KLASA 4-5. KRZEMIANY ŁAŃCUCHOWE I WSTĘGOWE Do klas krzemianów łańcuchowych i wstęgowych zaliczane są przede wszystkim główne minerały skałotwórcze-

Transkrypt

1 KLASA 4-5. KRZEMIANY ŁAŃCUCHOWE I WSTĘGOWE Do klas krzemianów łańcuchowych i wstęgowych zaliczane są przede wszystkim główne minerały skałotwórcze- pirokseny (diopsyd, hedenbergit, egiryn, itp.) i amfibole (aktynolit, hornblenda, itp.), a takŝe szereg mniej rozpowszechnionych minerałów. Pirokseny i amfibole wykazują podobieństwo strukturalne, składu chemicznego, morfologii kryształów i cech fizycznych, ale występują takŝe istotne róŝnice wynikające ze szczegółów struktury i składu. Dlatego bardziej poglądowo jest podawać materiał porównując pirokseny i amfibole. Na uboczu zostanie tylko kilka minerałów z klasy krzemianów łańcuchowych - wolastonit, rodonit oraz pektolit, nie mających analogów wśród amfoboli. Krzemiany i glinokrzemiany łańcuchowe inne poza piroksenami Wollastonit CaSiO 3 (lub Ca 3 (Si 3 O 9 )), pektolit NaCa 2 (Si 3 O 8 OH) i rodonit (Mn 2+, Fe 2+,Mg,Ca)SiO 3 (lub CaMn 4 (Si 5 O 15 )). KaŜdy z tych minerałów charakteryzuje się swoim typem łańcucha. Period powtarzalności łańcucha wolastonitowego (pektolitowego) wynosi 3, kompleks anionowy ma wzór- (Si 3 O 9 ) 6-. Łańcuch rodonitowy ma period powtarzalności 5- i odpowiednio kompleks anionowy (Si 5 O 15 ) 10-. Łańcuchy układają się równoległe do siebie i łączą się atomami dwuwartościowych pierwiastków- Ca, Mn. Wollastonit Ca 3 (Si 3 O 9 ) Jest spotykany w postaci białych spłaszczonych i igiełkowych kryształów oraz ich zrostów promienistych w marmurach i skarnach. Połysk szklisty, czasem jedwabisty. Marmury wolastonitowe wykorzystywane podczas produkcji cementów wysokiej jakości. Układ krystalograficzny- jednoskośny lub trójskośny, pokrój kryształów- tabliczki, często wydłuŝone w jednym kierunku, krótkie słupy, skupienia- włókniste, promieniste, blaszkowe; Twardość , łupliwość- doskonała wg {100}, dokładna wg {001} i {102}, przełamnierówny, drzazgowy, zadziorowaty; Barwa- biała, Ŝółta, szara, połysk- szklisty, jedwabisty lub perłowy na powierzchni łupliwości; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości 84.5º, Geneza- metamorfizm kontaktowy, skarny, niektóre alkaliczne skały magmowe, karbonatyty; Minerały współwystępujące - kalcyt, grossular, diopsyd, wezuwian, kwarc, melilit; Minerały podobne- tremolit, pektolit; w świecie: Rumunia- Dognecea (Dognáczka); Csiklova, Banat; Włochy- Sarrabus, Sardinia; Monte Somma i Vesuvius, Campania; Irlandia- Dunmorehead, Mourne Mt.; Scawt Hill koło Larne, Co. Atrim; Norwegia- Kongsberg; Szwecja- Göckum; Niemcy- Harzburg, Harz Mt.; Auerbach, Odenwald, Hesse; USA- Natural Bridge i Diana, Lewis Co., New York; Crestmore, Riverside Co., Darwin, Inyo Co., California; Gilbert, Esmeralda Co., Newada; Kanada- Oka i Asbestos, Quebec; Outlet Post, Leeds Co., Ontario; Meksyk- Pichucalo, Chiapas; Pilares deposit, 55 km na N od Hermosillo, Sonora; Japonia- Hiiagiyama, Ibaragi Prefecture; Ishiyamadera, Shiga Prefecture; Kushiro, Hiroshima Prefecture; Madagaskar- duŝe kryształy, Belafa; w Polsce: Gębczyce koło Strzelina, Podzamek koło Kłodzka, Kowary, Miedzianka, w dolinie Szklarki koło Krzeszowic. Pektolit NaCa 2 (Si 3 O 8 OH) Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, słupkowy, igiełkowy, bliźniaki, skupienia- zbite, promieniste, włókniste, sferolityczne; Twardość (kruchy), łupliwość- doskonała według (100) i (001), przełam- nierówny; 21

2 Barwa- bezbarwna, biała, szara, Ŝółtawa, jasnoróŝowa, jasnozielona, połysk- szklisty, perłowy, jedwabisty; Geneza- sjenity nefelinowe, hydrotermalny- w pustkach w bazaltach i diabazach, w serpentynitach i perydotytach, w metamorfizowanych wysoko-ca skałach, Minerały współwystępujące- zeolity, kalcyt, datolit, prehnit; Minerały podobne- wollastonit, zeolity. w świecie: Włochy- Mt. Baldo i Mt. Monzoni, Tretino-Alto Adige; Niemcy- Niederkirshen koło Wolfstein; Rauschermühle, Rhineland-Palatinate; Szkocja- Lendalfoot, Ayrshire; Szwecja- Zlto; Rosja- Masywy Łowoziero i Chibiny, pólwysep Kolski; USA- Paterson, Passaic Co. i Bergen Hill, Hudson Co., New Jersey; Magnet Cove, Hot Spring Co. i Granite Mt. koło Little Rock, Pulacki Co., Arkansas; Kanada- Jeffrey mine, Asbestos i Mont Saint-Hilaire, Quebec; Indie- Ahmadnagar, Maharashtra; Maroko- Bou Agrao, High Atlas Mt.; RPA- Pilansberg, Transvaal. w Polsce: okolice Jordanowa, Miedzianka koło Janowic Wielkich, w druzach pegmatytów strzegomskich, Międzyrzecze koło Cieszyna. Rodonit (Mn 2+,Fe 2+,Mg,Ca)SiO 3 Jest spotykany w zbitych cienko-ziarnistych agregatach o ładnej barwie róŝowej, szczeliny w tej masie wypełnione przez czarne tlenki Mn (głównie, piroluzyt MnO 2 ). Tworzy się podczas metamorfizmu osadowch złóŝ Mn oraz w skarnach. Jako główny komponent wchodzi w ceniony kamień ozdobny nazywany orlec- jest to mieszanka rodonitu, innych krzemianów i węglanów Mn i piroluzytu. Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- słupkowy, tabliczkowy, skupieniakryształy, ziarniste, zbite; Twardość , łupliwość- doskonała według (110) i (11 0), przełam- nierówny; Barwa- róŝowa, czerwona, czerwonawobrązowa, połysk- szklisty, perłowy, matowy; Inne cechy rozpoznawcze- kryształy często z zaokrąglonymi krawędziami, Geneza- hydrotermalny, kontaktowo-metasomatyczny, metamorficzny, Minerały współwystępujące- kalcyt, willemit, hausmanit, magnetyt, spessartyn. w świecie: Rosja- Mało Sedelnikowo koło Ekatierinburga, Ural Śr.; Szwecja- Harstigen mine koło Persberg; Långban, Värmland; Anglia- Meldon quarry, Okehampton, Devon; Rumunia- BaiŃa (Rézbánya); Cavnik (Kapnik); Włochy- Viu i St. Marcel, Val d Aosta; Australia- Broken Hill, New South Wales- jubilerskie kryształy; Japonia- Noda-Tamagawa mine, Iwate Prefecture; USA- Franklin i Sterling Hill, Ogdensburg, Sussex Co., New Jersey; Bald Knob koło Sparta, Alleghany Co., North Carolina; Butte, Silver Bow Co., Montana; Brazylia- Morro da Mina, Conselheiro Lafaiete, Minas Gerais- jubilerskie kryształy; Peru- Chiurucu, Huanaco. Szczegóły krystalochemiczne piroksenów i amfiboli Pirokseny i amfibole mają podobny, dosyć prosty skład chemiczny. Najczęściej są to krzemiany Mg lub Mg i Ca, w wielu minerałach oprócz wymienionych kationów jest obecny takŝe Na. Jako stała domieszka izomorficzna w pozycji Mg zwykle występuje Fe, czasem podstawiając Mg w całości. W niektórych przypadkach, zwykle w asocjacji z Na, w pirokseny i amfibole wchodzi Al zajmując albo pozycje Mg, albo podstawiając Si w tetraedrach. Oprócz tego występują takŝe rzadkie pirokseny i amfibole zawierające Li. Główną róŝnicą składu chemicznego piroksenów i amfiboli jest obecność w składzie amfiboli wody konstytucyjnej w postaci dodatkowych grup (OH) -. Struktura piroksenów zbudowana jest z łańcuchów pojedynczych (Si 2 O 6 ) 4-, amfiboli, ze wstęg (Si 4 O 11 ) 6- z grupami (OH) - w centrum kaŝdego pierścienia takiej wstęgi (tabela4). Łańcuchy i wstęgi są zorientowane równolegle do siebie wzdłuŝ wydłuŝenia kryształu i są zgrupowane parami. W kaŝdej parze są one połączone wierzchołkami tetraedrów poprzez kationy Mg 2+, kaŝda para łączy się z sąsiednią za pośrednictwem kationów Ca 2+. Przy 22

3 róŝnych przesunięciach w stosunku do siebie łańcuchów i wstęg otrzymujemy rombowe i jednoskośne pirokseny i amfibole. Zwraca na siebie uwagę niejednorodność budowy siatki oraz obecność duŝych pustek pomiędzy parami wstęg w amfibolach. Są to pozycje wakansyjne dla sodu. Wchodzi on do struktury tak zwanych amfiboli alkalicznych. Najbardziej proste wg składu chemicznego pirokseny i amfibole: pirokseny enstatyt (romb.) Mg 2 (Si 2 O 6 ) klinoenstatyt (jedn.) Mg 2 (Si 2 O 6 ) diopsyd (jedn.) CaMg(Si 2 O 6 ) amfibole tabela1 antofyllit (romb.) Mg 7 (Si 8 O 22 )(OH) 2 cummingtonit (jedn.) Mg 7 (Si 8 O 22 )(OH) 2 tremolit (jedn.) Ca 2 Mg 5 (Si 8 O 22 )(OH) 2 Znając te wzory na pamięć moŝna wyprowadzić wszystkie pozostałe hipotetyczne i realne składy piroksenów i amfiboli. Tak więc, wykorzystując prosty schemat izomorfizmu izowalencyjnego Mg 2+ Fe 2+, otrzymamy wzory: tabela2 pirokseny ferrosilit Fe 2 (Si 2 O 6 ) hedenbergit CaFe(Si 2 O 6 ) amfibole gruneryt Mg 7 (Si 8 O 22 )(OH) 2 ferroaktynolitca 2 Fe 5 (Si 8 O 22 )(OH) 2 Główne pirokseny i amfibole oraz ich wzory krystalochemiczne wymienione są w tabeli 3. Jednak w przyrodzie nie ma chemicznie czystych piroksenów i amfiboli, skład których dokładnie by odpowiadał wymienionym w tej tabeli wzorom. Skład minerałów zawsze jest bardziej skomplikowany na skutek zjawisk izomorfizmu. WyróŜnić w tej grupie moŝna tylko minerały Li- ich skład najbardziej jest bliski do wzorów chemicznie czystych substancji. tabela3 skład krzemiany: magnezowe pirokseny amfibole rombowe jednoskośne rombowe jednoskośne enstatyt Mg 2 (Si 2 O 6 ) litowe - wapniowe - klinoenstatyt Mg 2 (Si 2 O 6 ) spodumen LiAl(Si 2 O 6 ) diopsyd CaMg(Si 2 O 6 ) hedenbergit CaFe(Si 2 O 6 ) antofyllit Mg 7 (Si 8 O 22 )(OH) 2 holmquistyt Li 2 Mg 3 Al 2 (Si 8 O 22 )(OH) 2 - cummingtonit Mg 7 (Si 8 O 22 )(OH) 2 klinoholmquistyt Li 2 Mg 3 Al 2 (Si 8 O 22 )(OH) 2 tremolit Ca 2 Mg 5 (Si 8 O 22 )(OH) 2 ferroaktynolit Ca 2 Fe 5 (Si 8 O 22 )(OH) 2 jadeit glaukofan sodowe - NaAl(Si 2 O 6 ) Na - 2 Mg 3 Al 2 (Si 8 O 22 )(OH) 2 egiryn riebeckit NaFe(Si 2 O 6 ) Na 2 Fe 3 Fe 2 (Si 8 O 22 )(OH) 2 glinokrzemiany - augity - hornblendy zwyczajne Często skład piroksenów pokazywany jest za pomocą specjalnych schematów w postaci trójkątów, tetraedrów oraz ich kombinacji. 23

4 Morfologia kryształów i cechy fizyczne piroksenów i amfiboli (tabela 4) tabela4 cechy pirokseny amfibole postać kryształów schemat struktury Mg Na OH SiO 4 Ca agregaty barwa, połysk łupliwość ziarniste (egiryn- promieniste) biało- szara, zielona, czarna słaby szklisty, tłusty ledwo zauwaŝalna, spodumen ma bardzo dobrą 87 o promieniste, włókniste biało- szara, zielona, czarna, niebieska; mocny szklisty wyraźna, bardzo dobra 124 o twardość 5,5-6 (spodumen ma 7) 5,5-6 Morfologicznie kryształy piroksenów i amfiboli są podobne do siebie. Są one wyciągnięte wzdłuŝ łańcuchów czy wstęg odpowiednio, amfibole posiadają bardziej tyczkowate i spłaszczone kryształy. Idealnie na kryształach rozwinięte są te same postaci proste: słup rombowy (m) i trzy pinakoidy (a, b, c) (tabela4). W minerałach rombowych górny pinakoid zajmuje połoŝenie poziome, wzór symetrii kryształu 3L 2 3PC, w minerałach jednoskośnych ten pinakoid jest skierowany do obserwatora, symetria kryształu się obniŝa do L 2 PC. Kąt pomiędzy ścianami słupa m u piroksenów wynosi 90 o, u amfiboli- 120 o. Dla piroksenów wapniowych i magnezowych (diopsyd, enstatyt i inne) charakterystyczne są agregaty ziarniste i agregaty krótko- słupowych kryształów, Ŝelaziste (egiryn, hedenbergit) tworzą agregaty tyczkowate, kryształy igiełkowe, agregaty promieniste. Amfibole teŝ tworzą takie agregaty- tyczkowate, igiełkowe, ich bezładne skupienia, zrosty gwiaździste, wachlarzyko- podobne. Cechy fizyczne piroksenów i amfiboli takŝe wykazują podobieństwo (tabela4). Barwa minerałów zwykle określana jest zawartością Fe i zmienia się od białej (spodumen, antofyllit, tremolit) przez zieloną (diopsyd, aktynolit, egiryn) do zielono-czarnej (hedenbergit, hornblendy, amfibole alkaliczne). Za wyjątkiem rzadkich odmian zawierających Cr barwa ich jest wtedy jaskrawo-zielona, szmaragdowo-zielona (np.- chromdiopsyd). Czasem spodumen z domieszką Mn ma barwę róŝowawą, bardzo jasną. Wśród amfiboli alkalicznych występują minerały granatowo-niebieskie (riebekit). 24

5 Połysk amfiboli i piroksenów jest szklisty, ale amfibole posiadają mocniejszy połysk, zwłaszcza zasobne w Ŝelazo horblendy i amfibole alkaliczne. Pirokseny rombowe wyróŝniają się połyskiem półmetalicznym lub perłowym. Łupliwość piroksenów i amfiboli przebiega wg słupa, ale w piroksenach pod kątem 90 o, w amfibolach- 120 o. Pirokseny posiadają łupliwość mniej wyraźną i praktycznie ledwo zauwaŝalną (za wyjątkiem spodumenu), łupliwość amfiboli ujawnia się bardzo dobrze, wyraźnie zaznaczają się pęknięcia pod kątami 120 o i 60 o. KLASA 4. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY ŁAŃCUCHOWE Grupa 1. Pirokseny Klasyfikacja piroksenów Ogólny wzór krystalochemiczny minerałów grupy piroksenów jest następujący ABZ 2 O 6, gdzie pozycja A Ca, Fe 2+, Li, Mg, Mn, Na, Zn jest obsadzona przez kationy w zniekształconej pozycji oktaedrycznej; pozycja B Al, Cr 3+, Fe 3+, Mg, Mn, Sc, Ti, V 3+ obsadzona przez kationy w normalnej pozycji oktaedrycznej; pozycja Z Al, Si obsadzona przez kationy w koordynacji tetraedrycznej. W tabeli poniŝej przedstawiony jest schemat rozmieszczenia kationów według pozycji strukturalnych piroksenów. JeŜeli w pozycji Z znajduję się kilka kationów R 4+, to moŝliwe są tylko cztery pary podstawień izomorficznych: tabela5 pozycja strukturalna obsadzenie pozycji standartowe podstawienia I typu podstawienia II typu podstawienia III typu podstawienia IV typu A B Z przykłady R 2+ R 2+ 2R 4+ (R + ) (R 3+ ) 2R 4+ Na - Al Na - Fe 3+ Na - Cr 3+ Na - Sc 3+ Na - (Ti 4+ /2) (R + ) R (R ) 2R 4+ Na - (Ti 4+ /2) R 2+ (R 3+ ) (R 3+ )R 4+ Al - Al Fe 3+ - Al Cr 3+ - Al R 2+ R (R ) (R 3+ )R 4+ (Ti 4+ /2) - Al Podstawienia I typu prezentują człony końcowe jadeit NaAlSi 2 O 6, egiryn NaFe 3+ Si 2 O 6, kosmochlor NaCr 3+ Si 2 O 6, jervisyt NaScSi 2 O 6. Podstawienia II typu prezentuje piroksen o składzie NaFe Ti Si 2 O 6. W podstawieniach III typu parę Al- Al często nazywa się "komponentem czermakitowym". Taki typ podstawień ma miejsce w esseneicie CaFe 3+ AlSiO 6. Podstawienia IV typu prezentują fazy o składzie CaMg Ti AlSiO 6. Znane są fazy o składzie mieszanym z podstawieniami do 50% II i IV typu, jednak człony końcowe podstawień II i IV typu nie posiadają nazw własnych. Pirokseny krystalizują w układzie rombowym i jednoskośnym. Rombowe nazywane są ortopiroksenami, jednoskośne- klinopiroksenami. 25

6 Charakterystyka najwaŝniejszych minerałów Pirokseny rombowe: Enstatyt Mg 2 Si 2 O 6 Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- słupkowy, tabliczkowy, skupieniaziarniste, włókniste, zbite; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- dobra wg {210}, oddzielność wg {100} i {010}, przełamnierówny; Barwa- biała, szara, brązowa, zielona, połysk- szklisty, perłowy (na powierzchniach łupliwości), półmetaliczny; Geneza- magmowy (pyroksenity, perydotyty, dunity), metamorficzny (łupki krystaliczne), pegmatyty, składnik meteorytów, minerały współwystępujące- oliwin, flogopit, klinopiroksen, diopsyd, spinel, pirop, magnetyt, chromit. w świecie: Czechy- Zdár (Zdjarberg); Norwegia- Ødegåren i Kjörrestad, Bamble; Anglia- Lizard, Cornwall; Irlandia- Dawros, Co. Connaught; Niemcy- Kupferberg, Bavaria; Bellerberg volcano, 2 km na N od Mayen, Eifel district; Austria- Kraubath, Styria; Tanzania- Mbeya; USA- Webster, Jackson Co. i Corundum Hill, Macon Co., North Carolina; Wood s chrome mine i Texas, Lancaster Co., Pennsylvania; Sri Lankakamienie szlachetne, Embilipituya; w Polsce: w bazaltach Jędrzychowic koło Zgorzelca, Jałowca koło Lubania, Grodźca koło Złotoryi. Znany jest równieŝ z niektórych skał metamorficznych Gór Sowich z okolic Bielawy. Ferrosilit (Fe 2+,Mg) 2 Si 2 O 6 Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- ziarna, skupienia- ziarniste; Twardość- 5-6, łupliwość- dobra wg {210}, oddzielność wg {100} i {010}, przełamnierówny; Barwa- zielona, ciemno-brązowa, połysk- szklisty, perłowy (na powierzchniach łupliwości), półmetaliczny; Geneza- metamorficzny (w skałach zasobnych w Fe), minerały współwystępujące- magnetyt, hematyt, Fe-diopsyd, kwarc, almandyn. w świecie: Nigeria- Bauchi; Mauretania- Tiris; RPA- Oribi Gorge, Marble Delta, Natal; USA- Copper Mt. i Carmichael Creek; Tobacco Root Mt., Beaverhead i Madison Cos, Montana; Hanksville, Wayne Co., Utah; Kanada- Arcedeckne Island, district of Franklin; w Polsce: Niedźwiedzia Góra koło Krzeszowic, w gabrach występujących między Nową Rudą a Woliborzem, w norytach okolic Suwałk. Pirokseny jednoskośne: Szereg diopsyd-hedenbergyt Diopsyd CaMgSi 2 O 6 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- krótkie słupy, rzadziej słupy wydłuŝone, płytkowy o poprzecznym przekroju bliskim do kwadratu, bliźniaki, skupieniaziarniste, pręcikowe, włóknisto-promieniste. Twardość (kruchy), łupliwość- wyraźna wg {110}, oddzielność wg {100} i prawdopodobnie wg {010}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- zielona, zielonoszara, szara, brązowa, czarna, szmaragdowa (odmiana Cr), połyskszklisty, tłusty, matowy; 26

7 Geneza- metamorficzny (amfibolity, metabazyty, łupki krystaliczne, gnejsy), kontaktowometasomatyczny - skarny, kimberlity, perydotyty, rzadko w alkalicznych bazaltach oliwinowych i andezytach, minerały współwystępujące- kalcyt, forsteryt, monticellit, klinohumit, skapolit, wollastonit, grossular, wezuwian, tremolit, kwarc. Minerały podobne- augit; w świecie: Austria- Schwarzenstein, Zillertal i koło Prägraten, Tirol; Włochy- Ala, Piedmont i St. Marcel, Val d Aosta; Finlandia- Otokumpu; Rosja- Achmatowsk, Ural Mt.; masyw Inagli, Ałdan, Jakucja; Sludianka koło Bajkału, Syberia; Kanada- Bird s Creek, Eganville, Dog s Lake, Littlefield i Burgess, Ontario; Wakefield, Brompton Lake koło Magog i Jeffrey mine, Asbestos, Quebec; USA- DeKalb, St. Lawrence Co., Natural Bridge, Jefferson Co., Sing Sing koło Ossining, Westchester Co., New York; Ducktown, Plk Co., Tennessee; Madagaskar- Ampandrandava i Andtanodambo, Taolanaro (Fort Dauphin); Chiny- duŝe jubilerskie kryształy, Kunlun Mt., Sinkiang Uighur region; Afganistan- Tange-Achin, Kandagar Province; Indie- koło Jaipur, Rajasthan; Pakistan- Khapalu i Chamachu; Hedenbrgit CaFe 2+ Si 2 O 6 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- krótkie słupy, skupienia- ziarniste, pręcikowe, igiełkowe, promieniste, zbite. Twardość (kruchy), łupliwość- dobra wg {110}, oddzielność wg {100} i prawdopodobnie wg (010), przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- czarna, zielona, zielonoszara, zielono-brązowa, połysk- szklisty, matowy; Geneza- metamorficzny, Fe-Mn skarny, granity alkaliczne, sjenity oraz ksenolity w kimberlitach, minerały współwystępujące- gruneryt (w formacjach Fe), arfedsonit, kwarc, fajalit (granity, sjenity). Minerały podobne- augit; w świecie: Szwecja- Nordmark, Värmland i Yxsjö, Örebro; Austria- Prägraten, Tirol; Niemcy- Fürstenberg, saxony; Włochy- Rio Marina, Elba; Grecja- Seriphos; USA- Iron Hill, Gunnison Co., Colorado; Laxey mine, South Mt., Owyhee Co., Idaho; Pima district, Pima Co. i Westinghouse mine, Santa Cruz Co., Arizona; Hanover, Grant Co., New Mexico; Islandia- Vesturhorn intrusion; Australia- duŝe kryształy, Broken Hill, New South Wales; Japonia- Obira mine, Bungo, Oita Prefecture; Indie- Tirodi, Madhya Pradesh; Kacharwali, Nagpur district, Maharashtra; Pakistan- Skardu area; Rosja- Dalniegorsk, Primorskij kraj. w Polsce: minerały szeregu diopsyd-hedenbergit - Samborowiczek, Gębczyce koło Strzelina; Złoty Stok; Jordanów koło Sobótki; ŚnieŜnik Kłodzki; diopsyd Cr w eklogitach z okolic Bystrzycy koło Świdnicy; Międzyrzecze koło Cieszyna; Miedzianka, Kowary, Stara Kamienica koło Jeleniej Góry. Augit (Ca,Na)(Mg,Fe,Al, Ti)(Si,Al) 2 O 6 Układ krystalograficzny- jednoskośny; Pokrój kryształów- krótkosłupkowy, grubotabliczkowy, igiełki, szkielety, dendryty, bliźniaki, skupienia- ziarniste, lamelkowe; Twardość (kruchy), łupliwość- dobra wg {110}, oddzielność wg {100} i {010}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- czarna, brunatno-czarna, ciemnozielona, rysa- szaro-zielona, połysk- szklisty, matowy, tłusty, inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości (110)^(11 0)~87º, Geneza- magmowy (zasadowe skały), bazalty, gabro, metamorficzny, minerały współwystępujące- ortoklaz, sanidyn, labrador, oliwin, leucyt, amfibole, pyrokseny. Minerały podobne- hornblenda. w świecie: Norwegia- Arendal; Włochy- Vesuvius, Campania; Frascati, Alban Hills, Lazio; Mt. Monzoni, Val di Fassa, Tretino-Alto Adige; Traversella, Piedmont; Mt. Etna, Sicily; Niemcy- Laacher See, Eifel district; 27

8 Czechy- Ústí nad Lábem; Bílina; Vlcí Hora koło Cernosín; Kanada- Renfrew i Haliburton Cos., Ontario; Otter Lake, Pontiac Co., Quebec; USA- Franklin i Sterling Hill, Ogdensburg, Sussex Co., New Jersey; Diana, Lewis Co. i Fine, St. Lawrence Co., New York; Pakistan- Tomik, Gilgit district; Indie- Kangan, andhra Pradesh; w Polsce: andezyty pienińskie, zasadowe skały wylewne Dolnego Śląska, cieszynity bieskidzkie. Jadeit Na(Al,Fe 3+ )Si 2 O 6 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- rzadko tworzy dobrze wykształcone kryształy, słupkowy, skupienia- zbite, włókniste, ziarniste, Twardość- 6-7, łupliwość- dobra wg (110), przełam- kostkowy, Barwa- jabłkowo-zielona, szmaragdowo-zielona, niebieskawo-zielona, szczypiorkowozielona, zielonkawo-biała, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości (110)^(11 0)~87º, Geneza- w skałach metamorficznych niskotemperaturowych i niezbyt wysokociśnieniowych, facji glaukofanowej, komponent eklogitów, minerały współwystępujące- albit, kwarc, muskowit, omfacyt, kalcyt, aragonit, analcym, zeolity. w świecie: Birma- Tawmaw, Myitkyina-Mogaugh district, Kachin State, northern Myanmar; Japonia- Ohmi area, wzdłuŝ Hashidate i Kotake Rivers, Niigata Prefecture; Shibukawa, Gumma Prefecture; Rosjaokolice Bajkału, Syberia; USA- Russian River, Sonoma-Mendocino Co. line koło Cloverdale; Clear Creek koło New Idria, San Benito Co., California; Gwatemala- Manzanal, Matagua Valley koło Sierra de las Minas; w Polsce: Tąpadła, Dolny Śląsk. Egiryn NaFe 3+ Si 2 O 6 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- słupkowy, igiełkowy, kryształy mogą być wygięte lub splecione, skupienia- zbite, włókniste, ziarniste, promieniste; Twardość- 6 (kruchy), łupliwość- dobra wg {110}, oddzielność wg {100}, przełamnierówny, Barwa- ciemno-zielona, czerwonawa, brązowa, jaskrawo-zielona do Ŝółto-zielonej, rysa- Ŝółtawo-szara, połysk- szklisty, lekko tłustawy; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości (110)^(11 0)~87º, Geneza- alkaliczne skały magmowe, karbonatyty, pegmatyty; łupki krystaliczne, gnejsy, granulity, minerały współwystępujące- skalenie potasowe, nefelin, riebekit, arfedsonit, astrofyllit, katapleit, eudialit, apofyllit. w świecie: Norwegia- Rundemyr koło Kongsberg; Skaadoe koło Brevik; Låven island, Langesundsfjord; Drammen i Arendal; Szwecja- Alnö complex; Hiszpania- Huesca, Huesca Province; Rosja- masywy Łowoziero i Cjibiny; półwysep Kolskij; Grenlandia- Narssârssuk; Tanzania- Oldonyo Dili; Malawi- duŝe kryształy, Mt. Malosa, Zomba district; USA- Pitcairn, Russell i Lasalle, St. Lawrence Co. i Natural Bridge, Jefferson Co., New York; Magnet Cove, Hot Spring Co. i Granite Mt. koło Little Rock, Pulaski Co., Arkansas; Bear Paw Mt., Hill Co., Montana; Kanada- duŝe kryształy, Mont Saint-Hilaire, Quebec; w Polsce: w cieszynitach koło Cieszyna i śywca. Spodumen LiAlSi 2 O 6 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- słupkowy, spłaszczony, kryształy zbruŝdŝone (100), skupienia- ziarniste, zbite; Twardość (kruchy), łupliwość- dobra wg {110}, oddzielność wg {100} i {010}, przełam- nierówny, muszlowy; 28

9 Barwa- bezbarwna, zielonkawo-biała, szarawo-biała, Ŝółtawo-zielona, szmaragdowo-zielona, Ŝółta, róŝowa, fioletowa, moŝe wykazywać polichromatyzm, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości (110)^(11 0)~87º, Geneza- Li-pegmatyty granitowe, aplity, gnejsy, minerały współwystępujące- kwarc, albit, petalit, lepidolit, beryl: w świecie: Szwecja- Utö, Södermanland i Varuträsk pegmatite, Skellefteå, Västerbotten; Finlandia- koło Kuortane; Tamela district; USA- gygantyczne kryształy, Etta mine koło Keystone, Pennington Co., South Dacota; Hiddenite, Alexander Co. i Foote mine, Kings Mt., Cleveland Co., North Carolina; Pala district, San Diego Co., California; Harding mine, Dixon, Taos Co., New Mexico; Kanada- Tanco mine, Bernic Lake, Manitoba; Bazylia- Urupuca mine, Itambacari; Resplendor, Minas Gerais; Afganistan- Mawi i Kantiva, Nuristan district, Laghman Province; Madagaskar- Maharitra, Mt. Bity i Anjanabonoina; Zimbabwe- Bikita; w Polsce: pegmatyty Szklanej Bramy; nad ujściem Bystronia do Szklarki; Michałkowice koło Szklarskiej Poręby; Ŝyły aplitowe Tąpadeł. Lorenzenit Na 2 Ti 2 Si 2 O 9 Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- izometryczny, spłaszczone słupy, igiełkowy, skupienia- krystaliczne, ziarniste, włókniste; Twardość- 6, łupliwość- wyraźna wg {010}, przełam- nierówny; Barwa- jasno-brązowa, od jasno-róŝowej do róŝowo-lilowej, od brązowej do czarnej, połyskszklisty, od diamentowego do półmetalicznego, perłowy, matowy; Geneza- sjenity nefelinowe oraz pokrewne pegmatyty, minerały współwystępujące- egiryn, nefelin, mikroklin, arfedsonit, elpidyt, loparyt, eudialit, astrofyllit, apatyt, titanit, ilmenit; w świecie: Grenlandia- Narssârssuk i Gardiner complex, Kangerdlugssuaq Fjord; Rosja- Karnasurt Mt., masywy Łowoziero, Chibiny, Kowdar, półwysep Kolski; masywy Inagli, Konder i Murun, Ałdan, Jakucja; Norwegia- Lågendalen kołó Lavrik; Låven Island, Langesundsfjord; Kanada- Mont Saint-Hilaire i Saint- Amable, Quebec; USA- Point Rock, Colfax Co., New Mexico; Diamond Jo quarry, Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas. Czaroit K(Ca,Na) 2 Si 4 O 10 (OH,F) H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów-?, skupienia- włókniste, masywne; Twardość-?, łupliwość- dobra w trzech kierunkach, przełam-? Barwa- odcienie od głębokiego bzu do fioletowego, połysk- szklisty, perłowy; Inne cechy rozpoznawcze- wykazuje Ŝółto-pomaranczową katodoluminescencję; Geneza- w metasomatytach na kontakcie sjenitów nefelinowych i egyrinowych z wapieniami, minerały współwystępujące- kanasyt, tinaksyt. w świecie: Rosja- masyw Murunskij pomiędzy rzekami Czara i Olekma, na S-W od Olekminska, Jakucja. 29

10 KLASA 5. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY WSTĘGOWE Grupa 1. Amfibole Klasyfikacja amfiboli Rys. Typy kompleksów anionowych w amfibolach Tabela. Obsadzenie pozycji przez określone jony - (pusta pozycja) i K tylko w pozycji A Na w A lub B Ca tylko w B L-typ jony: Mg, Fe 2+, Mn 2+, Li oraz w Y lub B rzadkie jony takie jak Zn, Ni, Co M-typ jony : Al w Y lub Z Fe 3+, rzadziej Mn 3+, Cr 3+ tylko w C wysokowartościowe jony: Ti 4+ w Y lub Z Zr 4+ tylko w Y Si tylko w Z Aniony: OH -, F -, Cl -, O 2- tylko w OH Głównym elementem struktury amfiboli są wstęgi (Rys.) anionów krzemotlenowych, które wydłuŝone są według osi c. W poziomie są one powiązane kationami. Kationy te z otaczającymi je anionami O 2- tworzą równieŝ wstęgi ułoŝone równolegle do anionów krzemotlenowych. Grupy OH - oraz zastępujące je aniony F -, Cl - znajdują się w płaszczyznach poziomych utworzonych przez 2Ca Mg 2+. Obydwa rodzaje wstęg wiąŝą się na zakładkę wskutek czego między nimi powstają wolne pozycje. Struktura amfiboli stwarza szerokie moŝliwości podstawień izomorficznych dla róŝnych kationów zaleŝnie od stosunków chemicznych panujących w środowisku krystalizacji. Klasyfikacja amfiboli bazuje na składzie chemicznym, standardowy wzór opisywany jest w taki sposób: A 0-1 B 2 VI Y 2 IV Z 8 O 22 (OH) 2 gdzie: A- jedna poliedryczna pozycja w komórce elementarnej, B- dwie pozycje poliedryczne; Y- złoŝona jest z 5 pozycji oktaedrycznych - dwóch- M1; dwóch- M2 oraz jednej M3; Z- osiem pozycji tetraedrycznych, w dwóch wstęgach po cztery, OH - - dwie pozycje. 30

11 Wszystkie amfibole moŝna podzielić na cztery grupy w zaleŝności od obsadzenia pozycji B: (1) Amfibole (Mg- Fe-Mn), w których (Ca+Na) B <1.00 oraz suma L- typ jonów (Mg, Fe, Mn, Li) (2) Amfibole (Ca), w których suma (Ca+Na) B 1.00 oraz Na B < Zwykle, ale nie w kaŝdym przypadku Ca B > (3) Amfibole(Na-Ca), w których suma (Ca+Na) 1.00 oraz Na B waha się w granicach 0.50 do Amfibole (Na) gdy Na B Wcześniej ta grupa była nazywana amfibolami alkalicznymi. SZEREG ANTOFILLITU (Fe-Mn-Mg amfibole) Antofillit (Mg,Fe 2+ ) 2 (Mg,Fe 2+ ) 5 Si 8 O 22 (OH) 2 Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, charakterystyczne są agregaty płytkowe z zakończeniami słupowymi, skupienia- włókniste, cienko-warstwowe; Twardość (kruchy, włóknisty jest elastyczny), łupliwość- dokładna wg {210}, wyraźna wg (010) i (100), przełam- nierówny, drzazgowy; Barwa- szara, brązowawo-szara, Ŝółtawo-brązowa, goździkowo-brązowa, zielona, szmaragdowo-zielona, rysa- od białej do szarawej, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- metamorficzny (amfibolity, gnejsy, metakwarcyty, granulity, łupki), magmowy (skały ultrazasadowe, zasadowe), minerały współwystępujące- kordieryt, talk, chloryt, syllimanit, mika, oliwin, hornblenda, gedryt, kumingtonit, granat, staurolit, plagioklaz. w świecie: Norwegia- Kongsberg i Sarum; Niemcy- Schneeberg, Saxony; Szwecja- Norbrg; Czechy- Hermanov; Grenlandia- Fiskenæsset; USA- Chesterfield, Hampshire Co., Massachusetts; Carleton talc mine koło Chester, Wndstor Co., Vermont; koło Media, Delaware Co., Pennsylvania; Day Book deposit koło Spurce Pine, Mitchell Co., North Carolina; Winchester quarry, Riverside Co. i koło Coffee Creek, Carrville, Trinity Co., California; Copper mine, Praire Divide, Park Co., Colorado; Australia- Munglinup; w Polsce: występuje w serpentynitach w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich. Gedryt (Mg,Fe 2+ ) 2 [(Mg,Fe 2+ ) 5 Al 2 ](Si 6 Al 2 )O 22 (OH) 2 Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- spłaszczony i słupowy, skupieniasnopkowe, włókniste; Twardość , (kruchy), łupliwość- dokładna wg {210}, niewyraźna wg {010}, {100}, przełam- nierówny; Barwa- biała, szara, brązowa, zielona, połysk- szklisty; Geneza- metamorficzny, metasomatyczny, minerały współwystępujące- granat, kordieryt, hornblenda, antofylit, kumingtonit, sylimanit, kyanit, kwarc, staurolit, biotyt. w świecie: Francja- Gèdre, Héas Valley, Haut Pyrénées; Szkocja- Strathy, Sutherlandshire; Glen Urquhart, Inverness-shire; Norwegia- Snarum, Bjordammen; Bamble; Szwecja- Schisshyttan koło Väster Silfberg, Värmland; Rosja- Karelia; USA- Haddam, Middlesex Co., Connecticut; Grafton, Oxford Co., Maine; Masons Mt., Macon Co., North Carolina; Powder Mill Point, Berkeley, Alameda Co., California; Australia- Budsbrook; Japonia Wakamatsu mine, Tottori Prefekture; Iratsuyama, Ehime Prefecture; w Polsce: Tatry. 31

12 SZEREG TREMOLITU (Ca amfibole ) Aktynolit Ca 2 (Mg,Fe 2+ ) 5 Si 8 O 22 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- płytkowy, słupowy, skupieniapromieniste, włókniste, ziarniste, zbite; Twardość- 5-6 (kruchy, zwięzły w agregatach włóknistych- jad nefrytowy ), łupliwośćdobra wg {110}, oddzielność wg {100}, przełam- nierówny, drzazgowy, Barwa- od jaskrawo-zielonej do szarawo-zielonej, połysk- szklisty, jedwabisty; Geneza- metamorficzny, magmowy, minerały współwystępujące- talk, epidot, chloryt, glaukofan, lawsonit, albit. w świecie: Austria- Mt. Greiner, Zillertal; Untersulzbachtal; Szwajcaria- Zermatt, Valais; Norwegia- Snarum, Arendal; Rosja- Sludorudnik, Ural Mt.; USA- Gouverneur, St. Lawrence Co., New York; Franklin i Newton, Sussex Co., New Jersey; Chester, Windsor Co., Vermont; Fairfax quarry, Cetreville, Fairfax Co., Virginia; Crestmore, Riverside Co., California; Salida, Chaffee Co., Colorado; Lokalizacje Ŝadu nefritowego - USA- Lander, Fremont Co., Wyoming; Cape San Martin, Monterey Co., California; okolice Jade Mt. koło Kobuk River, Alaska; Kanada- wzdłuŝ Fraser River, British Columbia; Nowa Zelandia- okolice Mt. Cook, South Island; Chiny- Kunlun Mt., Sinkiang Uighur Region; w Polsce: Rościszowice koło DzierŜoniowa; Grodziszcze koło Ząbkowic Śląskich; Wolibórz koło Kłodzka; Jamna koło Srebrnej Góry. Hornblenda Ca 2 [(Fe 2+,Mg) 4 Al](Si 7 Al)O 22 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- słupkowy, tworzy strefy reakcyjne na piroksenach, bliźniaki, skupienia- ziarniste; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {110}, moŝe wykazywać oddzielność wg {100}, {010}, przełam- nierówny; Barwa- zielona, zielonkawo- brązowa, brązowa, rysa- szarobiała, brązowa, połysk- szklisty, tłusty; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości 124º, Geneza- magmowy (granity, granodioryty, tonality), metamorficzny (amfibolity, łupki), metamorfizm kontaktowy, minerały współwystępujące- biotyt, epidot, albit, kwarc (amfibolity); kwarc, ortoklaz, plagioklaz, biotyt, magnetyt, apatyt (granity). Minerały podobne- augit, turmalin. w świecie: jest bardzo szeroko rozpowszechnionym minerałem, Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Finlandia- Pargas; Norwegia- Kragerö, Arendal; Langesundsfjord; Czechy- Bílina; Schima; USA- Franklin i Sterling Hill, Ogdensburg, Sussex Co., New Jersey; Edwards, Pierrepont i Gouverneur, St. Lawrence Co., New York; Kanada- Bancroft, Pakeham i Eganville, Ontario; Australia- Broken hill, New South Wales; w Polsce: andezyty z góry WŜar koło Czorsztyna i z okolic Szczawnicy; amfibolity Tatr, Sudetów i podłoŝa krystalicznego Polski północno-wschodniej. Tremolit Ca 2 (Mg,Fe 2+ ) 5 Si 8 O 22 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- wydłuŝony, grube słupy lub kryształy spłaszczone, płytkowe, skupienia- ziarniste, włókniste, promieniste; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {110}, moŝe wykazywać oddzielność wg {100}, {010}, przełam- nierówny; Barwa- zielona, zielonkawo- brązowa, brązowa, połysk- szklisty; Cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości 124º, 32

13 Geneza-, minerały współwystępujące- kalcyt, dolomit, granat, wollastonit, talk, diopsyd, forsteryt, kumingtonit, riebekit. w świecie: Szwajcaria- Campolungo Alp, Ticino; Bristenstock, Uri; Włochy- St. Marcel, Piedmont; Czechy- Bilin; USA- Pierrepont, Gouverneur, Edwards; Macomb, St. Lawrence Co., New York; Franklin, Sussex Co., New Jersey; Lee, Berkshire Co., Massachusetts; Kanada- Wiberforce, Ontario; Afganistan- Kozano, Badakhshan Province; Tanzania- Lelatema; Brazylia- Brumado mine, Bahia; w Polsce: Gębczyce koło Strzelina; Złoty Stok koło Ząbkowic Śląskich; Czarnów koło Kamiennej Góry; w marmurach doliny Szklarki koło Krzeszowic. SZEREG RICHTERYTU (Ca-Na clinoamfibole) Richteryt Na[NaCa](Mg,Fe 2+ ) 5 Si 8 O 22 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- słupkowy, spłaszczony wg (100), rzadziej igiełkowy, skupienia- włókniste, promieniste; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {110}, moŝe wykazywać oddzielność wg {100}, {010}, przełam- nierówny; Barwa- brązowa, Ŝółta, zielona, brązowawo-czerwona, połysk- szklisty; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości 124º, Geneza- w metamorfizowanych wapieniach, w alkalicznych skałach magmowych i karbonatytach, w meteorytach, minerały współwystępujące- leucyt, diopsyd, forsteryt, kalcyt, apatyt, natrolit, flogopit, kristobalit, enstatyt, plagioklaz. w świecie: Szwecja- Långban i Pajsberg, Värmland; Włochy- Praborna mine koło St. Marcel, Val d Aosta; Grenlandia- Kangerdlugssuaq Fjord; Rosja- masyw Murunskij, Olekminsk, Jakucja; USA- Iron Hill, Gunnison Co., Colorado; Leucite Hills, Sweetwater Co., Wyoming; Kanada- Gooderham, Wilberforce; Tory Hill, Bancroft; Essenville, Ontario; koło Gatineau Park, Quebec; Brazylia- Jacupiranga mine, São Paulo; Japonia- Noda-Tamagawa mine, Iwate Prefecture; Taguchi mine, Aichi Porefecture; Madagaskar- Imerina; SZEREG GLAUKOFANU (Na-amfibole lub amfibole alkaliczne) Arfedsonit NaNa 2 [(Fe 2+,Mg) 4 Fe 3+ ]Si 8 O 22 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- wydłuŝone słupy zbruŝdŝone wg (110), mogą być tabliczkowe, skupienia- ziarniste, promieniste; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {110}, oddzielność wg {010}, przełamnierówny; Barwa- czarna, głęboko-zielona, rysa- niebieskawo-szara, niebiesko-zielona, połysk- szklisty; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości 124º, Geneza- w granitach oraz innych skałach alkalicznych, pegmatytach, minerały współwystępujące- nefelin, albit, egyrin, riebekit, kwarc. w świecie: Grenlandia- Ilímaussaq intrusion; Kangerdlugssuaq Fjord; Narssârssuk; Ivigtut cryolite deposit; Norwegia- Langesundsfjord; Kanada- Buchans, Newfoundland i Mont Saint-Hilaire, Quebec; USA- St. Peters Dome koło Pikes Peak, El Pasco Co., Colorado; Hurricane Mt., Intervale, Carroll Co., New Hampshire; Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Burnsville, Yancey Co., North Carolina; Rosja- masyw Łowoziero, półwysepkolski; Macedonia- Bitola; Zambia- Mbolwe Hill, Mkushi River area, Central Province; Malawi- Mt. Malosa, Zomba district; Australia- Mittagong, New South Wales. Glaukofan Na 2 [(Mg,Fe 2+ ) 3 Al 2 ]Si 8 O 22 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- słupowe, skupienia- włókniste, ziarniste, masywne; 33

14 Twardość- 6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {110}, oddzielność wg {010}, {001}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- szara, lawendowo-niebieska, połysk- szklisty, perłowy; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości 124º, Geneza- w łupkach krystalicznych, eklogitach, minerały współwystępujące- chloryt, epidot, pumpellyit, omfacyt, jadeit, aktynolit, kummingtonit, aragonit. w świecie: Grecja- Syra Island, Cyclades Islands; USA- liczne stanowiska w California Coast Range takie jak Tiburon Peninsula i Vonsen Ranch, Marin Co., Glaucophane Ridge, Panochle Valley, San Benito Co., koło Valley Ford, Sonoma Co. oraz Kodiak Islands, Alaska; Włochy- St. Marcel, Val d Aosta i Piollore (Biella), Piedmont; Walia- Anglesey; Japonia- Ubuzan, Aichi Prefecture; Otakiyama, Tokushima Prefecture; w Polsce: w łupkach zieleńcowych Gór Kaczawskich, w zmetamorfizowanych diabazach Rochowic Nowych koło Jaworna; łupkach chlorytowych osłony granitów Karkanoszy. Riebekit Na 2 [(Fe 2+,Mg) 3 Fe 3+ ]Si 8 O 22 (OH) 2 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- słupkowy, skupienia- włókniste, ziemiste, masywne; Twardość- 6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {110}, oddzielność wg {010}, {001}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- czarna, granatowa, połysk- szklisty, jedwabisty; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości 124º, krokidolit Geneza- w granitach alkalicznych i sjenitach, rzadziej w lawach felzytowych i pegmatytach, w niektórych łupkach, minerały współwystępujące- egiryn, nefelin, albit, arfedsonit (skały magmowe); tremolit, ferroaktynolit (metamorficzny); magnetyt, hematyt, stilpnomelan, ankeryt, syderyt, kalcyt, chalcedon, kwarc (w formacjach Fe). w świecie: Ocean Indyjski- Socotra Island; RPA- Koegas, Cape Province; Pietersburg, Transvaal; Keniawyjątkowe kryształy, Sultan Hamud; USA- Quincy, Norfolk Co., Massachusetts; St. Peters Dome koło Pikes Peak, El Pasco Co., Colorado; Washington Pass, Okanogan Co., Washington; Kanada- Red Wine complex, Labrador, Newfoundland; Mont Saint-Hilaire, Quebec; Boliwia- Chapare, Cochabamba; Australia- Wittenoom; Hamersley Ranges; w Polsce: w bezkwarcowych keratofirach okolic Bolkowa, w trachybazaltach Gór Suchych, Dolny Śląsk. KLASA 3. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY PRZEJŚCIOWE DO KRZEMIANÓW I GLINOKRZEMIANÓW WARSTWOWYCH Prehnit Ca 2 Al 2 Si 3 O 10 (OH) 2 Układ krystalograficzny- rombowy, pokrój kryształów- tabliczkowy, lub słupkowy do schodkowo-piramidalnego, skupienia- wachlarzykowe, nerkowate, sferolityczne, stalaktytowe, ziarniste, zbite; Twardość (kruchy), łupliwość- dobra wg {001}, niewyraźna wg {110}, przełamnierówny; Barwa- od jasno- do ciemno-zielonej, biała, Ŝółta, szara, róŝowa, połysk- szklisty, słaby perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- jako wtórny lub hydrotermalny minerał w Ŝyłach i pustkach wulkanicznych skał zasadowych, rzadko w granito-gnejsach lub sjenitach, typowy produkt nisko-ciśnieniowego metamorfizmu, minerały współwystępujące- zeolity, datolit, pektolit, kalcyt, epidot. 34

15 w świecie: RPA- Cape of Good Hope, Cape Province; Namibia- Copper Valley, Brandberg Mt.; Francja- La Combe-de-la-Selle koło Bourg d Oisans, Isère; Austria- Habachtal, Salzburg; Ankogel; Niemcy- Radauthal koło Harzburg, Harz Mt.; Włochy- Campitello, Val di Fassa, Trentino-Alto Adige; Szwajcaria- Comperio, Graubünden; St. Gotthard, Ticino; USA- Paterson, Passaic Co.; Bergen Hill, Hudson Co., New Jersey; Fairfax quarry, Centreville, Fairfax Co., Virginia; Roncari quarry, East Granby, Hartford Co., Connecticut; Hampden quarry, West Springfield, Hampden Co., Massachusetts; Kanada- Jeffrey mine, Asbestos, Quebec; Indie- Khandivali quarry, Bombay, Maharashtra; Namibia- Copper Valley, Brandberg Mt.; Australia- Coonabarabran, Warrumbungle Ranges; Emu quarry, Prospect Hill koło Sydney, New South Wales; Antarktyka- Rennick Glacier, North Victoria Land; w Polsce: w druzach pegmatytowych Michałowic i granitach dolnośląskich (Grabina, Gębczyce); w Glinicy koło Jordanowa, w łomie nefrytu koło Jordanowa. Znany ze szczelin przecinających amfibolity, łupki amfibolowe oraz ze zmienionych eklogitów Gór ŚnieŜnickich oraz Gór Sowich; ze szczelin przecinających dioryty w Barcinku i Rybnicy koło Jeleniej Góry; występuje w cieszynitach oraz granitach tatrzańskich. Astrofyllit (K,Na) 3 (Fe 2+,Mn) 7 Ti 2 Si 8 O 24 (O,OH) 7 Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, spłaszczony (łuskowy), igiełkowy, skupienia- promieniste, gwiaździste; Twardość- 3 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {001}, niewyraźna wg {100}, przełam- Barwa- od brązowej do złoto-ŝółtej, brunatnoczerwona, rysa- złoto-brązowa, połyskpółmetaliczny, perłowy, tłusty, Inne cechy rozpoznawcze- giętki, Geneza- w nefelinowych sjenitach, granitach alkalicznych i ich pegmatytach, rzadziej w fenitach i innych skałach metasomatycznych, gnejsach i paragnejsach, minerały współwystępujące- albit, egyrin, arfedsonit, nefelin, natrolit, cyrkon, biotyt, eudialit. w świecie: Norwegia- Låven Island i koło Brevik, Langesundsfjord; Grenlandia- Narssârssuk, Ilímaussaq intrusion; Hiszpania- La Guia i Monte Galiñeiro, Vigo, Pontevedra Province; USA- St. Peters Dome koło Pikes Peak, El Pasco Co., Colorado; Biddeford, York Co., Maine; Kanada- Mont Saint-Hilaire, Quebec; Red Wine complex, Labrador, Newfoundland; Gwinea- Rouma Isle, Los Islands; RPA- Pilansberg, Transvaal; Mongolia- Khan-Bogdinskii granitic massif, Gobi; Rosja- Mts. Yukspor i Eveslogchorr, masyw Chibiny; masyw Łowoziero, półwysep Kolski. Opracowała: dr Irina Galuskina 35