od podawanego w stosownym piśmiennictwie. Rodziny zimowały spokojnie, w każdym roku badań do lutego, kiedy odnotowywano pierwsze upadki. Następne ubytki rodzin notowano na przełomie marca i kwietnia. W okresie zimowli i wiosennego rozwoju najwięcej rodzin ubyło w grupie 1, 2 i 4 po 12 szt., najmniej zaś zginęło w grupie 5-10 szt. Łącznie przezimowano w grupach od 48 do 50 szt. (od 80,0 do 83,3%) rodzin pszczelich. Stwierdzone różnice w liczbie przezimowanych rodzin pomiędzy grupami nie zostały potwierdzone statystycznie. Stwierdzono istotny wpływ sposobu przygotowania rodzin do zimowli i sezonu na liczbę pszczół w osypie zimowym. Średnio najwięcej pszczół w osypie stwierdzono w roku 2010 w grupie 2 (1808 szt.), wysoko istotnie więcej niż w osypach zebranych od wszystkich pozostałych grup w roku 2011 i 2012. Najmniej pszczół w osypie zimowym stwierdzono w roku 2011 w grupie 5, gdzie było ich średnio 360 szt. W sezonie 2010 w osypach stwierdzono średnio 1493 pszczoły wysoko istotnie więcej niż w pozostałych latach. Średnia liczba pszczół w osypach w sezonie 2011 wynosiła 476 i była wysoko istotnie niższa niż w sezonie 2012, gdzie w osypach stwierdzono średnio 580 pszczół. W osypach zimowych najwięcej pszczół stwierdzono w grupie 2-912 szt.,

24 najmniej zaś w grupie 5-653 szt. Stwierdzone różnice w średniej liczbie pszczół w osypach zimowych pomiędzy grupami nie zostały potwierdzone statystycznie. Stwierdzono istotny wpływ sposobu przygotowania rodzin do zimowli i sezonu na liczbę roztoczy V. destructor w osypie zimowym. Największą średnią liczbę roztoczy stwierdzono w osypach grupy 3 w 2011 roku wynoszącą 174 szt., wysoko istotnie wyższą niż w pozostałych grupach we wszystkich latach. Najmniej samic V. destructor stwierdzono w osypach grupy 2 w 2010 r. i grupy 1 w 2012 średnio po 15 szt. Najwięcej roztoczy stwierdzono w osypach grupy 3-85 szt. i było ich wysoko istotnie więcej niż w osypach grupy 5 (42 szt.) oraz istotnie więcej niż w osypach grupy 1 i 2, gdzie średnio stwierdzono odpowiednio: 53 i 52 szt V. destructor. Średnia liczba roztoczy V. destructor w osypach zimowych w roku 2010 i 2012 była podobna, wynosiła odpowiednio: 42 i 46 szt. i była wysoko istotnie niższa niż w 2011 roku 85 szt. Porażenie pszczół osypu zimowego sporami Nosema sp. było podobne we wszystkich grupach doświadczalnych i latach badań, i wynosiło od 25 do 39 szt. w jednym polu widzenia mikroskopowego. Udział dwóch gatunków Nosema apis i Nosema ceranae był podobny we wszystkich latach doświadczenia a najczęściej notowano mieszane zakażenia sporami Nosema sp.

25 Stwierdzono istotny wpływ sposobu przygotowania rodzin do zimowli i sezonu na liczbę komórek z czerwiem na początku maja w trakcie I i II pomiaru. Średnio najmniej czerwiu stwierdzono w rodzinach grupy 3 w 2012 roku (20,5 tys. komórek), a największą w rodzinach grupy 5 w 2011 r.. Średnia liczba komórek z czerwiem w pozostałych grupach i latach zawierała się w tym przedziale, a stwierdzone różnice między średnimi były istotne. Najmniej czerwiu stwierdzono w rodzinach grupy 3 średnio 24,4 tys. istotnie mniej niż w rodzinach pozostałych grup. W grupie 1, 2, 4 i 5 stwierdzono średnio odpowiednio: 29,1, 29,3, 29,1 i 30,6 tys. komórek czerwiu, a stwierdzone różnice nie zostały potwierdzone statystycznie. Największą średnią liczbę komórek czerwiu stwierdzono w rodzinach w roku 2011 38,5 tys. W roku 2010 i 2012 rodziny posiadały średnio 22,8 tys. komórek wysoko istotnie mniej niż w roku 2011. W trakcie drugiego pomiaru najmniej czerwiu stwierdzono w rodzinach grupy 3 w 2012 roku (37,6 tys.), a najwięcej w rodzinach grupy 5 w 2011 r. (74,2 tys.). Średnia liczba komórek z czerwiem w pozostałych grupach i latach zawierała się w tym przedziale, a stwierdzone różnice między średnimi były istotne. W trakcie II pomiaru czerwiu rodziny w grupie 3 posiadały średnio 45,0 tys. komórek z czerwiem, istotnie mniej niż rodziny grupy 2 (53,0 tys.). W grupie 1, 4 i 5 stwierdzono średnio odpowiednio: 51,8, 51,8 i 51,3 tys. komórek czerwiu, a stwierdzone różnice średnich między grupami nie zostały potwierdzone statystycznie.

26 Średnio najwięcej czerwiu stwierdzono w rodzinach w roku 2011 70,6 tys. W roku 2010 i 2012 rodziny posiadały średnio 39,3 i 39,0 tys. komórek czerwiu wysoko istotnie mniej niż w roku 2011. Ocena produkcyjności rodzin oraz zdrowotności czerwiu Stwierdzono istotny wpływ sposobu przygotowania rodzin do zimowli na produkcję miodu. Z rodzin grupy 4 i 5 pozyskano średnio odpowiednio: 23,9 i 23,4 kg miodu wysoko istotnie więcej niż z rodzin grupy 3 21,3 kg (tab. 1). Z rodzin grupy 1 i 2 odwirowano średnio odpowiednio: 22,6 i 22,7 kg miodu, a wartości te nie różniły się istotnie od pozostałych grup (tab. 1). W roku 2010 i 2011 pozyskano średnio 22,5 kg miodu, a w roku 2012-23,3 kg, obliczone różnice między średnimi nie były istotne.

27 Tabela 6. Produkcja miodu w latach 2010-2012 (w kg) Rok Grupa n 1 n 2 n 3 n 4 n 5 N Razem 2010 1 4 22,3 1 4 22,3 1 5 21,8 ab 1 4 23,3 1 6 22,7 73 22,5 2011 1 8 22,6 1 8 22,5 1 7 20,5 A a 1 8 24,4 B 1 7 22,5 88 22,5 2012 1 6 22,9 1 6 23,2 1 7 21,7 ab 1 6 23,7 bc 1 7 25,1 B c 82 23,3 Raze m 4 8 22,6 4 8 22,7 4 9 21,3 A 4 8 23,9 B 5 0 23,4 B 24 3 22,8 Grupa: 1 kontrolna, bez zabiegów ograniczających wychów czerwiu, 2 po rozwoju jesiennym matki zamykano w klateczkach transportowych (ok. 5.09.), 3 rodziny przesiedlone na węzę po rozwoju jesiennym (ok. 5.09), 4 rodziny wychowujące czerw odebrany z rodzin przesiedlonych na węzę, 5 rodziny podkarmiane stymulująco do 20.09. Różne duże litery oznaczają istotność różnic między średnimi przy p<0,01, małe przy p<0,05. Pozyskane z rodzin dodatkowe produkty: wosk, czerw i pszczoły zostały wyrażone w postaci miodu przeliczeniowego. W kalkulacji zastosowano następujące przeliczniki: 1kg pszczół = 2,5 kg miodu, 10 dm 2 czerwiu zasklepionego = 1 kg miodu, 1kg wosku = 3,5 kg miodu, 1kg obnóży pyłkowych = 4 kg miodu. Po z sumowaniu z pozyskanym miodem uzyskano produkcję całkowitą rodzin pszczelich. Stwierdzono istotny wpływ sposobu przygotowania rodzin do zimowli na produkcję całkowitą rodzin pszczelich.

28 Najniższą produkcję całkowitą uzyskano z rodzin grupy 3 (średnio 28,7 kg miodu przeliczeniowego). Istotnie więcej pozyskano z rodzin grupy 1 30,7 kg, a wysoko istotnie od rodzin grupy 2 31,5 kg, grupy 4 32,4 kg i grupy 5 32,2 kg. W roku 2011 uzyskano najniższą średnią wartość produkcji całkowitej wynoszącą 30,4 kg. Istotnie więcej miodu przeliczeniowego pozyskano w roku 2012 31,9 kg. Średnia produkcja całkowita w 2010 roku wynosiła 31,1 kg miodu przeliczeniowego i nie różniła się istotnie od pozostałych lat. W trakcie wykonywania rutynowych przeglądów rodzin pszczelich nie stwierdzono chorób czerwiu czy też szkodników pszczół. Podsumowanie Różnice w ilości wychowanego czerwiu jesienią zależały od sposobu przygotowania rodzin do zimowli. Najwięcej czerwiu wychowały rodziny grupy 4, bo otrzymały do wychowu czerw z grupy 3. Przesiedlenie rodzin grupy 3 na węzę spowodowało zmniejszenie ilości czerwiu, ale nie spowodowało zaprzestania czerwienia matek. Jedyną metodą zmuszenia matek do zaprzestania czerwienia po okresie jesiennego rozwoju rodzin pszczelich jest ich zamknięcie w klateczkach lub innych izolatorach. Rodziny wychowujące jesienią więcej czerwiu lepiej się rozwijają wiosną i wykazują się wyższą produkcyjnością. Przesiedlenie rodzin na węzę nie wpłynęło na liczbę roztoczy V. destructor bytujących na pszczołach po zakończeniu jesiennego zwalczania tego pasożyta. Również nie stwierdzono aby zabieg ten

29 ograniczył liczbę spor Nosema sp. w ciałach pszczół wybranych z osypów zimowych. Przestrzeganie podstawowych zasad obrotu plastrami w pasiece gwarantuje wystarczający poziom higieny. Wymiana gniazda jesienią na węzę spowodowała wolniejszy wiosenny rozwój rodzin pszczelich, albowiem matki wiosną niechętnie składały jaja do dziewiczych komórek plastra. Spowodowało to zmniejszenie produkcji miodu oraz produkcji całkowitej w rodzinach tej grupy doświadczalnej. Wśród pszczelarzy panuje pogląd, że późny wychów czerwiu (we wrześniu i październiku) wpływa na osłabienie rodzin pszczelich co prowadzi do większych upadków rodzin w czasie zimowli. Mechanizm ten ma działać dwojako: po pierwsze wychów czerwiu skraca życie pszczół robotnic, po drugie wychów czerwiu zmniejsza skuteczność jesiennych zabiegów leczenia rodzin z warrozy. Wykazaliśmy, że późny wychów czerwiu nie wpływa negatywnie na zimowlę, rozwój i produkcyjność rodzin pszczelich, ale jednorazowe jesienne leczenie rodzin może jednak być niedostatecznie skuteczne, zwiększając ryzyko nie przezimowania rodzin. Pszczoły przygotowując się do zimowli rozwijają ciałko tłuszczowe, a ekspresja tego instynktu nie zależy od działań pszczelarza. Czerwieniu matek poza okresem optymalnym można zapobiec tylko zamykając je w specjalnych klateczkach (izolatorach), najlepiej aż do pierwszego oblotu pszczół po zimowli, gdyż izolowanie na okres 4 tygodni, jak zastosowano w doświadczeniu nie przynosi spodziewanych

30 efektów. Izolowanie matek przez okres zimowli powinien zwiększyć skuteczność zwalczania V. destructor. Jednak pełne skutki tak długotrwałego przetrzymywania matek nie są znane i powinny być przedmiotem kolejnych badań. Wymiana gniazda jesienią na węzę spowodowała wolniejszy wiosenny rozwój rodzin pszczelich, albowiem matki wiosną niechętnie składały jaja do dziewiczych komórek plastra. Spowodowało to zmniejszenie produkcji miodu oraz produkcji całkowitej rodzin w tej grupie doświadczalnej. Nie potwierdzono, aby zabieg ten powodował istotną poprawę higieny gniazda i oddziaływał na zmniejszenie inwazji Nosema sp. Podobny poziom higieny zapewnia stosowanie się do zasad dobrej praktyki pasiecznej. Wykazano, że najlepsze efekty zwalczania Varroa destructor uzyskano w rodzinach, w których zastosowano zintegrowany system leczenia. Z preparatów zastosowanych do walki z Varroa najskuteczniejsze były Apiwarol i Bayvarol. Również kwas szczawiowy wykazywał bardzo wysoką skuteczność, jednak trzeba mieć tu na względzie, że był on stosowany w rodzinach pszczelich, które wcześniej były już leczone w ciągu sezonu. Z zastosowanych metod leczenia najtańszą okazało się chemioterapia stosowana tylko raz w sezonie, po ostatnim miodobraniu, jednak skuteczność takiego zabiegu jest niska. W rodzinach nie leczonych porażenie pszczół pasożytem znacząco wzrosło już po pierwszym roku doświadczenia, co w kolejnym roku doprowadziło do ich śmierci.

31 Siła rodzin pszczelich zależała od sposobu zwalczania V. destructor oraz przebiegu sezonu pszczelarskiego. Jesienią na liczbę obsiadanych uliczek wyraźny wpływ miały zastosowane zabiegu przeciw warrozowe. Wszystkie leczone rodziny wykazywały wyrównaną siłę, podczas gdy w grupie kontrolnej z roku na rok siła rodzin pszczelich spadała. Porażenie pszczół sporami Nosema sp. nie zależał od metody zwalczania V. destructor, ale wyraźnie wzrósł w 2012 roku w stosunku do lat poprzednich. Najmniejszy wzrost porażenia sporami Nosema sp. stwierdzono w rodzinach leczonych olejkami eterycznymi i kwasami organicznymi, co należało by dokładniej zbadać. Nie zaobserwowano anomalii w zachowaniach matek pszczelich oraz otaczających ich robotnic po zastosowaniu preparatów i substancji przeciw warrozowych. Jednak niepokojący okazał się wpływ kwasu mrówkowego na przeżywalność matek. Zagadnienie to należałoby dogłębniej zbadać. Z zastosowanych metod leczenia najtańszą okazało się chemioterapia stosowana tylko raz w sezonie, po ostatnim miodobraniu, jednak skuteczność takiego zabiegu jest niska. Powstawaniu oporności V. destructor na flumetrynę (substancja czynna leku Bayvarol) sprzyja odkładanie się tej substancji w plastrach oraz wysokie porażenie komórek z czerwiem i pszczół roztoczami. Rodziny wychowujące małą ilość czerwiu stwarzają potencjalnie dobre warunki do powstania lekooporności V. destructor.

32 W doświadczeniu wytypowane rodziny pszczele wychowywały różną liczbę komórek z czerwiem, co przekładało się na produkcyjność tych rodzin. Porażenie pszczół i czerwiu pasożytami było podobne w rodzinach doświadczalnych i nie zależał od ilości wychowywanego czerwiu. Nie udało się udowodnić założonej hipotezy, że w rodzinach wychowujących mniej czerwiu rozwój V. destructor może szybciej doprowadzić do powstania populacji lekoopornej. Pozyskane w doświadczeniu żywe roztocza V. destructor nie wykazywały oporności na flumetrynę w testach laboratoryjnych. W prowadzonych badaniach w żadnej rodzinie nie stwierdziliśmy typowych objawów zespołu masowego ginięcia pszczół. Można zatem stwierdzić, że stosowanie dobrej praktyki pszczelarskiej, polegającej na właściwym i terminowym przygotowywaniu rodzin pszczelich do zimowli, właściwej higienie gniazd pszczelich, skutecznym leczeniu rodzin przeciw warrozie zapobiega wystarczająco nadmiernym stratom rodzin pszczelich podczas zimowli, jak i innym upadkom, typowym dla zespołu masowego zamierania pszczół.

33 Rodziny pszczele zaraz po zabraniu czerwiu i przesiedleniu ich na ramki z węzą, sposób ten pozwala uwolnić pnie od Varroa, umożliwiając utrzymywanie pszczół bez leczenia nawet 4 lata

34 Pasieka umiejscowiona pod lasem, izolowana od innych pszczół w promieniu 3-4 km, zabezpiecza rodziny przed późno letnią i jesienną reinwazją Varroa