Wszystkim, którym bliska jest magia muzyki i filmu oraz którzy mają świadomość mocy i potęgi twórczości, której dzieła czynią człowieka nieśmiertelnym oraz stanowią drogowskaz, źródło wiedzy i inspiracji dla przyszłych pokoleń
Już nie zapomnisz mnie, gdy moją piosenkę spamiętasz, w melodii tej siła zaklęta i czar i moc Fragment piosenki z filmu Zapomniana melodia z 1938 r.
Redakcja: Magdalena Jarnotowska Projekt okładki, opracowanie graficzne, skład: Alicja Pukaczewska Na I stronie okładki zostało zamieszczone zdjęcie pochodzące z Filmoteki Narodowej, na IV stronie okładki fotografia Autora wykonana przez Katarzynę Skowronek. Copyright by Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź 2016 Drogi Czytelniku Książka, którą trzymasz w dłoni, jest efektem pracy m.in. autora, zespołu redakcyjnego, grafików i wydawcy. Prosimy, abyś uszanował ich pracę. Nie kopiuj większych fragmentów, nie publikuj ich w internecie. Cytując fragmenty, nie zmieniaj ich treści i podawaj źródło ich pochodzenia. Dziękujemy. ISBN 978-83-7729-313-3 KSIĘŻY MŁYN Dom Wydawniczy Michał Koliński 90-345 Łódź, ul. Księży Młyn 14 tel./faks 42 632 78 61, 42 630 71 17, 602 34 98 02 infolinia: 604 600 800 (codziennie 8-22, także sms), gg 414 79 54 www.km.com.pl; e-mail: biuro@km.com.pl Łódź 2016. Wydanie 1
Spis treścii Wstęp 7 Rozdział I Historia powstania filmu niemego i udźwiękowionego 13 Film niemy 15 Narodziny i rozwój ilustracji muzycznej w kinematografii niemej 16 Narodziny nowego gatunku muzyki muzyki filmowej 18 Rola muzyki w walce o uznanie filmu za sztukę wysoką 21 Film dźwiękowy 23 Narodziny i rozwój filmu dźwiękowego 23 Film dźwiękowy w Polsce 23 Rozdział II Muzyka wokalna w polskiej kinematografii lat 30. XX w. 31 Filmy muzyczne 33 Filmy umuzycznione 55 Ekranizacje oper 66 Rozdział III Muzyka wokalna w filmach żydowskich powstałych na ziemiach polskich w latach 30. XX w. 71 Rozdział IV Ważniejsze wybrane postaci związane z muzyką wokalną w polskiej kinematografii lat 30. XX w. 81 Podsumowanie 113 Przypisy 122 Bibliografia 124 Spis ilustracji 126
WSTĘP
Mieczysława Ćwiklińska i Aleksander Żabczyński w scenie z filmu Jadzia
Kiedy zdecydowałem, że praca kończąca moje studia na Akademii Muzycznej w Łodzi będzie opisem dziejów piosenki na tle polskich filmów, nie przypuszczałem, że rozpoczynam wieloletnią przygodę z muzyką filmową. Od tej pory mijały miesiące i lata, w trakcie których dogłębnie poznawałem dzieje i specyfikę piosenki w polskim filmie. Badałem jej rozwój, zmienność form i różnorodność środków wyrazu, jakimi posługiwali się twórcy, aby uczynić ją jak najbardziej atrakcyjną dla odbiorcy. W między czasie organizowałem również widowiska muzyczne, opowiadające o piosence w polskim filmie, a także prowadziłem wykłady poświęcone temu zagadnieniu. Aż nadszedł moment, w którym uświadomiłem sobie, że wiem o polskiej piosence filmowej wystarczająco dużo, abym mógł zdobytą wiedzą podzielić się w publikacji. Wraz z pomysłem stworzenia książki pojawiły się wątpliwości, czy temat ten może być w ogóle dla kogoś interesujący. Za każdym razem podczas wykładów i koncertów przekonywałem się jednak, że dziejami polskiej piosenki filmowej zainteresowanych jest bardzo wielu ludzi, co rozwiewało moje wątpliwości podczas pisania książki. Zacząłem się więc zastanawiać, co jest źródłem niezwykłej mocy piosenki filmowej mocy poruszania najczulszych strun ludzkiej duszy? Jaka niezwykła siła, o której mowa w piosence Już nie zapomnisz mnie pochodzącej z nakręconego w 1938 r. filmu Zapomniana melodia, zaklęta jest w piosence filmowej? Dlaczego połączenie kina i piosenki, czyli obrazu i dźwięku ma większą siłę oddziaływania niż obie sztuki oddzielnie? Efektem moich rozważań jest niniejsza książka, która jest nie tylko historycznym szkicem dziejów piosenki w polskim filmie lat 30. XX w., lecz również próbą odpowiedzi na powyższe pytania. Temat polskiej piosenki filmowej jest oczywiście bardzo rozległy i to nie tylko z powodu ogromnego bogactwa twórczości tego typu, ale przede wszystkim z powodu olbrzymiej rozpiętości czasowej, w jakiej zjawisko to występuje. Rzetelne opisanie tego zagadnienia nie jest więc właściwie możliwe bez zawężenia jego ram czasowych. Ram, które zresztą często w sposób naturalny wyznaczają przełomowe wydarzenia historyczne. W przypadku tej książki za wydarzenia takie uznałem powstanie w 1930 r. pierwszego polskiego filmu udźwiękowionego Moralności pani Dulskiej, co umożliwiło pojawienie się muzyki na ekranie kinowym, oraz wybuch II wojny światowej w 1939 r., który definitywnie zakończył pewien etap nie tylko w polskiej kinematografii, ale historii świata w ogóle. Cezura czasowa nie jest jedynym ograniczeniem, które musiałem wprowadzić. Zmuszony byłem również zawęzić liczbę prezentowanych w książce filmów, które zawierają muzykę wokalną. Było to spowodowane niemożnością przedstawienia w tego rodzaju publikacji olbrzymiego zróżnicowania muzyki wokalnej w polskiej kinematografii. Jako przykłady zostały więc wybrane wyłącznie filmy, w których piosenka odgrywa naprawdę istotną rolę oraz wyznacza ogólne trendy i kierunki jej rozwoju. Zawężone zostały również w stosunku do dostępnej literatury życiorysy wybranych postaci związanych z muzyką wokalną w latach 1930 1939. Rozbudowana została natomiast problematyka dotycząca historycznych, politycznych, socjologicznych, a także ekonomicznych uwarunkowań rozwoju muzyki wokalnej w polskiej kinematografii oraz 9
W S T Ę P filmu polskiego w ogóle. Moim celem było bowiem ukazanie piosenki w polskiej kinematografii w latach 1930 1939 jako zjawiska będącego częścią polskiego dziedzictwa kulturowego, które wyrosło i ukształtowało się na gruncie silnych uwarunkowań historycznych. Literatura zawierająca zagadnienia poświęcone tematowi światowej muzyki filmowej jest bardzo obszerna i zróżnicowana, natomiast istnieje stosunkowo niewiele publikacji związanych z polską muzyką filmową, a w szczególności z polską wokalną muzyką filmową. Skłoniło mnie to do wielu wniosków i refleksji. Pojawiły się one nie tylko w czasie czytania związanej z tematem literatury, ale przede wszystkim podczas oglądania prezentowanych w książce filmów. To głównie one okazały się dla mnie najcenniejszym źródłem informacji o istocie, zróżnicowaniu i trendach rozwojowych muzyki wokalnej w polskiej kinematografii. Szczególnie pomocne były jednak dla mnie publikacje: Tadeusza Lubelskiego Historia kina polskiego: twórcy, filmy, konteksty (wyd. 2009) oraz Alicji Helman Na ścieżce dźwiękowej: o muzyce w filmie (wyd. 1968) i Rola muzyki w filmie (wyd. 1964). Nie są to, co prawda, opracowania traktujące stricte o muzyce wokalnej w polskiej kinematografii, niemniej jednak znalazłem w nich wiele wątków i spostrzeżeń dotyczących znaczenia i roli, jaką niemalże od narodzin filmu odgrywała muzyka w budowaniu dramaturgii akcji filmu i tym samym we wzmocnieniu emocjonalnego oddziaływania obrazu filmowego na odbiorcę. Korzystałem również z publikacji biograficznych i encyklopedycznych, m.in.: Weronika Hort (Hanka Ordonówna), Tułacze dzieci (wyd. 2005); Witold Filler, Gwiazdozbiór estrady polskiej: od Zimińskiej do Kayah (wyd. 1999); Witold Filler i Lech Piotrowski, Poczet aktorów polskich od Solskiego do Lindy (wyd. 1995); Encyklopedia muzyki (2006); Encyklopedia PWN (1995). Istotne znaczenie dla pracy miały także oficjalne witryny internetowe instytucji życia publicznego, z czego najważniejsze to strony: Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi (www.filmpolski.pl), Państwowego Zespołu Pieśni i Tańca Mazowsze (www.mazowsze.waw.pl), Narodowego Archiwum Cyfrowego (www.nac.gov.pl) oraz Filmoteki Narodowej (www.fn.org.pl). Dostarczyły mi one nie tylko niezbędnych informacji, ale były przede wszystkim niezwykle bogatym źródłem fotosów z polskich filmów oraz fotografii postaci związanych z polską filmową muzyką wokalną. W celu rzetelnego i kompleksowego przedstawienia tematu pracy sięgałem nie tylko do książek poruszających kwestie muzyczne i filmowe, ale także publikacji historycznych, filozoficznych oraz roczników statystycznych. Część literatury, którą wykorzystałem, nie jest literaturą stricte naukową, są to raczej swoistego rodzaju pogadanki o muzyce, filmie lub o postaciach z nimi związanych. Cennym źródłem informacji były dla mnie m.in. książki: Witolda Fillera Wielki Dodek: Opowieść o Adolfie Dymszy (wyd. 1995) czy opowiadająca o życiu artystycznym Hanki Ordonówny książka Tadeusza Wittlina Pieśniarka Warszawy. Hanka Ordonówna i jej świat (wyd. 1990). Biorąc pod uwagę liczbę i znaczenie występujących w filmie piosenek, a także charakter fabuły filmu, wyodrębniłem 10
W S T Ę P w niniejszej książce trzy typy filmów: filmy muzyczne, filmy umuzycznione i filmy niemuzyczne. Do gatunku filmu muzycznego zaliczam te, które posiadają w warstwie fabularnej (czyli pomijając piosenkę znajdującą się w czołówce filmu 1 ) co najmniej pięć piosenek (wykonywanych w języku polskim) lub posiadają ich mniej, ale spełniają co najmniej trzy z poniższych warunków: piosenka odgrywa w filmie bardzo ważną, często dominującą rolę, fabuła filmu porusza tematykę muzyczną, fabuła osnuta jest na powtarzającej się wielokrotnie piosence głównej, której tytuł jest najczęściej jednocześnie tytułem filmu, główny bohater jest muzykiem. Do gatunku filmu umuzycznionego zaliczam filmy, które posiadają jedną-cztery piosenki i nie spełniają wyżej wymienionych warunków. Filmy, w których nie występują piosenki lub piosenka pojawia się jedynie w czołówce filmu, określam mianem filmu niemuzycznego. Typologia, którą stworzyłem dla potrzeb tej książki, jest wynikiem dogłębnej i wielostronnej analizy roli, jaką spełniała piosenka w polskich filmach przedwojennych. Nie jest ona uniwersalna, odnosi się bowiem do filmów powstałych na terenie II Rzeczypospolitej w latach 30. XX w. Osobne rozdziały w niniejszej książce stanowią adaptacje filmowe oper oraz filmy żydowskie. Zostały one opisane w osobnych rozdziałach, ponieważ ze względów formalnych nie można ich było włączyć w główny nurt umuzycznionej twórczości filmowej, którą tworzono w Polsce w latach 30. W przypadku filmowych adaptacji oper powodem niewłączenia ich do głównego nurtu umuzycznionej twórczość filmowej lat 30. jest fakt, iż w operze wykonywane są arie, które zasadniczo różnią się budową i środkami wyrazu od piosenki, będącej esencją, najbardziej charakterystyczną właściwością przedwojennych filmów muzycznych i umuzycznionych. W przypadku filmów żydowskich kwestią sporną są już same kryteria, na podstawie których można by włączyć je do polskiej kinematografii. Filmy te bowiem choć powstały na ziemiach polskich, to ze względu na język, w jakim powstały (jidysz) oraz narodowość, dla jakiej były przeznaczone (ludność żydowska), powinny zostać poddane szczególnemu namysłowi i być rozpatrywane oddzielnie. W książce nie mogłem pominąć historii narodzin kinematografii oraz historii pojawienia się dźwięku w filmie, więc od tych zagadnień niniejsza książka się rozpoczyna. Michał Maj Wieczorek 11