Ograniczeni partnerzy Andriej Riabow Rosjanie mają negatywny stosunek do Stanów Zjednoczonych. Dlaczego? Ponieważ uważają, że to przez Amerykę Rosja nie jest już supermocarstwem. Rosyjska opinia społeczna jest przekonana, że cel Amerykanów to ciągłe osłabianie Rosji. Współcześnie stosunki rosyjsko-amerykańskie mają dwa ważne wymiary. Jeden z nich sięga czasu zimnej wojny, czyli drugiej połowy XX wieku, kiedy od relacji dwóch konkurujących ze sobą imperiów USA i Związku Radzieckiego w dużym stopniu zależało utrzymanie pokoju na świecie. Federacja Rosyjska będąca prawną spadkobierczynią Związku Radzieckiego nie jest już imperium. Po statusie imperium została jej jedna pamiątka : zapasy broni jądrowej, której moc rażenia można porównać z bronią pozostającą na wyposażeniu USA. Właśnie broń jądrowa pozwala Moskwie na prowadzenie z Waszyngtonem dialogu w kwestiach strategicznego bezpieczeństwa. Drugi kontekst jest już dzieckiem nowej, pojałtańskiej epoki, która nastała po upadku ZSRR i systemu socjalistycznego w Europie Środkowej i Wschodniej. W tym nowym świecie Rosja używając terminów sportowych spadła do drugiej ligi. Dziś nasz kraj można uważać za potęgę, ale regionalną, nie globalną. Gra o Europę Wschodnią Rosja nie bierze udziału w debacie na tak ważne tematy, jak: perspektywy rozwoju światowej gospodarki i rynków finansowych, walka z ociepleniem klimatu. Rosja nie należy też do państw będących liderami postępu technicznego, naukowego i technologicznego. Dlatego jest niemożliwe, by u podstawy rosyjsko-amerykańskich stosunków stała współpraca finansowo-gospodarcza lub technologiczna. Rosja odgrywa znaczącą rolę we współczesnym świecie w dwóch sferach: jest najsilniejszym i najaktywniejszym graczem na terenie byłego ZSRR, tu ma wciąż silne wpływy gospodarcze, polityczne i wojskowe. I druga rzecz: Rosja zaopatruje Europę w surowce naturalne, dominuje na europejskich rynkach energetycznych (w szczególności jeśli chodzi o gaz). Dzięki tej roli pozostaje państwem, od którego pozycji w znacznym stopniu zależy bezpieczeństwo w północnej Eurazji. Z tych powodów Moskwa jako wpływowy gracz w regionie pozostaje ważnym partnerem Stanów Zjednoczonych, które współcześnie borykają się
40 Publicystyka i analizy Andriej Riabow, Ograniczeni partnerzy z problemami bezpieczeństwa globalnego oraz własnego, co wiąże się z misją w państwach graniczących niegdyś z ZSRR lub leżących niedaleko (wojna z terroryzmem w Iraku i Afganistanie) czy też przeciwdziałaniem irańskiemu programowi jądrowemu. Ważnym czynnikiem dla stosunków międzynarodowych jest konkurencja pomiędzy Rosją i USA o wpływy na poradzieckim terytorium. W sierpniu i wrześniu 2008 roku z powodu konfliktu zbrojnego pomiędzy Rosją i Gruzją (w którym USA poparło Gruzję) stosunki na linii Moskwa-Waszyngton ochłodziły się. Takiej niskiej temperatury nie miały zresztą od samego początku istnienia niezależnej Rosji. I choć administracja prezydenta Baracka Obamy w dużo mniejszym stopniu przejawia aktywność w Europie Środkowej i Wschodniej, w krótkiej bądź stosunkowo krótkiej perspektywie istnieje niebezpieczeństwo ponownego konfliktu o strefy wpływów na tym terytorium. Jądro problemu W sprawie przeciwdziałania nowym wyzwaniom dla bezpieczeństwa globalnego, takim jak terroryzm i zagrożenie rozprzestrzeniania broni jądrowej, rosyjsko-amerykańskie stosunki, z całą ich wagą, nie mają pierwszorzędnego znaczenia dla losu współczesnego świata. Porządek stosunków amerykańsko-rosyjskich odziedziczony po okresie zimnej wojny jest bliski wyczerpania. Podpisany przez prezydentów USA i Rosji w kwietniu 2010 roku w Pradze układ START III o ograniczeniu broni strategicznej w dużym stopniu sprzyja nowej odsłonie wzajemnych relacji. Układ odpowiada interesom obydwu stron, w formie prawnych zapisów precyzując ich zobowiązania dotyczące bezpieczeństwa strategicznego. Istnieje także pogląd, że umowa jest wygodniejsza dla Rosji, ponieważ zgodnie z jej tekstem, Amerykanie będą zmuszeni w większym stopniu zredukować zasoby broni jądrowej niż ich rosyjscy partnerzy. Układ przewiduje realizację także innych interesów Rosji i USA. Dla administracji Obamy jest to pierwszy realny krok na długiej drodze nowej amerykańskiej polityki zagranicznej, a zakłada ona budowę świata bez broni jądrowej. Dla Moskwy jest to gwarancja, że USA nie będą prowadzić wyścigu zbrojeń, który byłby ponad siły dla rosyjskiej gospodarki. Jest to jeszcze jedna możliwość podkreślenia swojego uprzywilejowanego statusu w systemie stosunków międzynarodowych. Zdaniem jednego z najlepszych rosyjskich specjalistów w dziedzinie broni strategicznej, Aleksieja Arbatowa, umowa jest wygodna dla Rosji. Na łamach Izwiesti Arbatow wypowiedział się w następujący sposób: W sensie politycznym stawia ona Rosję na absolutnie ekskluzywnym miejscu na arenie międzynarodowej, czyni ją partnerem równym USA w jednej z ważniejszych sfer polityki międzynarodowej: w sferze ograniczenia i redukcji broni strategicznej. Żadne inne mocarstwo atomowe nie posiada takiego statusu.
Andriej Riabow, Ograniczeni partnerzy Publicystyka i analizy 41 I choć strony, z powodu różnych przyczyn, w końcowej redakcji układu pozostawiły sobie prawo odstąpienia od umowy, to nie ma wątpliwości, że w najbliższym czasie amerykańsko-rosyjski dialog strategiczny nie będzie już odgrywać pierwszoplanowej roli w losach planety. Wynika to z kilku przyczyn. Po pierwsze, w odróżnieniu od czasu zimnej wojny, współcześnie broń jądrowa jest bronią słabych. Po 1991 roku Temat walki o bezpieczeństwo strategiczne schodzi z arendy, dyskutuje się natomiast o problemie nierozpowszechnia- uwierzyli, że Rosja Amerykanie nia broni jądrowej i walce z państwami odszczepieńcami, wybrała drogę reform dyktatorskimi reżimami, które już mają broń jądrową albo demokratycznych chcą wejść w jej posiadanie. i stanie się państwem Analizując procesy gospodarcze zachodzące we współczesnym świecie, w najbliższym czasie można oczekiwać wzro- z rynkową gospodarką. stu potencjału jądrowego Chin oraz wzbogacenia zasobu broni jądrowej posiadanej przez to państwo. W takiej sytuacji, USA będą w przyszłości prowadzić rozmowy o redukcji broni strategicznej nie z Moskwą, ale z Pekinem. Jeśli Stany Zjednoczone przystąpią do stworzenia globalnego systemu obrony przeciwrakietowej, to Rosja może jedynie podłączyć się do amerykańskiego projektu jako jeden z partnerów USA. Na stworzenie alternatywnego kompleksu obrony przeciwrakietowej czy rozpoczęcie nowego wyścigu zbrojeń, którego celem będzie podtrzymanie strategicznego balansu, Moskwa nie będzie mieć środków. Obiecali, porzucili Jest w Rosji sfera, w której niewiele się zmienia jest to opinia publiczna. Mam tu na myśli zarówno społeczeństwo, jak i elitę. Opinia publiczna także jest ważnym czynnikiem przy dokonywaniu analizy stosunków międzynarodowych. Przeprowadzane regularnie badania nastrojów społecznych mówią o negatywnym stosunku Rosjan do Stanów Zjednoczonych. Tradycyjnie negatywny stosunek do USA jest w naszym społeczeństwie bardziej nasilony niż do innych krajów, z którymi Moskwa ma problemy. Badania Centrum Lewady, najlepszego ośrodka socjologicznego w Rosji, wskazują, że w zestawieniu nieprzyjaznych Rosji krajów Stany Zjednoczone zwykle znajdują się na czwartym bądź piątym miejscu po Gruzji i byłych republikach bałtyckich. Dlaczego Rosjanie mają tak negatywny stosunek do USA? Ponieważ uważają, że to przez Amerykę Rosja nie jest już supermocarstwem. Wśród społeczeństwa rozpowszechnione jest przekonanie, że Amerykanie cały czas dążą do osłabiania Rosji. To właśnie Amerykanie w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, posługując się swoimi protegowanymi politykami-demokratami i oligarchami, rozkradali kraj
42 Publicystyka i analizy Andriej Riabow, Ograniczeni partnerzy i zniszczyli jego potencjał gospodarczy. USA też popierają antyrosyjskie nastroje w innych krajach poradzieckich. Nie przypadkiem zwycięstwo w wojnie z Gruzją w 2008 roku zostało odczytane jako zwycięstwo nad Stanami Zjednoczonymi, bowiem to one wykorzystały Gruzję, swojego sojusznika, do rozpoczęcia wojny z Rosją. Podobne teorie są wspierane przez machinę państwowych mediów, przede wszystkim telewizję państwową. W skrajnych przypadkach można usłyszeć tezy, że USA dążą Zachód, a USA do podziału Rosji. Rzadziej pojawia się zdanie (przez które w pierwszej kolejności, przebija duży żal), że w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych poprzedniego wieku Amerykanie utwierdzali nie chcą współpracować z Rosją na jej Rosję w słuszności wybrania liberalno-demokratycznego warunkach. Dlatego na modelu rozwoju, a potem nie pomogli w trudnym procesie Zachodzie znany jest transformacji. Jedynie wśród elit antyamerykanizm jest bardziej skomplikowany. Nieidentyfikowanie USA z geopolitycznym konku- brak zaufania do Rosji. rentem jest widoczne wśród elit wojskowych i siłowych. Wśród tej części urzędników pogląd ten ma związek z wielkim biznesem: istnieje gotowość zmiany antyamerykańskich poglądów za gwarancję integracji ze światową elitą. Nie bacząc na deklarowaną nową jakość relacji na linii Waszyngton-Moskwa przy administracji Obamy, nie jest widoczny spadek antyamerykańskich nastrojów. Stanom Zjednoczonym, tak jak w przeszłości, i teraz się nie ufa. Uważa się, że kraj ten i tak znów nas okłamie (kiedy tylko otrzyma potrzebną pomoc, jak było z Afganistanem i Irakiem) i nic nigdy nie da w zamian. Tego typu wypowiedzi można wyjaśnić nie tylko stanem rosyjskiej świadomości, w której wciąż żywy jest motyw mesjanistyczny. W latach dziewięćdziesiątych poprzedniego wieku Amerykanie naprawdę uwierzyli, że Rosja skończyła z rządami komunistów, wybrała drogę reform demokratycznych i w bliskiej przyszłości może stać się państwem z rynkową gospodarką i liberalną demokracją. Dlatego USA popierały prezydenta Borysa Jelcyna, który obrał prozachodni kurs. Jednak Rosja rozczarowała się zachodnim modelem rozwoju. W kraju zaczęły brać górę tendencje autorytarne i nastroje nacjonalistyczne. Wówczas w Waszyngtonie zaczęło wygasać zainteresowanie partnerstwem z Moskwą. Administracja George a Busha juniora popierała procesy demokratyczne w republikach poradzieckich, jakoby chcąc stworzyć przeciwwagę dla odradzającego się w Rosji autorytaryzmu. USA żywiły też nadzieję, że demokratyczne zmiany w tych krajach z czasem mogą mieć pozytywny wpływ na przeobrażenia w Rosji. Sytuacja zmieniła się, kiedy prezydentem został Barack Obama. Na zmianę polityki USA wobec Rosji miało wpływ kilka czynników, między innymi zmiana priorytetów polityki zagranicznej USA i klęska przemian demokratycznych w krajach poradzieckich. Uważa się, że cele polityki zagranicznej sformułowane przez administrację Obamy mają charakter długoterminowy i raczej
Andriej Riabow, Ograniczeni partnerzy Publicystyka i analizy 43 nie porzucą ich kolejni prezydenci. USA nie chcą już demokratyzować krajów, które same nie mają ochoty na przeprowadzenie reform demokratycznych. Amerykanie porzucili przekonanie, że Rosja może stanowić zagrożenie dla ich kraju. Pomiędzy USA i Rosją nie ma rozwiniętej współpracy gospodarczej, są jednak problemy natury globalnej, w których współpraca Moskwy z Waszyngtonem jest potrzebna. I to nowe podejście jest już widoczne w praktyce: Rosja pozwoliła na przejazd przez swoje terytorium ciężarówek, które mają dotrzeć do Afganistanu. Deklaruje też, że w przyszłym roku dołączy do państw izolujących Iran za pomocą sankcji. Nieuleczalne zaniepokojenie USA Amerykanie nie popierają ambicji Rosji do odgrywania przez nią szczególnej roli w Europie Wschodniej, uważając, że każdy kraj ma prawo do wyboru demokratycznego modelu rozwoju i dążenia do integracji z NATO i Unią Europejską. Jednak administracja Obamy praktycznie nie przeszkadza Rosji w rozszerzaniu jej wpływów w tym polityczno-geograficznym rejonie świata. W przyszłości jednak, jeśli USA ponownie będą chciały zaktywizować tu działalność, znów doprowadzi to do współzawodnictwa pomiędzy nimi i Rosją o ustanowienie wpływów. Podsumowując, można powiedzieć, że dla Stanów Zjednoczonych Rosja nie stanowi dziś globalnego problemu, nie ma ona wpływu na przyszłość USA, jest ważnym czynnikiem geopolitycznym o charakterze regionalnym, z którym należy się liczyć, aby zrealizować pewne ważne strategiczne cele. Spojrzenie Moskwy na Amerykę jest już inne. Rosyjskie elity zgromadziły w swoich rękach w ostatnich dwóch dekadach ogromne środki finansowe, mają też wpływy w sektorze gospodarczym, jednak wcale nie daje im to przekonania o świetlanej przyszłości własnego kraju. Dlatego spieszy im się do integracji z Zachodem, z elitą globalną. Formalnie są już do tego warunki. Ich pieniądze leżą na kontach zachodnich banków, nieruchomości wykupili w najbardziej prestiżowych miastach i kurortach Ameryki i Europy, natomiast ich dzieci kształcą się na zachodnich uniwersytetach i w tamtejszych szkołach średnich. Potrzebna jest tylko pełna legitymizacja kapitału, czyli zainwestowanie go w najbardziej perspektywiczne gałęzie zachodniej gospodarki. W tym celu starają się zaangażować zachodni kapitał w różnego rodzaju wspólne projekty, od nowych rurociągów do udziału w prywatyzacji kluczowych rosyjskich przedsiębiorstw oraz realizacji wspólnych projektów naukowo-technicznych w nowo stworzonym podmoskiewskim centrum w Skolkowie. Problem leży tylko w tym, że rosyjskie elity chcą się integrować na swoich warunkach, chcą zachować pozycję Rosji jako monopolisty na rynkach surowców naturalnych,
44 Publicystyka i analizy Andriej Riabow, Ograniczeni partnerzy chcą mieć prawo do zachowania swoistego porządku politycznego w Rosji, różniącego się od zachodnich demokracji. Moskwa chciałaby także zachować prawo do swoich stref wpływu na świecie (oczywiście w pierwszej kolejności dotyczy to terytorium poradzieckiego), chce mieć też prawo do szerokiego pola manewru w polityce międzynarodowej. To wymaga na pewno o wiele większej autonomii niż ta, którą cieszyła się Francja w czasach Charles a de Gaulle a. Trochę to mało racjonalne, ale Rosja chciałaby być, jeśli nie równym USA, to przynajmniej liczącym się graczem międzynarodowym. Dmitrij Trenin, rosyjski komentator polityki zagranicznej, słusznie zauważył: Rosyjskiej polityce zagranicznej przeszkadza chorobliwe, nieuleczalne zaniepokojenie Ameryką. Ta dobrowolna pretensja do USA nie tylko skaża rosyjską politykę, pozbawiając ją możliwości realizacji swojego pozytywnego modelu zachowania, ale doprowadza także do niemożliwości ustalenia przez Moskwę listy błędów kolejnych amerykańskich administracji. Kolejnym problemem dla Rosji jest to, że Zachód, a w pierwszej kolejności USA, nie są chętne do ścisłej współpracy z Rosją na podobnych warunkach. Dlatego w zachodnich stolicach obecny jest znany brak zaufania do Rosji, której polityka jest interpretowana jako chwiejna. Rosję podejrzewa się, że w każdej chwili jest gotowa przejść na pozycję przeciwników USA i Zachodu. Takie przypuszczenia wywołują obrazę w rosyjskich kręgach rządzących, doprowadzają do antyzachodnich i antyamerykańskich wybuchów, które mają wpływ na kształtowanie opinii publicznej. Reasumując, powstaje sytuacja obiektywnie stwarzająca ograniczenia dla pogłębienia współpracy, na przykład w takich dziedzinach, jak Afganistan, irański program atomowy czy Korea Południowa. Mówi się, że sytuacja ograniczonego partnerstwa w stosunkach Rosji i USA będzie utrzymywać się także w najbliższym czasie. Uwaga Stanów Zjednoczonych będzie się koncentrować w coraz większym stopniu na różnych problemach globalnych, będzie podkreślane znaczenie stosunków z Chinami, a wszystko to w czasie gdy Rosja (jeszcze nieprzyzwyczajona do swojego nowego statusu) jak dawniej pozostanie trudnym regionalnym partnerem dla USA jedynego mocarstwa na świecie. Przełożyła Małgorzata Nocuń Andriej Riabow jest rosyjskim analitykiem i publicystą. Pracuje w moskiewskim Centrum Carnegie.