KLASA 6. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY WARSTWOWE

KLASA 6. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY WARSTWOWE Do klasy krzemianów i glinokrzemianów warstwowych naleŝą dobrze znane wszystkim minerały- talk, miki, minerały ilaste itp. Wiele z nich to minerały skałotwórcze. Np. miki jako niezmienny komponent wchodzą w skład granitów, pegmatytów, niektórych łupków, gnejsów i grejzenów. Minerały ilaste są częścią podstawową pokryw wietrzeniowych granitów, gabr, skał efuzyjnych, a takŝe wchodzą do składu skał osadowych (iły, margli itp.). Szereg minerałów z klasy krzemianów i glinokrzemianów warstwowych jest szeroko wykorzystywany w przemyśle: są to miki-dielektryki- muskowit i flogopit; serpentynowy ogniotrwały azbest; przyrodniczy materiał smarowniczy- talk; łupki talkowe i pirofyllitowe słuŝą jako surowiec dla wyrobu futrówki pieców węglowych (metalurgicznych). Od dawnych czasów glinę wykorzystywano jako materiał budowlany oraz jako adsorbent (środki oczyszczające w róŝnych procesach technicznych i chemicznych). Minerały ilaste Ni wydobywane są jako ruda niklu. Oprócz tego, do krzemianów (glinokrzemianów) warstwowych o szczególnej strukturze i składu naleŝą pałygorskit, chryzokola i inne. RóŜnią się one składem i cechami od talku, mik oraz innych minerałów ilastych. Szczegóły krystsalochemiczne WyróŜnia się krzemiany (glinokrzemiany) warstwowe o prostych i skomplikowanych siatkach tetraedrów. Te ostatnie są mniej rozpowszechnionymi minerałami. Krzemiany warstwowe o prostych siatkach tetraedrów. Szkieletem ich struktury są siatki tetraedrów krzemotlenowych. Są one ułoŝone równolegle do siebie i wymieniają się z płaskimi siatkami o innym składzie tworząc pakiety warstw. Ustalono dwa główne typy 1:1 2:1 pakietów (Rys. powyŝej): a) dwuwarstwowy 1:1 - niesymetryczny, b) trójwarstwowy 2:1 - symetryczny. Niesymetryczne pakiety typu 1:1 składają się z jednej siatki (warstwy) tetraedrów o ogólnym wzorze siatki (Si 2 O 5 ) 2- (OH) - i jednej siatki oktaedrów wypełnionych przez atomy Mg i Al. JeŜeli obliczenie składu takiego pakietu przeprowadzić tylko na jeden pierścień tetraedrów (Si 2 O 5 ) 2-, otrzymamy dla serpentynu wzór Mg 3 (Si 2 O 5 )(OH) 4. KaŜdy pakiet ma sumaryczny ładunek zerowy, kaŝdy taki pakiet jest związany z sąsiednimi (górnym i dolnym) słabo, tylko ostatecznymi wiązaniami Van der Waalsa. Pakiety są trochę przesunięte w stosunku do siebie. W kaŝdym pakiecie Mg i Al zajmują pozycje okrtaedryczne 36

rozmieszczając pomiędzy atomami O 2- i (OH) -. W serpentynie są trzy takie oktaedry obsadzone przez kationy (Mg), w kaolinicie dwa takie oktaedry obsadzone przez Al. Bardzo często moŝna spotkać takie określenie, Ŝe serpentyn jest trioktaedrycznym krzemianem warstwowym, a kaolinit- dioktaedrycznym. Te terminy są szeroko rozpowszechnione. W symetrycznym trójwarstwowym upakowaniu typu 2:1 są dwie warstwy tetraedrów zwróconych do siebie wierzchołkami, między nimi w pustkach oktaedrycznych rozmieszczone są Mg i Al. W taki sposób są traktowane struktury talku i pirofyllitu. Ładunek sumaryczny pakietów jest równy zeru. Pakiety sąsiednie związane są wiązaniami ostatecznymi. Talk- jest trioktaedrycznym krzemianem, pirofillit- dioktaedrycznym. W glinokrzemianach warstwowych o siatkach prostych ustalony został jeden typ pakietów- symetryczny trójwarstwowy (2:1). W nim wymieniają się (podobnie jak w talku i serpentynie): warstwy tetraedrów (Si 2 O 5 ) 2- (OH) -, warstwy oktaedrów z Mg i Al, warstwy tetraedrów (Si 2 O 5 ) 2- (OH) -. Ale w kaŝdym takim pakiecie część tetraedrów (jednak nie więcej niŝ połowa) jest obsadzona przez Al. Przy podstawieniach Si 4+ przez Al 3+ pakiet nabywa ładunek. W rezultacie otrzymujemy następujące wzory pakietu i ich ładunki: z pakietu talkowego: [Mg 3 (AlSi 3 O 10 )(OH) 2 ] -, [Mg 3 (Al 2 Si 2 O 10 )(OH) 2 ] 2- ; z pakietu pirofyllitowego: [Al 2 (AlSi 3 O 10 )(OH) 2 ] -, [Al 2 (Al 2 Si 2 O 10 )(OH) 2 ] 2-. Kosztem zbytecznego ładunku pakietu, do struktury wchodzi warstwa kationówkompensatorów. Mogą to być K +, Ca 2+ lub kation kompleksowy. W pierwszym przypadku otrzymujemy strukturę mik (flogopitu, muskowitu), w drugim- strukturę mik kruchych, w trzecim- chlorytów. Rozpatrzmy struktury mik (zwyczajnych) i chlorytów. W mikach rolę kationu- kompensatora odgrywa K + (miki zawierające Na są bardzo rzadkie). Ze struktury talku moŝna wyprowadzić strukturę flogopitu, ze struktury pirofyllitustrukturę muskowitu. Flogopit jest to mika trioktaedryczna, muskowit- dioktaedryczna. Potas wszędzie ma liczbę koordynacyjną 12. Jest on gęsto upakowany między jonami tlenu dlatego Ŝe ma równy z nim promień jonowy (wg Goldschmidta): 0,133 nm K +, 0,132 nm O 2-, stosunek R k /Ra jest równy 1, co idealnie odpowiada liczbie koordynacyjnej 12. Struktury i wzory chlorytów moŝna wyprowadzić z upakowania talkowego, rolę kompensatora odgrywa warstwa kationów kompleksowych. JeŜeli weźmiemy jednoładunkowy pakiet ([Mg 3 (AlSi 3 O 10 )(OH) 2 ] - ) i kation kompleksowy [Mg 2 Al(OH) 6 ] +, to otrzymamy klinochlor Mg 5 Al(AlSi 3 O 10 )(OH) 8. Takie są podstawowe typy strukturalne krzemianów i glinokrzemianów o prostych siatkach tetraedrów. Łatwo jest porównać struktury następującego szeregu minerałów: kaolinit- pirofilit- muskowit- chloryt, w nich pozycja oktaedryczna jest obsadzona przez Al. Porównanie struktur krzemianów warstwowych dioktaedrycznych i trioktaedrycznych daje nam pary minerałów: serpentyn- kaolinit, talk- pirofilit, flogopit- muskowit, pierwsze są trioktaedryczne, drugie- dioktaedryczne. Wszystkie krzemiany i glinokrzemiany warstwowe mają swoje odmiany strukturalne kosztem róŝnego przesunięcia i powrotu pakietów w stosunku do siebie, co łatwo odbywa się w naturze z powodu słabych wiązań między pakietami. W rezultacie powstają minerały o róŝnych układach krystalograficznych najczęściej jednoskośnym, heksagonalnym, rombowym, trygonalnym, trójskośnym. Takie odmiany strukturalne krzemianów warstwowych nazywane są politypami. Niektóre z nich są stabilne tylko w określonych ciśnieniach i temperaturach i tworzą się tylko w określonych warunkach chemicznych. Politypia jak widać jest przypadkiem szczególnym polimorfizmu. Oprócz minerałów z wymienionymi powyŝej typami struktur występują takŝe bardziej rzadkie przedstawiciele tej gromady. Na przykład w przyrodzie spotykane są minerały o warstwach falowo wygiętych lub zwiniętych w spirale (niektóre serpentyny i inne). Całkiem szczególnymi według składu i struktury są tak zwane mieszanopakietowe krzemiany: złoŝone 37

są one z wymieniających się pakietów montmorylonitu i miki, montmorylonitu i talku, chlorytu i miki itp. Główne grupy krzemianów i glinokrzemianów warstwowych przedstawiono w tabeli: Tabela. Główne minerały- krzemiany i glinokrzemiany warstwowe o prostych siatkach tetraedrów kationy w tetraedrach Si Al+Si kation kation wewnątrzpakietowy międzypakietowy Mg 2+ Al 2+ nie ma serpentyn kaolinit nie ma talk pirofilit (kompleks) n+ montmorilonit K + flogopit muskowit K + miki Li Ca 2+ miki kruche (kompleks) + hydromiki (kompleks) + chloryty Wyjaśnienia wymaga montmorylonit: niektóre minerały klasy montmorylonitu są krzemianami, inne- glinokrzemianami. Co dotyczy mik Li to, jak zwykle w mikach jest kation międzypakietowy K, a Li razem z Al i Mg zajmuje pozycje oktaedryczne. W tabeli jako kationy oktaedryczne wskazane są tylko Mg i Al. Jednak w minerałach niektórych grup szeroko przedstawiono zjawisko izomorfizmu, podczas którego następuje zastępowanie Mg i Al przez Fe, czasem w tej pozycji rozmieszczone są takŝe Ni, Mn, Cr, Ti lub V. Krzemiany warstwowe o skomplikowanych siatkach tetraedrów. Są wystarczająco rzadkimi minerałami o specyficznym składzie oraz o skomplikowanych siatkach tetraedrów. Budowa tych siatek jest róŝna. Spośród nich najbardziej prostą strukturę posiadają pałygarskit i sepiolit. W tych minerałach w strukturze tetraedry są periodycznie odwrócone wierzchołkami to do góry, to w dół. Struktura czaroitu jest bardziej skomplikowana i jest przejściową pomiędzy warstwową i wstęgową. W datolicie połowa tetraedrów jest zajęta przez B (a nie Si), są one obrócone w róŝne strony. Morfologia kryształów i cechy fizyczne krzemianów (glinokrzemianów) warstwowych o prostych siatkach tetraedrów. Z powodu niekompaktowości struktur krystalicznych, słabych wiązań między pakietami, mała ilość minerałów z grupy krzemianów (glinokrzemianów) warstwowych spotykana jest w postaci duŝych, ładnie wykształconych kryształów. Dobrze wykształcone kryształy tworzą flogopit, muskowit, kruche miki i chloryty. DuŜe (a nawet gigantyczne) kryształy charakterystyczne są dla flogopitu i muskowitu. Posiadają one kryształy pseudoheksagonalne i pokrój blaszkowy. Rzadziej spotykane są kryształy beczułkowate i słupkowe. Barwa minerałów jest zaleŝna od pierwiastków- chromoforów (Ŝelaza, chromu, manganu), przy braku chromoforów- barwa jest biała. Takie są chemicznie czyste kaolinity, serpentyny, talki, pirofyllity, montmorilonity, flogopity. Obecność Fe 2+ w składzie powoduje pojawienie się barwy zielonej o róŝnej intensywności (talk, serpentyn, flogopit, chloryt), mała domieszka Fe 3+ wywołuje brązowawe zabarwienie muskowitu. Obecność w minerałach jednocześnie Fe 2+ i Fe 3+ warunkuje w nich zabarwienie brudno-brązowe, czarno-brązowe, zielono-czarne, czarne, np.w Fe-flogopitcie, biotycie, lepidomelanie. Bardzo swoistą rolę odgrywa chromofor Fe 3+, kiedy obsadza on we flogopicie pozycje Al w warstwach tetraedrów: minerał staje się jaskrawym rudo-brązowym, niezwykle zmieniają się inne jego cechy optyczne. Taki flogopit nawet otrzymał szczególną nazwę tetraferriflogopit (tj. flogopit z Fe w koordynacji 4). Domieszka Cr zmienia barwę w zaleŝności od struktury minerału. W muskowicie pojawia się jaskrawa zielona brawa (taka mika nazywana jest fuksytem). 38

Chloryty nabywają barwę róŝowo-fioletową. Mn wchodząc do składu mik Li powoduje ich róŝowo-lilową barwę. Połysk jest róŝny. Na ścianach kryształów z powodu ich niedoskonałości połysk jest matowy lub tłusty, na płaszczyznach łupliwości szklisty, u mikperłowy. W agregatach połysk jest tłusty, matowy. Wszystkie krzemiany (glinokrzemiany) warstwowe posiadają doskonałą łupliwość wg ścian dwuścianu dlatego, Ŝe pakiety w ich strukturach są słabo związane ze sobą. Blaszki łupliwości mik (muskowit, flogopit, biotyt) są spręŝyste; rozsunięte wzdłuŝ płaszczyzn łupliwości i przyciągają się z powrotem kosztem wiązań wzbudzanych w nich międzypakietowymi kationami K. W talku i pirofyllicie nie posiadających kationu międzypakietowego blaszki łupliwości są kruche, łamią się, nie przyciągają się z powrotem. Twardość minerałów jest mała i jest uwarunkowana nietrwałością ich struktur krystalicznych. Krzemiany (tj. minerały bez kationów międzypakietowych) posiadają twardość 1-2, wśród nich najbardziej miękkie są krzemiany Mg, co z łatwością znajduje wyjaśnienie w mniejszym rozmiarze i ładunku Mg w porównaniu z Al (tak na przykład, talk jest tłusty w dotyku, a pirofilit- nie). Miki kosztem międzypakietowego kationu K + mają twardość 2-3, a miki kruche dzięki obecności bardziej mocnego kationu międzypakietowego Ca 2+ lub Mg 2+ posiadają twardość około 4. Indywidualne szczegóły składu i cech minerałów Allofan Al 2 O 3 1.3-2.0(SiO 2 ) 2.5-3.0(H 2 O) Układ krystalograficzny- amorficzny, skupienia- masy skrytokrystaliczne, szkliste naskorupienia, stalaktyty, powłoki; Twardość- 3, przełam- muszlowy, ziemisty; Barwa- biała, blado-niebieska, zielona, brązowa, połysk- szklisty, ziemisty, woskowy, Inne cechy rozpoznawcze- wykazuje luminescencję białą, kremową, zieloną, Ŝółtobrązową, Geneza- produkt wietrzenia popiołów wulkanicznych, jako wtórny w hydrotermalnie zmienionych skałach magmowych, w skałach osadowych- kreda, pokłady węgla, minerały współwystępujące- kwarc, kristobalit, gibbsyt, wermikulit, chryzokla, limonit ; Minerały podobne- waryscyt, opal. w świecie: Niemcy- Gräfenthal koło Saalfeld, Turingia; Schneeberg i Schwarzenberg, Saxony; Czechy- Jáchmov; Włochy- Calabona mine, Alghero i Rosas mine, Sulsis, Sardinia; Anglia- Woolwich, Kent i Wheal Hamblyn, Devon; Francja- Chessy copper mine koło Lyons, Rhône; USA- Bisbee i Maid of Aunshine mine, Gleeson, Cochise Co., Arizona; Kelly, Socorro Co., New Mexico; Cerro Gordo, Inyo Co., California; Friedensville, Lehigh Co. i Cornwall, Lebanon Co., Pennsylvania; RPA- Mbobo Mkulu Cave, Transvaal; Japonia- Misotsuchi volcanic ash bed at Iijima, Nagano Prefecture; Kanumatsuchi bed at Kanuma, Tochigi Prefecture; Australia- Mt. Shank; w Polsce: w szczelinach piaskowców fliszowych w Monastercu nad Sanem, w strefie wietrzenia sacharytu (miesz. plagioklazu i kwarcu) w Koźmicach koło Ząbkowic Śląskich; w glinkach haloizytowych i gibbsytowych w okolicy Mierzęcic koło Będzina; w spongowej części odkrywki kopalni Władysław w pobliŝu Starachowic. Grupa kaolinitu i serpentynu Kaolinit Al 2 Si 2 O 5 (OH) 4 Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, cienkie płytki, grudki, skupienia- zbite, ziemiste; Twardość- 2-2.5, łupliwość- doskonała wg {001}, giętki, ale nie elastyczny; 39

Barwa- biała, Ŝółtawo-brązowa (zabarwienie moŝe być róŝne w zaleŝności od domieszek mechanicznych innych minerałów), połysk- perłowy, matowo-ziemisty, Geneza- powstaje jako minerał wtórny po glinokrzemianach w procesach zmian hydrotermalnych lub wietrzenia, minerały współwystępujące-kwarc, skalenie potasowe, muskowit. Minerały podobne- illit, haloizyt, sickit, Zastosowanie- do produkcji ceramiki, papieru, farb i gumy. w świecie: Chiny- Kauling, Kiangsi Province; Anglia- liczne china-clay pits w hrabstwach Cornwall i Devon; Francja- Limoges, Haute-Vienne; Niemcy- koło Dresden, Kemmlitz i Zettlitz, Saxony; Ukraina- duŝe złoŝa w Basenie Doneckim; USA- Macon, Bibb Co., Georgia; Dixie Clay Company mine i Lamar Pit koło Bath, Aikin Co., South Carolina; koło Webster, Jakson Co., North Carolina; koło Murfreesboro, Pike Co. i Greenwood, Sebastian Co., Arkansas; Mesa Alta, Rio Arriba Co., New Mexico; Kanada- Huberdeau, Quebec; koło Walton, Nove Scotia; w Polsce: iły kaolinitowe z okolic Strzegomia, Jaroszowa, Ruska. Serpentyn minerały serpentynu tworzą wiele odmian politypowych, z których najczęściej spotykane są lizardyt, antygoryt, klinochryzotyl. Lizardyt Mg 3 Si 2 O 5 (OH) 4 Układ krystalograficzny- trygonalny, pseudorombowy, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, trygonalne płatki, ucięte trygonalne piramidy, skupienia- bardzo drobnoziarniste łuskowate, zbite; Twardość- 2.5, łupliwość- doskonała wg {0001}, przełam- nierówny; Barwa- zielona, jasno-ŝółta do białej, połysk- woskowy, jedwabisty; Geneza- typowy produkt przeobraŝeń hydrotermalnych skał ultrazasadowych, zastępuje oliwin, pirokseny rombowe, minerały współwystępujące- chryzotyl, brucyt, magnetyt; Zastosowanie- materiały ogniotrwałe i izolacyjne, przemysł papierniczy, kamień szlachetny. w świecie: Anglia- Kennack Cove, The Lizard, Cornwall; Szkocja- Unst, Shetland Islands; Włochy- Val Sissone, Lombardy; Val Trebbia, Piacenza; Japonia- Maruo Odori i Kodo, Yamaguchi Prefecture; Hamao, Fukuoka Prefecture; Australia- Woodsreef, New South Wales; Kanada- Jeffrey mine, Asbestos, Quebec; Gassair mine, British Columbia; USA- Stillwater complex, Montana; w Polsce: Złoty Stok oraz inne lokalizacje z serpentynitami na Dolnym Śląsku. Antygoryt (Mg,Fe 2+ ) 3 Si 2 O 5 (OH) 4 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- drobniutkie kryształy, łuski, płytki, skupienia- zbite, warstwowe, włókniste; Twardość- 2.5-3.5, łupliwość- doskonała wg {001}, wyraźna wg (100) i (010), przełammuszlowy, drzazgowy; Barwa- zielona, niebiesko-zielona, biała, brązowa, połysk- tłusty, woskowy, jedwabisty, matowy; Geneza- hydrotermalne przeobraŝenia skał ultrazasadowych, minerały współwystępującechromit, magnetyt, chryzotyl, oliwin, Zastosowanie- niekiedy jako kamień szlachetny. w świecie: Włochy- Val Antigoro, Piedmont; Austria- Prägraten, Tirol; Szkocja- Glen Urquhart, Invernessshire; Chiny- Hsiu-Yen Hsien, Liaoning Province; Japonia- Nishisonnogi area, Nagasaki Prefecture; Sasagure area, Fukuoka Prefecture; Australia- Woodsreef, New South Wales; USA- Texas, Lancaster Co., Pennsylvania; okolice Baltimore, Baltimore Co., Maryland; Brewster, Putnam Co., New York; Buck Creek, Clay Co., North Carolina; Kanada- Asbestos, Quebec; Timmins, Ontario; 40

w Polsce: w masywach serpentynitowych z obrzeŝenia Gór Sowich (okolice Gogolowa- Jordanowa, Sobótki, Szklar, Grochowej, Braszowic koło Ząbkowic Śląskich); w marmurach Wojcieszowa; w marmurach dolomitowych Rędzin koło Kamiennej Góry; z przekrystalizowanych dolomitów Złotego Stoku; w skałach węglanowych Kowar. Klinochryzotyl Mg 3 Si 2 O 5 (OH) 4 Układ krystalograficzny- jednoskośny lub trójskośny, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, trygonalne płatki, ucięte trygonalne piramidy, skupienia- bardzo drobnoziarniste łuskowate, zbite; Twardość- 2.5, łupliwość- doskonała wg (0001), przełam- nierówny; Barwa- zielona, jasno-ŝółta do białej, połysk- woskowy, jedwabisty; Geneza- typowy produkt przeobraŝeń hydrotermalnych skał ultrazasadowych, zastępuje oliwin, pirokseny rombowe, minerały współwystępujące- chryzotyl, brucyt, magnetyt; Zastosowanie- materiały ogniotrwałe i izolacyjne, przemysł papierniczy, kamień szlachetny. w świecie: USA- Butler Estate chrome mine, Fresno Co.; Joe No. 5 pit, New Idria, San Benito Co., California; Belvidere Mt. quarries, Lowell, Orleans Co., Vermont; Salt River Canyon koło Globe, Gila Co., Arizona; Kanada- Thetford Mines, Quebec; Pakistan- Qulla, Charsadda Tehsil; Australia- Woodsreef, New South Wales; w Polsce: Złoty Stok i niektóre inne miejscowości, towarzyszy antygorytowi. Haloizyt Al 2 Si 2 O 5 (OH) 4 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, mikroskopowe tabliczkowe (średni rozmiar 0.04µm), rurkowe, lub rozwinięte do form deskowych, sferyczne, skupienia- glinopodobne, ziemiste, zbite; Twardość- 2-2.5, łupliwość- niewyraźna wg (001), przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- biała, szara, zielona, niebieska, Ŝółta, czerwona od domieszek mechanicznych, połysk- perłowy, woskowy, matowy; Inne cechy rozpoznawcze- przykleja się do języka, po zadrapaniu pozostaje lśniąca bruzda Geneza- produkt zmian hydrotermalnych lub wietrzenia powierzchownego glinokrzemianów (np. skalenie potasowe), minerały współwystępujące- kaolinit, allofan, ałunit; Minerały podobne- kaolinit, serecyt. w świecie: Belgia- Angleur, Liège ( type locality - obecnie nie jest dostępna); Portugalia- Valença; Niemcy- Bergnersreuth koło Wunsiedel, Bavaria; USA- Wagon Wheel Gap, Mineral Co., Colorado; Gonzales, Gonzales Co., Texas; koło Bedford, Lawrence Co., Indiana; Horse Cove, Hart Co., Kentucky; Corundum Hill mine, Macon Co., North Carolina; Dragon Consolidated iron mine, Eureka, Tintic district, Juab Co., Utah; w Polsce: składnik białych glinek ceramicznych znanych z okolic Mierzęcic i Najdzieszowa koło Będzina; w spągowej części odkrywkowego wyrobiska kopalni rud Ŝelaza Władysław koło Starachowic; odmiany Ŝelazowe haloizytu są znane ze złoŝa rud niklu w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich. Dickit Al 2 SiO 5 (OH) 4 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, pseudoheksagonalny, łuskowy, skupienia- bardzo drobnoziarniste łuskowate, zbite; Twardość- 2-2.5, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny, ziemisty; Barwa- biała, moŝe być zabarwiony od domieszek mechanicznych, połysk- jedwabisty; Geneza- hydrotermalny, tworzy się wzdłuŝ Ŝył powstających w rezultacie zmian hydrotermalnych glinokrzemianów, minerały współwystępujące- kwarc, chalcedon; 41

Minerały podobne- montmorillonit, kaolinit. w świecie: Walia- Amlwch i Pant-y-Gaseg quarry, Trwynbychan, Anglesey; Węgrzy- Mád; Rumunia- Iza Cave, Mt. Rodna; Francja- Mas D Alary. Lodève, Hérault; RPA- Postmasburg I Barkly East, Cape Province; Middelburg district, Transvaal; USA- Red Mt. Koło Ouray, San Juan Co., Colorado; Mineral Mt. Area koło St. George, Washington Co., Utah; Pine Knot colliery, Schuylkill, Schiylkil Co., Pennsylvania; Bruin Creek Elliott Co., Kentucky; Meksyk- San Juanito i Cisihuiriáchic, Chihuahua; w Polsce: łupki ogniotrwałe z Nowej Rudy, gdzie tworzy odmianę folerytu. Z porfirów koło Jedliny Zdroju, z ryolitów niecki wewnętrzsudeckiej; z Ŝył polimetalicznych Starej Góry w Górach Kaczawskich. Grupa 2. Pirofillitu i talku Pirofyllit Al 2 Si 4 O 10 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny lub trójskośny, pokrój kryształów- płytkowy, łuskowy, skupienia- sferolityczne, promieniste, drobnokrystaliczne blaszkowe, ziarniste, zbite; Twardość- 1-2 (giętki, nie elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- biała, bladoniebieska, Ŝółta, jabłkowo-zielona, szarawo-zielona, brązowawo-zielona, połysk- perłowy, tłustawy, matowy; Geneza- hydrotermalny, metamorficzny, minerały współwystępujące- kyanit, andaluzyt, topaz, mika, kwarc; Zastosowanie- zbite agregaty uŝywane jako materiał rzeźbiarski; Minerały podobne- talk; w świecie: Rosja- Krassik koło Ekatierinburga, Ural Mts.; Szwajcaria- St. Nikas, Zermatt, Valais; Szwecja- Västanå, Kristianstad; Belgia- Ottré, Ardennes Mts.; USA- koło Ogilbly, Imperial Co., Tres Cerritos, Mariposa Co. i Champion mine, White Mts., Mono Co., California; koło Quarzsite, La Paz Co., Arizona; Staley, Randolph Co., Glendon and Robbins, Moore Co i Hillborough, Orage Co., North Carolina; Brewer mine, Chesterfield Co., South Carolina; Graves Mt., Lincoln Co., Georgia; Brazylia- duŝe kryształy, Ibitiara, Bahia; Japonia- liczne złoŝa w Nagano Prefecture; w Polsce: w Ŝyłach kwarcowych w granitach strzelińskich w okolicy Gębczyc; w Kowarach. Talk Mg 3 Si 4 O 10 (OH) 2 Układ krystalograficzny- trójskośny lub jednoskośny, pokrój kryształów- płytkowy, tabliczkowy, pseudotrygonalne piramidy, skupienia- włókniste, drobnoziarniste blaszkowe, łuskowe, Twardość- 1 (giętki, ale nie elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- od jasno- do ciemno-zielonej, brązowa, połysk- perłowy, tłusty, jedwabisty, matowy; Geneza- minerał skał metamorficznych facji zieleńcowej, tworzy łupki talkowe oraz skały talkowo- magnezytowe i talkowo-chlorytowe, składnik serpentynów, pojawia się w marmurach dolomitowych, minerały współwystępujące- aktynolyt, tremolit, chloryt, piroksen, wermikulit, serpentyn, antofyllit, dolomit, kalcyt; Zastosowanie- jako smar techniczny, przemysł papierniczy, gumowy, tekstylny, ceramiczny, kosmetyczny. Odmiana tworząca skupienia zbite, zwana steatytem (lub kamień mydlany) uŝywana jest jako materiał rzeźbiarski; Minerały podobne- pirofyllit; w świecie: Austria- Mt. Zillertal, Tirol; Szwajcaria- Zermatt, Valais i St. Gotthard, Ticino; Włochy- Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; Francja- Trimouns talc deposit, 6 km na NE od Luzenac, Aiège; Niemcy- Goepfersgruen, Bavaria; Norwegia- Snarum; Rosja- Szabry koło Ekatierinburga; złoŝe Onotskoje koło Irkuck, 42

Syberia; USA- koło Fowler, St. Lawrence Co., New York; Delta, York Co., Pennsylvania; Smithfield, Providence Co., Rhode Island; Rochester, Winsdor Co., Vermont; Holly Springs, Cherokee Co., Georgia; koło San Andreas, Calaveras Co., California; w Polsce: w zmienionych serpentynitach obrzeŝenia Gór Sowich (Braszowice, Szklary, Jordanów, Wiry, Wirki i in.); w łupkach mikowych w Dusznikach koło Kłodzka i w Przecznicy koło Mirska; w przekrystalizowanych wapieniach i dolomitach Janowic Wielkich koło Jeleniej Góry; łupki talkowe w Wieściszowicach koło Kamiennej Góry. Grupa 3. Miki Paragonit NaAl 2 (Si 3 Al)O 10 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, skupienia- łuskowe, płytkowe, zbite; Twardość- 2.5 (listki są giętkie i elastyczne, spręŝyste), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny, schodkowy; Barwa- bezbarwna, biaława, szarawa, Ŝółtawa, połysk- perłowy, jedwabisty; Geneza- minerał łupków krystalicznych, w których występuje z kyanitem, staurolitem, a takŝe z korundem, andaluzytem oraz chlorytoidem i chlorytami. Występowanie- w świecie: Szwajcaria- Pizzo Forno, Ticino; Val Täsch, Zermatt, Valais; Austria- Prägraten, Tirol; Niemcy- Ochsnkopf, Schwarzenberg, Saxony; Włochy- Borgofrance koło Ivrea, Piedmont; Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; Rosja- Miass, Ilmeny Mts.,Ural Płd.; Grenlandia- Ivigtut cryolite deposit; USA- Corundum Hill, Chester Co., Pennsylvania; Leadville district, Lake Co., Colorado; Muskowit Kal 2 (Si 3 Al)O 10 (OH,F) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, słupkowy pseudoheksagonalny, skupienia- gwiaździste, pierzaste, globulkowe, łuskowe, ziarniste, zbite; Twardość- 2-2.5 (listki są giętkie i elastyczne, spręŝyste), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny, schodkowy; Barwa- bezbarwna, szara, zielonkawa, Ŝółta, róŝowawo-czerwona, połysk- perłowy, szklisty, jedwabisty; Geneza- minerał skałotwórczy skał metamorficznych (łupki, gnejsy, fyllity), granitów, pegmatytów, Ŝył aplitowych, w warunkach hydrotermalnych tworzy się kosztem innych minerałów, minerały współwystępujące- kwarc, plagioklaz, skalenie potasowe, biotyt, turmalin, topaz; Zastosowanie- w przemyśle elektrycznym. Jako materiał izolacyjny, do wyrobu ceramiki; w świecie: Rosja- Sludianka koło Bajkału, Syberai; Murzinka, Ural Mts.; Norwegia- Kammerfors, Kragerö; Bamble; USA- Mt. Mica koło Paris, Oxford Co., Maine; duŝe kryształy- Pennsbury, Chester Co., Pennsylvania; Amelia, Amelia Co., Virginia; Shelby, Cleveland Co., North Carolina; Black Hills, Pennington, Lawrence i Custer Cos., South Dakota; Harding mine, Dixon, Taos Co., New Mexico; Kanada- Methuen i Clavin Township, Ontario; Brazylia- Minas Gerais; Urucum; Taquaral mine, Itinga i José Pinto pegmatite; Jaguaraçú koło Coronel Fabriciano; Indie- gigantyczne kryształy, Nellore, Andhra Pradesch; w Polsce: w pegmatytach granitów strzegomskich i strzelińskich, gnejsach sowigórskich, łupkach łyszczykowych Gór Izerskich. Lepidolit K(Li,Al) 3 (Si,Al) 4 O 10 (F,OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, słupowy, pseudoheksagonalny, zwykle z zaokrąglonymi ścianami, skupienia- łuskowe, zbite, ziarniste; 43

Twardość- 2.5 4 (giętki, elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- róŝowa, purpurowa, róŝowo-czerwona, fioletowo-szara, Ŝółtawa, biała, bezbarwna, połysk- perłowy, szklisty; Geneza- pegmatyty granitowe, metasomatyczny przy zastępowaniu muskowitu i biotytu, w niektórych wysoko-temperaturowych Ŝyłach hydrotermalnych, grejzenach, granitach, minerały współwystępujące- spodumen, elbait, kolumbit, kasyteryt, topaz, beryl, miki. Zastosowanie- ruda Li; w świecie: Czechy- Rozná koło Bystrice; Rosja- Ałabaszka, Ural Mts; Szwecja- Varuträsk pegmatite, 15 km na NW od Skellefteå, Västerbotten; USA- Mt. Mica koło Paris, Oxford Co. i Auburn, Androscoggin Co., Maine; Mesa Grande i Pala district, San Diego Co., California; Brown Derby pegmatite, Gunnison Co., Colorado; Ingersoll mine koło Keystone, Pennington Co., South Dakota; Kanada- Tanco mine, Bernic Lake, Manitoba; Madagaskar- Maharitra, Mt. Bity; Zimbabwe- Bikita; Indie- Hazaribagh, Bihar; Brazylia- Virgem i Lapa pegmatite, Minas Gerais; w Polsce: z pegmatytów strzegomskich (Grabina, śółkiewka) i karkanoskich (Czarne, Karpniki koło Jeleniej Góry; w pegmatytach w pobliŝu ujścia Bystronia do Szklarki koło Szklarskiej Poręby. Zinnwaldyt KLiFe 2+ Al(AlSi 3 )O 10 (F,OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, rzadko heksagonalny, pokrój kryształów- krótkosłupowy, pseudoheksagonalny, tabliczkowy, skupienia- rozetkowe, wachlarzykowe, łuskowe, Twardość- 2.5-4 (giętki, elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny, Barwa- szaro-brązowa, Ŝółto-brązowa, blado-fioletowa, ciemno-zielona, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- W Sn- zawierających utworach pneumatolitycznych (grejzenach), rzadko w granitach, pegmatytach granitowych, oraz wysoko-temperaturowych Ŝyłach kwarcowych, minerały współwystępujące- topaz, kasyteryt, wolframit, lepidolit, spodumen, beryl, turmalin, fluoryt; Zastosowanie- niekiedy jako źródło Li; w świecie: Czechy- Cínovec; Niemcy- Altenberg, Saxony; waldstein, Bavaria; Norwegia- Tördal; Anglia- St. Just, Cornwall; Madagaskar- Antaboaka; Ambatofinandrahana; USA- Amelia, Amelia Co., Virginia; Pala district, San Diego Co., i Crestmore, Riverside Co, California; Black Hills okolice Keystone, Pennington Co., South Dakota; Seward Peninsula, Alaska; Grenlandia- Narssârssuk i Kangerdluarssuk Plateau; Ilímaussaq intrusion; Japonia- Kurobera, Yamanashi Prefecture; Naegi district, Gifu Prefecture; w Polsce: w granitach strzegomskich (śółkiewka, Zimnik) oraz karkonoskich (Karpniki, Czarne koło Jeleniej Góry); w pegmatytach Łomnicy koło Jeleniej Góry. Flogopit KMg 3 Si 3 AlO 10 (F,OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, krótkie słupy zwykle stoŝkowate, pseudoheksagonalne, skupienia- ziarniste, łuskowe, płytkowe; Twardość- 2-3 (giętki, elastyczny), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- brązowawo-czerwona, ciemno-brązowa, Ŝółtawo-brązowa, zielona, biała, połyskperłowy, półmetaliczny na powierzchniach łupliwości; Geneza- w metamorfizowanych dolomitach i wapieniach wzbogaconych w Mg, w skałach ultrazasadowych (kimberlity, perydotytyt, lamproity), serpentynitach, minerały współwystępujące- dolomit, kalcyt, diopsyd, tremolit, skapolit, wezuwian, apatyt, tytanit, epidot, oliwin, augyt, magnetyt; Zastosowanie- w elektronice; 44

w świecie: USA- Antwerp i Natural Bridge, Jefferson Co., oraz Edwards i Pierrepont, St. Lawrence Co., New York; Franklin, Sussex Co., New Jersey; Kanada- duŝe kryształy, Lacey mine, Frontenac Co., North and South Burgess Townships, Ontario; koło Perkin s Mills, Gatineau Co., Quebec; Rosja- Sludianka koło Bajkału, Syberia; Norwegia- Ødegården koło Feset; Szwajcaria- Campolungo koło St. Gotthard, Ticino; Włochy- Val di Fassa, Trentino-Alto Adige; Monte Braccio, Val Malenco, Lombardy; Madagaskar- Saharakara; Ampandrandava; Nowa Zelandia- Anxiety Point, Nancy Sound; w Polsce: w przekrystalizowanych wapieniach w Gębczycach koło Strzelina; w granitach strzelińskich; w dolomitach w Starej Kamienicy koło Jeleniej Góry. Biotyt K(Mg,Fe 2+ ) 3 (Al,Fe 3+ )Si 3 O 10 (OH,F) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, krótko-słupowy pseudoheksagonalny, skupienia- łuskowe, ziarniste z wygiętymi kryształami; Twardość- 2.5-3, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- ciemno-zielona, brązowa, czarny, czerwonawo-brązowa, jasno-ŝółta, szarawo-ŝółta, brązowawo-zielona, brązowa, połysk- błyszczący do półmetalicznego, szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- waŝny minerał skałotwórczy powstaje w róŝnych warunkach; w skałach metamorficznych (łupki, gnejsy) oraz kontaktowo-metamorficznych, w granitach, sjenitach nefelinowych, rzadziej w ryolitach, bazaltach, minerały współwystępujące- kwarc, skalenie potasowe, plagioklaz, nefelin, muskowit, piroksen, amfibol, andaluzyt, kordieryt, granat, spinel; Zastosowanie- jako materiał izolacyjny; w świecie: Włochy- Vesuvias i Monte Somma, Campania; Pfitschtal i Mt. Monzoni, Val di Fassa, Trentino- Alto Adige; Norwegia- Brevik; Arendal; Rosja- koło Miass, Ilmeny Mts., Ural Płd.; USA- Franklin i Sterling Hill, Ogdensburg, Sussex Co., New Jersey; Monroe, Orange Co. i Russell, St. Lawrence Co., New York; Easton, Northampton Co., Pennsylvania; Pala i Rincon district, San Diego Co., California; Kanada- Wakefield, Bancroft i Parry Sound, Otter Lake, Ontario; Bear Lake mine, Pontiac Co., Quebec; w Polsce: rozpowszechniony minerał skał magmowych i metamorficznych Tatr, Sudetów i w podłoŝu Polski Płn.-Wsch. Hydromiki: Illit (K,H 3 O)(Al,Mg,Fe) 2 (Si,Al) 4 O 10 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- bardzo drobne, łuskowe kryształy, skupienia- zbite, drobnoziarniste łuskowate; Twardość- 1-2, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- biała, szarawa, zielonkawa, brunatnawa, połysk- srebrzysty, matowy, tłustawy; Geneza- produkt wietrzenia krzemianów i glinokrzemianów, składnik skał ilastych, np. kaolinów, glin, margli i innych skał osadowych tworzących się w środowisku morskim; Zastosowanie- w przemyśle kamionkowym, ceramicznym, garncarskim. w świecie: USA- Maquoketa shale, Gilead, Calhoun Co., Illinois; Serbia i Czarnogória- Takova; w Polsce: jest rozpowszechnionym składnikiem skał ilastych, np. kaolinów, glin, iłów, margli oraz jako produkt wietrzenia skaleni i innych glinokrzemianów. Glaukonit (K,Na)(Fe 3+,Al, Mg) 2 (Si,Al) 4 O 10 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- w kryształach występuje bardzo rzadko, zaokrąglone łuski, płytki, skupienia- drobnoziarniste, zbite, ziemiste; Twardość- 2, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; 45

Barwa- trawiasto-zielona, Ŝółto-zielona, niebieskawo-zielona, zielona, Ŝółta, oliwkowozielona, połysk- matowy, błyszczący; Geneza- morskie skały osadowe, znane są piaski i iły glaukonitowe, minerały współwystępujące- kwarc, skalenie potasowe, glaukofan, dolomit, syderyt, kalcyt, ankeryt, piryt, limonit. Zastosowanie- jest wykorzystywany dla filtracji wody pitnej, do produkcji farb mineralnych, rzadziej jako nawóz. w świecie: Nowa Zelandia- Otago Peninsula; Australia- Flinders Ranges; York Peninsula; Anglia- Sandwich i Folkestone, Kent; Hollybush Hill, Worcester; Francja- Villers-sur-Mer, Calvados; Włochy- Verona, Vicenza; liczne lokalizacje w Izraelu; RPA- N Chwaning mine koło Kuruman, Cape Province; USA- Burnet Co., Texas; w kilku miejscach wzdłuŝ linii brzegowej, California; szeroko rozpowszechniony, Alabama; Baker Co., Oregon; Black Hills; Dakota; w Polsce: rozpowszechniony, minerał morskich skał osadowych. Seladonit K(Mg,Fe 2+ )(Fe 3+,Al)Si 4 O 10 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- bardzo drobne mika-podobne, skupienia- zbite, ziemiste; Twardość- 2 (kruchy, tłustawy w dotyku), łupliwość- doskonała wg (001), przełamnierówny; Barwa- niebieskawo-zielona, oliwkowo-zielona, jabłkowo-zielona, połysk- matowy, tłusty; Geneza- produkt hydrotermalnego przeobraŝenia oliwinu, augitu, i innych minerałów skał bazaltowych oraz pokrewnych i ich tufów, minerały współwystępujące- montmorillonit, heulandyt, laumontyt, prehnit, chloryt, kwarc, kalcyt. w świecie: Włochy- Mt. Baldo koło Verona, Vicenza; Val di Fassa, Trentino-Alto Adige; Austria- Zillertal, Tirol; Szkocja- Scuir Mohr; Wyspy owcze- Streymoy i Suduroy; USA- John Day Formation, Grant Co., Oregon; Mt. Rainier National Park, Pierce Co., Washington; Red Rock Canyon, Kern Co., California; Nikaragua- Perl Islands; Japonia- Hosokura mine, Miyagi Prefecture; Toyoura, Yamagata Prefecture; Nishikata, Toshigi Prefecture; Kamogawa, Chiba Prefecture; w Polsce: znany z przeobraŝonych tufów w Barczy koło Zagańska; w zwietrzałych bazaltach Grodźca i Księginek koło Lubania; w zmienionych diabazach Niedźwiedziej Góry koło Krzeszowic; z metafirów Alwerii. Grupa 4. Grupa montmorillonitu (smektyty) i pokrewne (di- i tri-oktaedryczne): Montmorillonit (Na,Ca) 0.3 (Al,Mg) 2 Si 4 O 10 (OH) 2 nh 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- drobniutkie deskowate, tabliczkowe kryształy, skupienia- mikrokrystaliczne łuskowate, sferolityczne, glinopodobne, zbite; Twardość- 1-2, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- biała, róŝowa, Ŝółtawo-brązowa, Ŝółta, czerwona, zielona, połysk- matowy, ziemisty; Geneza- produkt przeobraŝeń hydrotermalnych tufów wulkanicznych i popiołów, składnik skał osadowych, minerały współwystępujące- kristiobalit, zeolity, biotyt, kwarc, ortoklaz, dolomit, amfibole, pirokseny, oliwin, kalcyt, gips, piryt, limonit ; Zastosowanie- wykorzystywane do sporządzania wiertniczych płuczek cięŝkich, skały montmorillonitowe stosuje się do rekultywacji nieuŝytków. w świecie: Francja- Montmorillon, Vienne; USA- materiał rozpatrywany jako wzorcowy, Bayard i Santa Rita, Grant Co., New Mexico; koło Chambers, Apache Co., Arizona; Belle Fourche, Butte Co., South Dakota; 46

John C. Lane tract, Weston Co., Clay Spur koło Newcastle, Crook Co., Wyoming; Itawamba mine, Itawamba Co., okolice Polkville, Simpson Co., Mississipi; Strasburg, Shenandoah Co., Virginia; w Polsce: występuje jako składnik bentonitów miocenu (okolice Chmielnika-Ciecierza, Źrecze i in.), iłów bentonitowych leŝących na złoŝach siarki w okolicach Tarnobrzega; iłów bentonitowych tworzących liczne wkładki i warstwy we fliszu karpackim i fliszu podhalańskim; iłów przykrywających pokłady węgla brunatnego na obszarze kujawskim; a takŝe iłów montmorillonitowych karbonu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (kopalnia Radzionków, Milowice). Nontronit (Ca 0.5,Na) 0.3 Fe 3+ 2(Si,Al) 4 O 10 (OH) 2 nh 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- drobny płytkowy, rzadko w postaci kryształów, skupienia- promieniste, łuseczkowe, sferolityczne, skrytokrystaliczne, glinopodobne, zbite; Twardość- 1-2, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- muszlowy, łuseczkowaty; Barwa- Ŝółta, oliwkowo-zielona, zielona, pomarańczowa, brązowa, połysk- woskowy, smolisty, matowy; Geneza- produkt wietrzenia bazaltów, kimberlitów i innych skał ultramaficznych, w słabodrenowanych glebach wzbogaconych w popioły wulkaniczne, produkt działalności hydrotermalnej, minerały współwystępujące- kwarc, opal, hornblenda, pirokseny, oliwin, miki, kaolinit. w świecie: Francja- Saint-Pardoux, Dordogne; Norwegia- Froland; Szwecja- Vittenstein; Rosja- Ochansk, Perm; Niemcy- Geilsdorf i Wolkenstein, Saxony; Madagaskar- Faratsiho; Australia- Burra copper mine, South Australia; Tamworth copper mine, Attunga, New South Wales; USA- Spruce Pine district, Mitchell Co., North Carolina; koło Colfax i Carfield, Whitman Co., Washington; Pwtaluma, Sonoma Co., Crestmore, Riverside Co., koło Woody, Kern Co., California; Santa Rita, Grant Co., New Mexico; Morenci Greenlee Co., Globe-Miami district, Gila Co., Twin Buttes mine, Pima Co., Ray, Pinal Co., Arizona; Meksyk- Santa Eulalia, Chihuahua; w Polsce: Kowary; Świeradów i Zakrzów koło Kamienia Ząbkowickiego; Strzegom. Saponit (Ca 0.5,Na) 0.3 (Mg,Fe 2+ ) 3 (Si,Al) 4 O 10 (OH) 2 4H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- bardzo drobne kryształy, pseudoheksagonalne tabliczkowe, płytkowe, płatkowe, skupienia- równoległe agregaty, nodulowe, drobno-ziarniste, zbite; Twardość- <1-2 (plastyczny- nawilŝony, kruchy- suchy), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- biała, Ŝółta, szara, niebieska, zielona, czerwonawa, brązowa, połysk- tłustawy; Geneza- hydrotermalny- w pustkach skał magmowych, np. w pęcherzykach migdałowych w bazaltach, w szczelinach przecinających skały wapniowo-krzemianowe, skarny (Fe), amfibolity i serpentynity, minerały współwystępujące- seladonit, chloryt, miedź rodzima, epidot, ortoklaz, dolomit, kalcyt, kwarc. w świecie: Anglia- Lizard, Cornwall; Szkocja- Allt Ribhein, Fiskavaig Bay, Isle of Sky; Czechy- Cáslav; Szwecja- Svärdsjö, Kopparberg; RPA- Krugersdorp, Transvaal; USA- Kaersarge i Ahmeek mines, Keweenaw Peninsula, Houghton Co., Michigan; między Pigeon Point i Fond du Lac, Płn. Brzeg Lake Superior, Cook Co., Minnesota; koło Milford, Beaver Co., Utah; Ballarat, Inyo Co., California; Toughnut mine, Tombstone, Cochisw Co., Arizona; Kanada- Thunder Bay; Ontario; w Polsce: w migdałowcach melafirowych Rudna koło Krzeszowic; w łomie nefrytów w Jordanowie; w bazaltach nefelinowych Koźlic koło Zgorzelca; 47

Wolkonskoit Ca 0.3 (Cr,Mg,Fe 3+ ) 2 (Si,Al) 4 O 10 (OH) 2 4H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny (prawdopodobnie), pokrój kryształów- bardzo drobne łuskowate, włókniste, skupienia- zbite; Twardość- 1-2 (kruchy), łupliwość-?, przełam-nierówny; Barwa- jasno- do ciemno-zielonej, szmaragdowo-zielona, połysk- matowy, tłustawy; Geneza- jako minerał epigenetyczny w piaskowcach, konglomeratach i czerwonych spągowcach, zwykle wypełnia pustki po zdeponowanej substancji organicznej, produkt wietrzenia serpentynitów, minerały współwystępujące- chloryt, tridymit. w świecie: Rosja- Ochanskij rejon; śr. Bieg rzeki Kama, Ural Mts.; Ukraina- Belgorod- Dnestrowskij rejon; Bułgaria- koło Gotse Delchev, Pirin Mts. Grupa 5. Wermikulity (di- i trioktaedryczne) Wermikulit (Mg,Fe 3+,Al) 3 (Si,Al) 4 O 10 (OH) 2 4H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- płytkowy pseudoheksagonalny, skupienia- blaszkowe, łuskowe; Twardość- 1.5 (giętki), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- bezbarwna, biała, Ŝółta, zielona, brązowa, połysk- matowy, perłowy, z mosięŝnym odcieniem; Inne cechy rozpoznawcze- pęcznienie podczas nagrzewania; Geneza- po biotycie lub flogopicie w wyniku wietrzenia lub przeobraŝenia hydrotermalnego, w karbonatytach i metamorfizowanych wapieniach, składnik gleb, minerały współwystępujące- korund, apatyt, serpentyn, talk, wymienia się z chlorytem i biotytem. Zastosowanie- dla produkcji materiałów akustyczno- i termoizolacyjnych, do zapraw budowlanych. w świecie: USA- Milbury koło Worcester, Worcester Co, Massachusetts; koło Franklin, Macon Co., Rutherford quarry koło Tuxedo, Henderson Co., North Carolina; Brinston s quarry, Westtown, Chester Co. i Chestnut Hill, Easton, Northampton Co., Pennsylvania; Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Libby, Lincoln Co., Montana; Indie- Ajmer, Rajasthan; RPA- Phalaborwa, Transvaal; Australia- Mud Tank, Valley Bore, Northern territory; Bulong, Western Australia; Rosja- masyw Kowdor, półwysep Kolskij; Pataninskoje złoŝe, Ural Płd.; w Polsce: niewielkie ilości wermikulitu występują w łomie nefrytu w Jordanowie, w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich; w kopalni magnezytu w Wirach. Grupa 6. Chloryty Klinochlor (Mg,Fe 2+ ) 5 Al(Si 3 Al)O 10 (OH) 8 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- pseudoheksagonalne cienkie lub grube tabliczki, skupienia- listkowate, łuseczkowe, włókniste, ziarniste, ziemiste; Twardość- 2-2.5 (giętkie, nie elastyczne), łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- trawiasto-zielona, oliwkowo-zielona, Ŝółtawa, biała, róŝowa, róŝówo-czerwona, połysk- perłowy, tłusty, matowy; Geneza- produkt hydrotermalnych przeobraŝeń amfiboli, piroksenów, biotytu, w łupkach chlorytowych, serpentynitach, amfibolitach, wapieniach, niektórych skał zmienionych kontaktowo, minerały współwystępujące- serpentyn, kalcyt, dolomit, aktynolit, biotyt, oliwin, plagioklaz, talk, chromit, uwarowit. 48

w świecie: USA- Emery mine, Chester, Hampden Co., Massachussets; Lancaster Co., Texas; West Chester, Chester Co., Pennsylvania; Tilly Foster mine, Brewster, Putnam Co., New York; Austria- Zillertal, Tirol; Włochy- Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; Val Malenco, Lombardy; Ala, Piedmint; Szwajcaria- Rimpfischwänge koło Zermatt, Valais; Hiszpania- Ojén, Málaga Province; Szkocja- Unst, Shetland Islands; Turcja- Kop Krom [chrome mine], Kop Mts. koło Aşkale; Rosja- liczne lokalizacje w górach Ural. Szamozyt (Fe 2+,Mg,Fe 3+ ) 5 Al(Si 3 Al)O 10 (OH,O) 8 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- bardzo drobne, skupienia- zbite, ziarniste, proszkowe, oolitowe; Twardość- 2-3, łupliwość- doskonała wg (001), przełam- nierówny; Barwa- zielona, zielonkawo-szara, czarna, brązowa, połysk- perłowy, matowy, szklisty; Inne cechy rozpoznawcze- słabomagnetyczny; Geneza- w skałach osadowych pochodzenia morskiego, produkt przeobraŝeń hydrotermalnych w szczelinach i druzach pegmatytowych, minerały współwystępującesyderyt, kaolinit, kwarc, magnetyt, pirokseny, plagioklaz, oliwin, kalcyt; Zastosowanie- ruda Fe; w świecie: Szwajcaria- Chamoson, Valais; Maderantal, Uri; Czechy- Hermanovice; Kladno; Niemcy- Schmiedefeld koło Suhl; Scheiz, Thuringia; Anglia- Frodingham, Lincolnshire; Wickwar, Gloucestershire, Penzance, Cornwall; Irlandia- Knowehead, Co. Antrim; Japonia- Arakawa mine, Akita Prefecture; Shogase, Tokushima Prefecture; USA- Creede, Mineral Co., Colorado; koło Hot Springs, Garland Co., Arkansas; Beacon Hill mine, Champion, Marquette Co., Michigan; Kanada- Wabana, Newfoundland; w Polsce: składnik częstochowskich i łęŝyckich rud Ŝelaza; znany jest z utworów hydrotermalnych Miedzianki koło Jeleniej Góry. Grupa 7. Grupa pałygorskitu Pałygorskit (Mg,Al) 2 Si 4 O 10 (OH) 4H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- cienkie deseczki spłaszczone wg (100), wydłuŝone wg (001), skupienia- włókniste, tworzące splecione wyściółki nazywane górską skórą, skrytokrystaliczne, zbite; Twardość- 2-2.5, łupliwość- dobra wg (110), przełam- nierówny; Barwa- biała, szarawa, Ŝółtawa, szarawo-zielona, połysk- ziemisty, woskowy; Inne cechy rozpoznawcze- bardzo porowaty, unosi się na wodzie; Geneza- produkt przeobraŝeń hydrotermalnych Mg-krzemianów w glebach i osadach, w wapieniach jeziornych, skałach węglanowych i w magmowych skałach maficznych (w szczelinach), minerały współwystępujące- kalcyt, dolomit, talk, chloryt, kwarc, chalcedon, opal, montmorillonit; Zastosowanie- materiał izolacyjny i dźwiękoszczelny. w świecie: Rosja- złoŝe Palygorskoje okolice rzeki Popowka, Perm; USA- Attapulgus, Decatur Co., Georgia; koło Sapillo Creek, Grant Co., New Mexico; Pend Oreille mine, Metaline Falls, Stevens Co., Washington; New Melones Dam, Calaveras Co., California; Gustavus, Alexander Archipelago, Alaska; Anglia- Warren quarry, Enderby, Leicestershire; Maroko- Tafraout; Indie- Hyderabad deposit, Andhra Pradesh; w Polsce: w melafirach Alwernii; w szczelinach porfirów w Miękini koło Krzeszowic. Sepiolit Mg 4 Si 6 O 15 (OH) 2 6H 2 O Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- włóknisty, skupienia- nodulowe, ziemiste, glinopodobne, zbite; Twardość- 2-2.5, łupliwość-?; 49

Barwa- szarawo-biała, biała, biała z odcieniem Ŝółtawym lub czerwonawym, połysk- matowy; Inne cechy rozpoznawcze- suchy unosi się na wodzie, przywiera do języka; Geneza- osadowy minerał ilasty, w serpentynitach, minerały współwystępujące- opal, dolomit; Zastosowanie- w elektrotechnice, farmaceutyce, do wyrobu przedmiotów dekoracyjnych. w świecie: Turcja- pomniki antyczne w Eskişhehir; Hiszpania- Vallecas koło Madrid; Cabañas koło Toledo; Grenlandia- Nugssuaq; USA- Middletown, Delaware Co., Pennsylvania; Gouverneur, St Lawrence Co., New York; Little Cottonwood Canyon, Sal Lake Co., Utah; Crestmore, Riverside Co., California; High Plains, Amarillo, Texas to Hobbs, New Mexico; Ash Meadows, Nye Co., Nevada; Meksyk- Cerro Mercado, Durango; Kenia- koło Lake Amboseli; Tanzania- Lake Natron; Madagaskar- Ampandrandava; Japonia- Kuzuu, Tochigi Prefecture; w Polsce: w melafirach Alwernii oraz Rędzin koło Kowar; w strefie wietrzenia serpentynitów w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich; w kopalni magnezytu w Wirach i Sobótce. Grupa 8. Inne krzemiany i glinokrzemiany warstwowe oraz pokrewne Stilpnomelan K(Fe 2+,Mg,Fe 3+ ) 8 (Si,Al) 12 (O,OH) 27 Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- płytki lub bardzo drobne włókna z grzebieniową strukturą, skupienia- pierzaste, promieniste; Twardość- 3-4, łupliwość- doskonała wg (001), niewyraźna wg (010), przełam- nierówny; Barwa- czarna, zielonkawo-czarna, Ŝółtawo-brązowa, zielonkawo-brązowa, połysk- perłowy, szklisty na powierzchniach łupliwości, moŝe być półmetaliczny; Geneza- minerał łupków krystalicznych facji zieleńcowej, kwarcytów i łupków węglanowych, w pegmatytach, minerały współwystępujące- kwarc, syderyt, apatyt, hematyt, chamosyt, chloryt, Mn-granaty, albit, epidot. w świecie: Czechy- Beroun na Morave; Austria- Prägraten, Tirol; Szwecja- Brusjö mine koło Grythyttan, Örebro; Anglia- Mullion Island, The Lizard, Cornwall; USA- Sreling mine, Antwerp, Jefferson Co., New York; Franklin, Sussex Co., New Jersey; Laytonville qarry, Mendocono Co., California; Bald Knob koło Sparta, Alleghany Co., North Carolina; Animikan Iron Formations, Minnesota; Kanada- Poplar Creek, British Columbia; Australia- Great Cobar mine, New South Wales; Hamersley Ranges; Nowa Zelandia- French Ringe i Queenstown, West Otago; w Polsce: w pustkach diabazów występujących między Chełmcem a Pomocnem koło Jawora; w łupkch stilpnomelanowych okolic Rudaw Janowickich; w pegmatytach granitowych śółkiewki koło Strzegomia. Grupa apofyllitu zawiera trzy minerały: fluorapofyllit KCa 4 Si 8 O 20 (F,OH) 8H 2 O, hydroksylapofyllit KCa 4 Si 8 O 20 (OH,F) 8H 2 O oraz natroapofyllit NaCa 4 Si 8 O 20 F 8H 2 O Układ krystalograficzny- tetragonalny (fluor- i hydroksylapofyllit), rombowy (natroapofyllit), pokrój kryształów- tabliczkowy, słupowy, często pseudoregularny, zbrudzenia na ścianach, skupienia- ziarniste, druzy; Twardość- 4.5-5 (kruchy), łupliwość- doskonała wg (001), niewyraźna wg (110), przełamnierówny; Barwa- bezbarwna, biała, jasno-ŝółta, zielona, jasno-róŝoway, połysk- szklisty, perłowy; Inne cechy rozpoznawcze- wykazuje luminescencję Ŝółtą, Ŝielonkawobiałą, niebieskozieloną; Geneza- hydrotermalny- wypełnienie pustek w zasadowych skałach wylewnych, w szczelinach granitów i Ŝyłach przecinających skały metamorficzne, w skarnach, minerały współwystępujące- zeolity, datolit, pektolit, kalcyt, kwarc, andradyt, wollastonit, magnetyt. 50

w świecie: Fluorapofyllit: Islandia- duŝe kryształy, Teigarhorn, Berufjord; Włochy- Alpe di Siusi, Trentino-Alto Adige; Niemcy- St. Andreasberg, Harz Mts.; Finlandia- Korsnäs; Indie- wyjątkowe okazy, Poona, Nasik; Bombay district, Maharashtra; Chiny- Shauguang, Guangdong; USA- French Creek, Chester Co. i Cornwall, Lebanon Co., Pennsylvania; Paterson, Passaic Co. i Bergen Hill, Hudson Co., New Jersey; Fairfax quarry, Centreville, Fairfax Co., Virginia; Brazylia- bardzo duŝe kryształy, koło Bento Gonçalves, Rio Grande do Sul; Hydroksylapofyllit: USA- Ore Knob mine, Jefferson, Ashe Co. i Foote mkine, King Mt., Cleveland Co., North Carolina; Great Notch i Paterson Co. i Franklin, Sussex Co., New Jersey; Fairfax quarry, Centreville, Fairfax Co., Virginia; Meksyk- Valenciana I LaLuz mines, Guanajuato; Indie- okolice Bombay, Poona i Nasik, Maharashtra; RPA- Kimberley, duŝe kryształy- koło Kuruman, Cape Province; Norwegia- Mofjellet mine, Mo i Rana; Natroapofyllit: Japonia- Sampo mine koło Takahashi, Okayama Prefecture; w Polsce: w druzach pegmatytowych w granitach strzegomskich; w łupkach mikowych Miedzianki-Ciechanowic na Dolnym Śląsku. Chryzokola (Cu,Al) 2 H 2 Si 2 O 5 (OH) 4 nh 2 O Układ krystalograficzny- rombowy (?), pokrój kryształów- igiełkowy, skupienia- promieniste, drobno-włókniste, groniaste, ziemiste, skrytokrystaliczne, opalopodobne, porcelanowe; Twardość- 2-4 (kruchy), łupliwość- brak, przełam- muszlowy; Barwa- niebieska, niebiesko-zielona, zielona, od brązowej do czarnej kiedy zawiera domieszki mechaniczne, połysk- szklisty, porcelanowy, ziemisty; Geneza- produkt utlenienia kruszców Cu, minerały współwystępujące- malachit, tenoryt, holoyzyt, nontronit. w świecie: Rosja- NiŜnij Tagił, Ural Mts., Słowacja- Lubietová koło Banská Bystrica; Izrael- Timna (King Solomon s) mine; Kongo (Shaba Province, Zair)- Star of the Congo mine, Lubumbashi; Likasi i Kakanda, Kakanda Province; USA- Globe-Miami district, Gila Co., Morenci, Greenlee Co., San Manuel i Ray mines, Pinal Co., Arizona; Santa Rita, Grant Co., New Mexico; Tintic district, Juab Co, Utah; Meksyk- Cananea, Sonora; Chile- Chuquicamata i Exotica deposits okolice Copiapó i Coquimbo; Australia- Chillagoe district, Queensland; w Polsce: Kletno koło Bystrzycy Kłodzkiej, Jabłonów koło Wałbrzycha, w Czarnowie koło Kamiennej Góry; w opuszczonych kopalniach rud miedzi w Dziwiszowie i Miedziance koło Jeleniej Góry, w Miedziance koło Chęcin oraz dolnośląskich łupkach miedzionośnych. Opracowała: dr Irina Galuskina 51