KLASA 7. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY PRZESTRZENNE Ogólne wiadomości. Wiele z krzemianów (glinokrzemianów) tej gromady zalicza się do minerałów

Transkrypt

1 KLASA 7. KRZEMIANY I GLINOKRZEMIANY PRZESTRZENNE Ogólne wiadomości. Wiele z krzemianów (glinokrzemianów) tej gromady zalicza się do minerałów skałotwórczych i do najbardziej rozpowszechnionych w naturze. W pierwszej kolejności są to kwarce i skalenie- główne składniki granitów, gabr, gnejsów i innych skał. Do tej gromady naleŝy takŝe nefelin (podstawowy minerał niektórych skał alkalicznych), leucyt (faza mineralna w bazaltoidach). Wśród nich występują cenne kopaliny niemetaliczne (mikroklin, zeolity), oraz takŝe minerały- rudy niektórych metali- nefelin (ruda Al), polucyt (ruda Cs). Szczegóły krystalochemiczne. W skład glinokrzemianów przestrzennych wchodzą kationy K, Na, Ca. Luźność struktury przestrzennej dopuszcza częste wchodzenie do ich struktury dodatkowych anionów (Cl -, CO 3 2-, SO 4 2- itp.) oraz wody konstytucyjnej w postaci molekuł H 2 O. Struktury glinokrzemianów (krzemianów) przestrzennych są skomplikowane i róŝnorodne: moŝliwe rozliczne kombinacje tetraedrów w trójwymiarowej przestrzeni. Tak na przykład grupa kwarcu łączy rozliczne modyfikacje polimorficzne SiO 2 - α- i β- kwarc, α- i β- trydymit, α- i β- krystobalit, stiszowit, koesyt i inne (obecnie znanych jest 12 modyfikacji polimorficznych SiO 2 ). We wszystkich modyfikacjach, oprócz stiszowitu, Si tworzy z tlenem tetraedryczne ugrupowania (SiO 4 ) 4-, w nich Si rozmieszcza się pomiędzy czterema przylegającymi do siebie atomami O. Wiązania między O i Si są mieszane jonowokowalencyjne, tetraedry łączą się ze sobą poprzez swoje wierzchołki (poprzez atomy tlenu) tworząc nieskończony karkas trójwymiarowy z pustkami między tetraedrami. Obrót tetraedrów w stosunku do siebie oraz motyw ich powtarzalności w przestrzeni moŝe być róŝny, warunkując pojawienie się róŝnych według swojej końcowej struktury modyfikacji polimorficznych SiO 2. Układ krystalograficzny jest róŝny- regularny, heksagonalny, tetragonalny, trygonalny, rombowy i jednoskośny, takŝe postaci kryształów są róŝne. Szczególną formą krzemionki w przyrodzie w warunkach przypowierzchniowych są opale- są to twarde hydroŝele krzemionki. W skaleniach teraedry ugrupowane są po 8 i 4 - takie ugrupowania łączą się tworząc karkas w którym moŝna wyróŝnić trzy typy pustek o średnicy 0,15-0,28 nm, w niektórych z nich rozmieszczone są kationy. W strukturze nefelinu wszystkie pustki są jednakowe i mają całkiem inną konfigurację, one teŝ zajęte są przez kationy. Występują takŝe glinokrzemiany przestrzenne- skapolity, kankrinit i inne- o duŝych pustkach, a w zeolitach te pustki są wyjątkowo duŝe (do 0,9 nm w przekroju), nierzadko są one otwarte i łączą się ze sobą jak w gąbce. W takich pustkach łatwo rozmieszczają się całe grupy i kompleksy jonów i molekuł, czasem one swobodnie wymieniają się z otaczającym kryształ środowiskiem. Skład karkasu w glinokrzemianach przestrzennych jest róŝny, ze stosunkiem Al:Si, równym od 1:1 (jak w nefelinie) do 1:3 (jak w kankrinicie). Występują takŝe minerały: na przykład skalenie szeregu albit- anortyt, minerały szeregu skapolitu ze zmieniającym się stosunkiem Al do Si. Morfologia kryształów i cechy fizyczne. Izometrycznie rozwinięte kryształy charakteryzują leucyt, sodalit, lazuryt, analcym, habazyt (wszystkie one posiadają regularną lub pseudoregularną symetrią kryształów). Często bardziej lub mniej izometryczne są kryształy skaleni, chociaŝ one krystalizują w układzie jednoskośnym i trójskośnym, oraz nefelinu (heksagonalny). Istnieją przestrzenne glinokrzemiany o pokroju słupkowym, tyczkowatym (skapolity, natrolity) i tabliczkowym (płytkowym) heulandyt, stilbit. Na symetrię kryształów wpływa nie tylko charakter struktury, lecz takŝe szczegóły rozmieszczenia w niej Al. Cechy fizyczne minerałów moŝna scharakteryzować ogólnie. Struktury przestrzenne z silnymi wiązaniami (kowalencyjno- jonowymi) z jednej strony oraz luźność struktury (karkasu, obecność pustek)- z drugiej doprowadzają do tego, Ŝe prawie wszystkie minerały 52

2 posiadają twardość około 4,5-6, a ich gęstość jest niewielka (około 2,1-2,6 g/cm 3 ), co określa się takŝe nieduŝą masą atomową Na, Ca- głównych kationów w składzie glinokrzemianów przestrzennych. Charakter wiązań i skład warunkują połysk szklisty i przezroczystość, a takŝe półprzezroczystość minerałów. Minerały te nie zawierają z reguły pierwiastkówchromoforów, dlatego ich własna barwa jest biała. Jednak właśnie w glinokrzemianach przestrzennych najbardziej często w porównaniu z innymi krzemianami ujawniają się własne centra barwne, związane z centrami barwnymi - defektami w strukturze minerałów. Taka jest na przykład natura atramentowo-granatowej, gęsto-granatowej barwy sodalitu i lazurytu. Dzięki komórkowej, porowatej strukturze tych minerałów do ich struktury wchodzą niewspółmierne z O dodatkowe aniony o innych wiązaniach chemicznych. W sodalicie jest to Cl - - typowy pierwiastek który tworzy związki o wiązaniach jonowych (promień 0,181 nm wg Goldschmidta), w lazurycie jest to typowy dla siarczków (S 2 ) 2- o promieniu 0,206 nm, a takŝe inne aniony siarki. Z powodu niejednorodności budowy struktur przestrzennych, obecności w nich pustek o róŝnej konfiguracji osłabiających wiązania chemiczne, glinokrzemiany przestrzenne wykazują bardzo dobrą łupliwość. Zazwyczaj łupliwość jest wyraŝona w kilku kierunkach. Połysk na płaszczyznach łupliwości szklisty. Jak widać podobieństwo cech glinokrzemianów przestrzennych dobrze się tłumaczy ogólnymi cechami ich budowy krystalicznej i występowaniem tych samych kationów w składzie minerałów (Na, K, Ca), co nierzadko powoduje, Ŝe minerały te są bardzo trudne do rozpoznawania. Grupa 1. Minerały grupy SiO 2. Kwarc SiO 2 Układ krystalograficzny- trygonalny (kwarc-β- niskotemperaturowy, stabilny w temperaturze do 573º) i heksagonalny (kwarc-α- wysokotemperaturowy, stabilny º), pokrój kryształów- słupkowy, igiełkowy, bipiramidalny, pseudoregularny, bliźniaki dofinejskie, brazylijskie, japońskie, skupienia- druzy, ziarniste, drobno-ziarniste do skrytokrystalicznych- chalcedony, zbite; Twardość- 7, łupliwość- brak, przełam- muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, róŝowa do czerwonej, Ŝółta (cytryn) do Ŝółto-brązowej, zielona, niebieska, niebieskawo-fioletowa (ametyst), brązowa do czarnejo (morion), połysk- szklisty, woskowy, matowy w agregatach zbitych; Geneza- w Ŝyłach hydrotermalnych, epitermalnych, typu alpiejskiego, minerał skałotwórczy granitów, i pegmatytów granitowych, piasków kwarcowych i kwarcytów, minerały współwystępujące- kalcyt, fluoryt, skalenie potasowe, epidot, miki, zeolity, oraz wiele innych minerałów; Zastosowanie- w przemyśle ceramicznym i szklarskim, w budownictwie, metalurgii, elektrotechnice, optyce, jako kamień ozdobny. w świecie: Szwajcaria i Austria- liczne lokalizacje w Alpach; Włochy- Carrara, Tuscany; Francja- Bourg d Oisans, Isère; Rosja- Murzinka, JuŜnyj, Dodo, 100 km na W-NW od Saranpaul, Ural Mts.; Birma- Sakangyi, Kathadistrict, Myanmar; Japonia- duŝe bliźniaki, Yamanashi Prefecture; Madagaskar- Tamboholehehibe; Brazylia- liczne lokalizacje w Rio Grande do Sul, Minas Gerais, Goiás, Bahia; Urugwaj- okolice Artigas; Kanada- Thunder Bay, Lake Superior, Ontario; USA- Mt. Ida to Hot Springs, Ouachita Mts., Arkansas; Middleville, Herkimer Co., New York; Alexander i Lincoln Cos., North Carolina; Pala i Mesa Grande districts, San Diego Co., California; El Capitan Mts., Lincoln Co., New Mexico; Crystal Park area, Beaverhaed Co. i Little Pipestone Creek, Jefferson Co., Montana; Pikes Peak area, El Paso Co., Colorado; Meksyk- Veracruz i Guerrero; 53

3 w Polsce: w Jegłowej koło Strzelina; Złotoryji koło Kłodzka; Rudnej koło Regulic; Porębie koło Krzeszowic; w okolicach Szklarskiej Poręby, w masywie ŚnieŜnika, Górach Kaczawskich; w pegmatytach karkanoskich, strzelińskich, strzegomskich, oraz inne liczne lokalizacje. Kristobalit (Cristobalit) SiO 2 Układ krystalograficzny- tetragonalny, pseudoregularny, pokrój kryształów- pseudooktaedryczny, rzadziej pseudokubiczny, skupienia- dendrytowe, szkieletowe, sferolity, włókniste lub skrytokrystaliczne ( opal ), zbite; Twardość- 6-7, łupliwość- brak, przełam- muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, mleczna do Ŝółtej, połysk- szklisty, matowy; Geneza- w pustkach i skałach wylewnych, w wyniku przeobraŝeń hydrotermalnych kwaśnosiarczanowego typu, w gorących źródłach, przy metamorfizmie piaskowców, powstaje w procesach diagenezy, w wyniku przekrystalizowania krzemianowych skał osadowych, minerały współwystępujące- trydymit, kwarc, sanidyn, anortoklaz, fajalit, magnetyt, kaolinit, alunit, opal. w świecie: Meksyk- Cerro San Cristóbal koło Pachuca, Hidalgo; Santín mine, Santa Caterina, Guanajuato; USA- Glass Mt., Little Lake i Sugarloaf Mt. koło Coso Hot Springs, Inyo Co., California; koło Crater Lake, Klamath Co., Oregon; San Juan Mts., San Juan Co., Colorado; Niemcy- Mayen i Mendig, Eifel district; Węgrzy- Sárospatak; Indie- Ellora Caves, Maharashtra; Nowa Zelandia- Tokatoka district, 150 km na N od Auckland; Japonia- Goroyama, Nagano Prefecture; Futo, Szizuoka Prefecture; Tydymit SiO 2 Układ krystalograficzny- rombowy, pseudoheksagonalny; trójskośny (poniŝej 100 ), pokrój kryształów- płatki pseudoheksagonalne, klino-podobne, tabliczkowe, skupienia- promieniste, rozetkowe; Twardość- 7 (kruchy), łupliwość- niewyraźna, przełam- muszlowy; Barwa- bezbarwna do białej, połysk- szklisty, moŝe być perłowy; Geneza- tworzy się z gorących gazów w pustkach, jako fenokryształy w felzytowych skałach wulkanicznych, rzadziej w bazaltach, w kontaktowo-zmetamorfizowanych piaskowcach, minerały współwystępujące- kristobalit, sanidyn, kwarc, augit, fajalit, hornblenda, hematyt, Fe-enstatyt, troilit. w świecie: Meksyk- Cerro San Cristóbal, Pachuca, Hidalgo; USA- koło Portola, Plumas Co., Pomona, Los Angeles Co., Bumpass Hill, Lassen National Park, Shasta Co., California; Mule Springs, 160 km na NE od Lakeview, Harney Co., Oregon; San Juan Mts., San Juan Co., Colorado; duŝe kryształy- Thomas Range, Juab Co., Utah; Niemcy- Bellerberg volcano, 2 km na N od Mayen, Eifel district; Włochy- Colli Euganei koło Padua, Vicenza; Marriabu, Sardinia; Francja- Puy Capuchin, Puy-de-Dôme; Irlandia- Tardree Mt., Co. Antrim; Japonia- Kumamoto, Kumamoto Prefecture; Yugawara, Kanagawa Prefecture; w meteorytach; w Polsce: w bazaltach Góry Świętej Anny (Śląsk Opolski) i okolic Strzegomia; takŝe w opalu występującym w Koźmicach koło Ząbkowic Śląskich. Opal SiO 2 nh 2 O Układ krystalograficzny- koloidalna krzemionka amorficzna, skupienia- nacieki, stalaktyty, groniaste, nerkowate, kuliste, ziemiste, oolity; Twardość (kruchy), łupliwość- brak, przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- biała, Ŝółta, Ŝółto-zielona, pomarańczowo-czerwona, połysk- szklisty, tłusty, matowy, iskrzysty; 54

4 Geneza- hydrotermalny niskotemperaturowy, osadowy, wietrzenie krzemianów, organiczne, minerały współwystępujące- chalcedon, kristobalit. Zastosowanie- przemysł ceramiczny i chemiczny, jako materiał izolacyjny i kwasoodporny, niektóre odmiany są kamieniami szlachetnymi (wykazujące opalescencję). WyróŜniono wiele odmian opali wg barwy, własności fizycznych, efektów optycznych: Opal szlachetny- o charakterystycznej opalescencji, Opal ognisty- ceglastoczerwony do hiacyntowoczerwonego, Opal mleczny- mlecznobiały, Opal drzewny- jest pseudomorfozą po tkance drzewnej, widoczne są w nim słoje przyrostów rocznych, często wykazuje opalescencję, Hialit lub opal szklisty- bezbarwny, przezroczysty jak woda (łzy), o połysku szklistym, Opal mszysty- zawiera dendrytowe wrostki tlenków manganu, agregaty których wyglądają mech, Opal prazowy- zielony, oraz wiele innych odmian. Grupa 2. Skalenie i minerały pokrewne SKALENIE POTASOWE. Do tej grupy skaleni zaliczane są mikroklin, ortoklaz, sanidynpolimorfy o składzie K(AlSi 3 O 8 ). Bardzo często w tych minerałach występuje izomorficzne podstawienie K przez Na. Z powodu duŝej róŝnicy w rozmiarach promieni jonowych K (0,133 nm) i Na (0,098 nm) izomorfizm odbywa się tylko w wysokich temperaturach oraz w szczególności, podczas szybkiej krystalizacji minerału. W trakcie następnego szybkiego schłodzenia minerału Na pozostaje w skaleniu w pozycjach K. Dlatego najbardziej nasycone Na zwykle są sanidyny, najmniej- mikrokliny. Podczas wolnego obniŝenia temperatury pierwotnie homogeniczna faza krystaliczna rozpada się na dwie: główną fazą przewaŝnie K- jest sanidyn, ortoklaz, mikroklin, w zaleŝności od prędkości schłodzenia; drugą- albit Na(AlSi 3 O 8 ). Zewnętrznie taki dwufazowy agregat przedstawia sobą kryształ lub ziarno skalenia K, który zawiera orientowane płytkowe wrostki albitu, nazywane pertytami. W sanidynie wrostki pertytowe praktycznie nie występują, w ortoklazie jest ich więcej, a w mikroklinie jest ich duŝo i są one większe- czasem o grubości 1-1,5 mm. Morfologiczne kryształy wszystkich trzech minerałów prawie się nie róŝnią. Cechą ogólną skaleni K jest tworzenie prostych bliźniaków, charakterystyczne dla nich są bliźniaki zrostu, przerastania, a tym róŝnią się od plagiklazów, które tworzą bliźniaki polisyntetyczne. Odmian bliźniaków skaleni K jest wiele. Najbardziej łatwo rozpoznawalnymi są bliźniaki karlsbadskie ortoklazu: w nich jeden kryształ jest odwrócony w stosunku do drugiego o 180 o wokół osi pionowej. Taki zrost często posiada cztery wierzchołki (po dwa wierzchołki u góry i u dołu). Barwa minerałów biała, szara, róŝowa (od wrostków hematytu), szaro- zielona (od wrostków egirynu i innych minerałów zabarwionych), szmaragdowo- zielona. Ładne odmiany o barwie szmaragdowo- zielonej nazywane są amazonitami (sądząc według stopnia trójskośności najczęściej są to mikrokliny). Przyczyna takiego zabarwienia nie jest wyjaśniona do końca. Przypuszczalnie jest ona uwarunkowana pojawieniem się centrów barwnych kosztem zniekształceń w strukturze minerału podczas izomorfizmu: K + + Si 4+ Pb 2+ + Al 3+ lub K + Pb +. Połysk szklisty na płaszczyznach łupliwości i dobrze wykształconych ścianach, na przełamie- tłusty, matowy. Łupliwość- w dwóch kierunkach pod katem 90 do 90 o 41 wg ścian pinakoidu. Twardość- 6. Skalenie potasowe tworzą się w procesach magmowych, w procesach hydrotermalnych, metamorficznych. Są to główne minerały skałotwórcze granitów, pegmatytów, sjenitów, sjenitów nefelinowych i innych, tworzą one wrostki porfirowe w kwaśnych skałach efuzyjnych. W warunkach hydrotermalnych najczęściej pojawiają się w utworach wysoko- i 55

5 średnio-temperaturowych w składzie Ŝył rudnych lub obszarach zmian metasomatycznych skał otaczających. W skałach metamorficznych (gnejsach, granitognejsach, gnejsogranitach) minerały te tworzą się na stadiach maksymalnych przeobraŝeń głębinowych skał pierwotnych. Najbardziej typowymi przeobraŝeniami wtórnymi skalenia K są wysokotemperaturowego - serecytyzacja (grejzenizacja i muskowityzacja) oraz podczas wietrzenia (niskotemperaturowego) kaolinityzacja. Skalenie K są surowcem dla przemysłu ceramicznego, niektóre odmiany wykorzystywane jako kamienie szlachetne. Kamień księŝycowy- Okazy skalenia potasowego i plagioklazów wykazujące świecenie charakterystyczne, obserwowane w postaci błyszczących białych, niebieskawo-białych, srebrzysto-niebieskich pasków przypominających światło księŝycowe. Efekt świecenia, który często nazywa się efektem adularyzacji, powstaje w wyniku rozproszenia światła promieni słonecznych na płaszczyznach zbliźniaczenia, a takŝe wzdłuŝ licznych linii napręŝeń pochodzących od inkluzji w kryształach. Kamień słoneczny- plagioklzy, głównie oligoklaz i labrador, z efektem awanturyzacji, który powstaje w rezultacie odbicia promieni słonecznych od bardzo drobnych wrostków łuskowatych hematytu, goetytu, muskowitu, biotytu, fuksytu itp. Zjawisko to wygląda jak migotanie odbłysków świetlnych w odcieniach barw czerwonej, złotej (Ŝółtej), rzadziej zielonej i niebieskiej. Mikroklin KAlSi 3 O 8 Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- słupkowy wydłuŝony wg [001] lub [100], bliźniaki karlsbadskie, bawenskie, manebachskie, a takŝe polisyntetyczne, skupieniaszczotki, ziarniste, zbite; Twardość , (kruchy), łupliwość- doskonała wg {001} i {010}, przełam- nierówny; Barwa- biała, kremowo-ŝółta, czerwona, zielona, niebieska, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Inne cechy rozpoznawcze- kąt łupliwości ~90º; Geneza- w skałach magmowych (granity, sjenity), pegmatytach granitowych, w skałach metamorficznych facji zieleńcowej i amfibolitowej, w Ŝyłach hydrotermalnych, minerały współwystępujące- kwarc, plagioklaz sodowy, muskowit, biotyt, horblenda. Zastosowanie- w przemyśle ceramicznym i szklistym, niekiedy jako kamień szlachetny. Odmiany szlachetne: amazonit- od zielonej do niebiesko-zielonej. w świecie: Norwegia- Fredriksvärn, Arendal; Lavrik; Rosja- Ilmeny Mts., Ural Mts.; półwysep Kolskij; Szwajcaria- St. Gotthard, Ticino; Austria- Mt. Greiner, Zillertal, Tirol; Włochy- Baveno, Piedmont; USA- Amelia, Amelia Co., Virginia; Haddam, Middlesex Co., Connecticut; Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Pikes Peak area, El Pasco Co., Crystal Peak, Teller Co., duŝe kryształy- Devil s Hole beryl mine, Fremont Co., Colorado; Black Hills, Pennington i Custer Cos., South Dakota; Kanada- Bancroft, Ontario; Namibia- Klein Spitzkopje; Brazylia- Fazenda- Bananal, Salinas, Urucum, Capelinha, Minas Gerais; Madagaskar- Ambositra; Japonia- Kimpusan, Yamanshi Prefecture; Tanakamiyama, Otsu, Shiga Prefecture; Australia- Broken Hill, New South Wales; w Polsce: znany jest z granitów tatrzańskich, dolnośląskich oraz budujących podłoŝe krystaliczne Płn.-Wsch. części kraju, a takŝe jako składnik Ŝył pegmatytowych Dolnego Śląska i Tatr. Ortoklaz KAlSi 3 O 8 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- krótko-słupowy wg [001] lub [100], tabliczkowy, wg [010], bliźniaki kontaktowe, przerastania, karlsbadskie, bawenskie, manebachskie, skupienia- szczotki, ziarniste, zbite; 56

6 Twardość , (kruchy), łupliwość- doskonała wg {001} i {010}, oddzielność wg {100), (110), (1 10) i ( 2 01), przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- bezbarwny, biała, szara, jasno-ŝółta, świeŝo-czerwona, zielona, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- najczęstszy składnik granitów, pegmatytów granitowych, sjenitów, krystalizuje w pustkach bazaltów, w skałach wysokiego stopnia metamorfizmu, jako produkt K-przeobraŜeń hydrotermalnych, minerały współwystępujące- albit, muskowit, biotyt, horblenda, szerl, beryl. Zastosowanie- w przemyśle ceramicznym i szklistym, niekiedy jako kamień szlachetny. w świecie: Szwajcaria- St. Gotthard, Ticino; Val Giuv, Tavetsch, Graubünden; Austria- Zillertal, Tirol; Włochy- Baveno, Piedmont; Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; San Pierro in Campo, Elba; Niemcy- Epprechstein, Bavaria; Carlsbad, Bohemia; Manebach, Thuringia; Anglia- Cornwall; Rosja- rejon Murzinki- Alabaszki koło Jekaterinburga, Ural Mts.; USA- Paris i Buckfield, Oxford Co., Maine; Cornog, Chester Co., Blue Hill i Lieperville, Delaware Co., Pennsylvania; Pala i Mesa Grande district, San Diego Co., California; Mt. Antero, Chaffee Co., Colorado; Crystal Pass, Goodsprings, Clark Co., Newada; Meksyk- Guanajuato; Japonia- Tanokamiyama, Shiga Prefecture; Madagaskar- kryształy jubilerskiej jakości, Ampandrandava, Fianarantsoa; Itrongay koło Betroka; w Polsce: występuje jako składnik skał magmowych, np. granitów dolnośląskich; bliźniaki karlsbadskie występują wśród granitów karkanoskich oraz granitów strzegomskich. Sanidyn KAlSi 3 O 8 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy, wg [010] z przekrojem kwadratowym, igiełkowy w agregatach sferolitycznych, bliźniaki karlsbadskie, rzadko bawenskie, manebachskie, skupienia- krystaliczne; Twardość- 6, łupliwość- doskonała wg {001}, wyraźna wg {010}, oddzielność wg {100), przełam- muszlowy, nierówny; Barwa- bezbarwna, biała, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- w ryolitach, fonolitach, trachytach, agregaty sferolityczne w szkliwie wulkanicznym, K-skały maficzne, wysoko-temperaturowe kontaktowo-metamorficzne (facji sanidynowej), i w hydrotermalnie zmienionych skałach, w nodulach eklogitowych w kimberlitach, minerały współwystępujące- kwarc, Na-plagioklazy, muskowit, biotyt, horblenda, magnetyt. w świecie: Niemcy- Drachenfels, Siebengebirge, Rhine; Hohenfels, Mendig, Mayen, Laacher See, Eifel district; Francja- Mt. Dore, Auvergne, Puy Gros du Laney, Puy-de-Dôme; Włochy- Vesuvius i Monte Somma, Campania; Monte Cimine, Lazio; Japonia- Daichi, wakayama Prefecture; Korea Płn.- Kanchin-do, Meisemgun; USA- Toole, Toole Co., Utah; Cottonwood Canyon, Peloncillo Mts., Cochise Co., Arizona; duŝe kryształy- Rabb Canyon i Black Range, Grad Co., New Mexico; Kanada- Bernic Lake, Manitoba; Mont Saint-Hilaire, Quebec; Meksyk- Sierra de San Francisco, Durango; w Polsce: w skałach wylewnych Dolnego Śląska, a takŝe w tufach z Filipowic koło Krzeszowic. minerał stosunek Ab do An albit (Ab) Ab oligoklaz Ab 80 An 20 andezyn Ab 60 An 40 labrador Ab 40 An 60 bytownit Ab 20 An 80 anortyt (An) An SKALENIE WAPNIOWO- SODOWE - Są dwa skrajne człony naleŝące do ciągłego szeregu albitanortyt (albit Na(AlSi 3 O 8 ) i anortyt Ca(Al 2 Si 2 O 8 )) i minerały o składzie pośrednim (tabela). Wszystkie razem nazywane są plagioklazami. Od czasów Tshchermaka ich istnienie tłumaczy się izomorfizmem heterowalencyjnym według schematu Na + + Si 4+ Ca 2+ + Al

7 Układ krystalograficzny- trójskośny, pokrój kryształów- słupkowy, tabliczkowy, często bliźniaki polisyntetyczne oraz takŝe wg innych praw zbliźniaczenia, skupienia- albit hydrotermalny wachlarzykowe, ziarniste; Twardość , łupliwość- doskonała wg {001}, dokładna wg {010}, niewyraźna wg {110}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- biała do szarej, niebieskawa, zielonkawa, czerwonawa, takŝe ze efektami świetlnymi, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- główny składnik granitów, granodiorytów, diorytów, gabrodiorytów alkalicznych, bazaltów, andezytów, pegmatytów granitowych, Ŝył typu alpejskiego, meteorytów, minerały współwystępujące- muskowit, biotyt, ortoklaz, kwarc. Zastosowanie- niekiedy w przemyśle ceramicznym, w budownictwie, niektóre odmiany uŝywane są jako kamień ozdobny. Albit drobnotabliczkowy nosi nazwę clevelandytu; Oligoklaz czasami zawiera wrostki hematytu dzięki którym uzyskuje się efekt kamienia słonecznego; Labrador odznacza się częstym występowaniem pięknej gry barw (labradorescencja); Bytownit i anortyt oprócz typowych wystąpień, spotykane są w meteorytach. w świecie: Albit- Szwajcaria- St. Gotthard, Ticino; Tavetsch, Graubünden; Francja- Roc Tourné koło Modane, Savoie; Austria- Mt. Greiner, Zillertal, Tirol; Włochy- Baveno, Piedmont; Pfitschtal, Trentino-Alto Adige; Rosja- Miass, Ilmeny Mts., Ural Płd.; USA- Haddam i Middletown, Middlesex Co., Connecticut; Amelia, Amelia Co., Virginia; Diana, Lewis Co. i Dekalb, Macomb, Pierrepont, St. Lawrence Co., New York; Prince of Wales Island, Alaska; Pala i Mesa Grande district, San Diego Co., California; Kanada- Bathurst i Wicklow Township, Hastings Co., Ontario; Brazylia- Virgem da Lapa i Moro Velho, Minas Gerais; Oligoklaz- Szwecja- Danviken koło Stockholm; Ytterby; Norwegia- Arendal, Tromöy Island at Alve, Tvedestrand; Finlandia- Kemiö (Kimito) Island; Niemcy- Silberberg koło Bodenmais, Bavaria; Wyspy Kanaryjskie- Tenerife; USA- Fine i Macomb, St. Lawrence Co, New York; Corundum Hill, Chester Co. i Media, Delaware Co, Pennsylvania; koło Hawk, Bakersville, Mitchell Co., North Carolina; Kanada- Lake Harbour, Baffin Island, Northwest Territories; Andezyn- Kolumbia- w lawach andezytowych Andes Mts., Marmato; Francja- St. Raphaël, Estérel Mts., Var; koło Changey, Haute-Saône; Niemcy- Bodenmais, Bavaria; Włochy- Mt. Arcuentu, Sardinia; Islandia- Vapnefjord; Norwegia- Sannidal i Arendal; USA- Sanford, York Co., Maine; Japonia- Kaneda, Miyagi Prefecture; Naka, Iwojima Island; Kuzahara, Toyama Prefecture; Korea- Minsen; Australia- Cape Grand, Victoria; Labrador- Kanada- Ford Harbour, Pauls Island, Labrador, Newfoundland; Lake St. John, Qubec; USA- na N od New York, Adirondack Mts; Sagebrush Flat, 37 km na N od Plush, Lake Co., Oregon; San Marcos Mts., San Diego Co. i na W San Gabriel Mts., Los Angeles Co., California; Meksyk- Pinacate volcanic field, Sonora; Włochy- Vesuvius, Campania; Mt. Etna, Sicily; Finlandia- Ylämaa koło Lappeenranta; Norwegia- Langesundsfjord-Lavrik-Tvedalen area; Islandia- Surtsey Island; Bytownit- Kanada- Ottawa, Shawmere anorthosite, Foleyet Township, Ontario; Yamaska Mt. koło Abbotsford, Quebec; Szkocja- Rhum Island; Anglia- Eycott Hill koło Keswick, Cumberland; Norwegia- Närödal; Grenlandia- Fiskenæsset i Storo; RPA- Bushveld complex, Transvaal; USA- Stillwater complex, Montana; Cornwall, Lebanon Co. i Phoenixville, Chester Co., Pennsylvania; koło Lakeview, Lake Co., Oregon; Lucky Cuss mine, Tombstone, Cochise Co., Arizona; Grants district, McKinley Co., New Mexico; Australia- Isa Valley; Anortyt- Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Mt. Monzoni, Val di Fassa, Trentino-Alto Adige; Cyclopean Islands; Szwecja- Tunaberg, Södermanland; Finlandia- koło Lojo; Rosja- Bogoslowsk i Barsowka, Ural Mts.; Japonia- Miyakejima Island, Tokyo Prefecture; Toshinyama, Tochigi Prefecture; Zao volcano, Yamaga Prefecture; Otaru, Hokkaido; USA- Great Sitkin Island, Aleutian Islands, Alaska; Grass Valley, Nevada Co., California; Kanada- Amitok Island, Labrador, Newfoundland; w Polsce: Albit- w pegmatytach granitów strzegomskich i strzelińskich, okolic Jeleniej Góry, Gór Sowich; Oligoklaz- składnik gnejsów Gór Sowich oraz granitów dolnośląskich; Labrador- występuje w gabrach w Woliborzu i BoŜkowie koło Nowej Rudy (Dolny Śląsk); Anortyt- w szczelinach przecinających gabro w Woliborzu koło Nowej Rudy, w bazaltach w Jałowca koło Lubania. 58

8 SKALENIE BAROWE Słabo w przyrodzie rozpowszechniony skaleń barowy Ba(Al 2 Si 2 O 8 ) tworzy kryształy mieszane z K(AlSi 3 O 8 ). Człony zwierające więcej niŝ 90% Ba(Al 2 Si 2 O 8 ) są określane nazwą celsjan. Najbardziej rozpowszechnione są hyalofany, w których zawartość celsjanu nie przekracza 30% mol. Hyalofan (K,Ba)Al(Si,Al) 3 O 8 Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- kryształy podobne do osobników adularu czy ortoklazu, skupienia- ziarniste, zbite; Twardość (kruchy), łupliwość- doskonała wg (001), dokładna wg (010), kąt łupliwości 90º, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa-bezbarwna, biała, mięso-czerwona, połysk- szklisty; Geneza- występuje w kontaktowo-metamorficznych i polimetamorficznych wzbogaconych w Mn lub w złoŝach rud manganu, minerały współwystępujące- Mn-epidot, rodonit, rodochrozyt, spesartyn, Mn-tremolit, analcym.. w świecie: Szwajcaria- Lengenbach quarry, Binntal, Valais; Szwecja- Jakobsberg, Långban i Harstingen mine koło Persberg, Värmland; Sjö mine koło Grythyttan, Örebro; Rosja- Sludianka koło Bajkału, Syberia; Bośnia-Hercegowina- duŝe kryształy, Zagradski Creek koło Busovaca; Szkocja- Aberfeldy; USA- Franklin, Sussex Co., New Jersey; Johnsburg, Warren Co., New York; Kanada- Nisikkatch Lake, Saskatchewan; Australia- Piggery Creek, Broken Hill, New South Wales; Japonia- Kaso mine, Tochigi Prefecture; Minakami, Gumma Prefecture; Namibia- Otjosondu. Grupa 3. Krzemiany i glinokrzemiany inne poza skaleniami i zeolitami SKALENIOWCE: Nefelin (Na,K)AlSiO 4 Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- grube heksagonalne lub dwunastościenne słupy, tabliczki, skupienia- ziarniste, zbite, masywne; Twardość , łupliwość- niewyraźna wg{101 0}, {0001}, przełam- półmuszlowy, nierówny; Barwa- bezbarwna, biała, szara, Ŝółtawa, czerwonawa; połysk- szklisty, tłusty; Geneza- składnik magmowych skał alkalicznych (sjenity nefelinowe), gnejsów, gabr alkalicznych, spotykany w tufach i lawach, pegmatytach, powstaje jako produkt metasomatozy sodowej, minerały współwystępujące- skalenie potasowe, plagioklaz, pirokseny sodowe, amfibole sodowe, leucyt, oliwin, augit, diopsyd; Zastosowanie- w przemyśle szklarskim i ceramicznym. Występowanie- w świecie: Włochy- Vesuvius i Monte Somma, Campania; Niemcy- Katzenbuckel, Odenwald, Baden-Württemberg; Norwegia- Langensundsfjord area; Portugalia- Sierra de Monchique; Grenlandia- Tunugdliarfik Fjord; Kangerdluarssuk Plateau; Ilímaussaq intrusion; Rosja- masyw Łowoziero, półwysep Kolskij; Kongo (Zair)- Nyiragongo volcano, Kivu Province; USA- Litchfield, Kennebec Co., Maine; koło Magnet Cove, Hot Springs Co. i Granite Mt. koło Little Rock, Pulaski Co., Arkansas; Iron Hill, Gunnison Co., Colorado; Point of Rock, Colfax Co., New Mexico; Kanada- Bancroft district, Ontario; wyjątkowo duŝe kryształy- Davis Hill, Mont Saint-Hilaire, Quebec; w Polsce: znany jest z dolnośląskich bazaltów, z trachyfonolitów okolic Bogatyni koło Turoszowa; z cieszynitów okolic Cieszyna, Bielska, śywca. 59

9 Sodalit Na 8 Al 6 Si 6 O 24 Cl 2 Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, 12-ściany rombowe, skupienia- ziarniste, masywne; Twardość (kruchy), łupliwość- niewyraźna wg {110}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, Ŝóltawa, zielonkawa, od jasno do ciemno-niebeiskiej, czerwonawa, połysk- szklisty, tłusty; Geneza- w sjenitach nefelinowych, fonolitach i skałach pokrewnych, w Ca skałach metasomatycznych, w pustkach skał wulkanicznych, minerały współwystępujące- nefelin, kankrynit, Ti-andradyt, egiryn, mikroklin, sanidyn, albit, kalcyt, fluoryt, ankeryt, baryt. Zastosowanie- kamień szlachetny; w świecie: Grenlandia- Kangerdluarssuk Plateau; Tunugdliarfik Fjord; Ilímaussaq intrusion; Norwegia- Langesundsfjord; Rosja- masywy Chibiny i Łowoziero, półwysep Kolskij; Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Niemcy- Bellerberg volcano, 2 km na N od Mayen, Eifel district; USA- Litchfield, Kennebec Co., Maine; Magnet Cove, Hot Spring Co., Arkansas; Kanada- Bancroft, Ontario; Mont Saint-Hilaire, Quebec; wzdłuŝ Ice River, Kicking Horse Pass, British Columbia; Boliwia- Cerro Sapo, Cochabamba. Lazuryt Na 6 Ca 2 Al 6 Si 6 O 24 [(SO 4 ),S,Cl,(OH)] 2 Układ krystalograficzny- regularny, takŝe jednoskośny lub trójskośny, pokrój kryształów- 12- ściany rombowe, rzadziej sześciany, skupienia- ziarniste, wtrącenia, masywne; Twardość (kruchy), łupliwość- niewyraźna wg {110}, przełam- nierówny; Barwa- glęboka-niebieska, lazurytowa, fioletowo-niebieska, zielonkawo-niebieska, połyskszklisty; Geneza- kontaktowo-metamorficzny minerał w wapieniach, minerały współwystępującekalcyt, piryt, diopsyd, humit, forsteryt, muskowit; Zastosowanie- kamień szlachetny, do wyrobu przedmiotów dekoracyjnych, biŝuterii i farbultramaryny. Występowanie w świecie: Afganistan- Sar-e-Seng, Badakhshan Province; Rosja- w basenach rzek Sludianka i Bystraja, Sajany Mts. Koło Bajkału, Syberia; TadŜykistan- złoŝe LiadŜwardarinskoje koło Iskaszyma, Pamir Mts.; Włochy- Monte Somma, Campania; Alban Hills, Lazio; USA- Ontario Peak i Cascade Canyon, San Bernandino Co., California; North Italian Mt., Gunnison Co., Colorado; Kanada- 15 km na N od Lake Harbour, Baffin Island, Northwest Territory; Birma- Thabapin koło Mogok, Myanmar; Chile- wzdłuŝ Cazadero River koło Ovalle. Szereg kankrynitu Kankrynit Na 6 Ca 2 Al 6 Si 6 O 24 (CO 3 ) 2 Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- słupkowy, skupienia- ziarniste, zbite, masywne; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {101 0}, niewyraźna wg (0001), przełamnierówny; Barwa- bezbarwna, biała, jasno-niebieska, do szarawo-niebieskiej, miodowo-ŝółty, pomarańczowa, czerwonawa, połysk- szklisty, perłowy, tłusty; Inne cechy rozpoznawcze- często występuje jako minerał wtórny po nefelinie; Geneza- pierwotny minerał skał magmowych alkalicznych, włączając pegmatyty w sjenitach nefelinowych, takŝe jako produkt przeobraŝeń nefelinu, minerały współwystępujące- nefelin, sodalit, natrolit, ortoklaz, minticellit, Ti-andradyt, zyrkon. 60

10 w świecie: Rosja- Miass, Ilmeny Mts., Ural Płd.; półwysep Kolskij; Norwegia- Tvedalen; Langesundsfjord; Szkocja- Loch Borolan, Assynt; Niemcy- Laacher See, Eifel district; Włochy- Vesuvius, Campania; USA- Gardiner i Litchfield, Kennebec Co., Maine; Pennsburg, Chester Co., Pennsylvania; Iron Hill, Gunnison Co., Colorado; Point of Rock, Colfax Co., New Mexico; Kanada- Mont Saint-Hilaire, Quebec. Wiszniewit (Na,Ca,K) 6 (Si,Al) 12 O 24 [(SO 4 ),(CO 3 ),Cl 2 ] 2-4 nh 2 O Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- słupkowy, skupienia- ziarniste, masywne; Twardość- 5-6, łupliwość- doskonała wg {101 0}, niewyraźna wg {0001}, przełamnierówny; Barwa- jasno-fioletowa, jasno-niebieska do ciemno-szarej, połysk- szklisty, matowy; Inne cechy rozpoznawcze- Geneza- w sjenitach poikilitowych egirynowo-nefelinowo-sodalitowych oraz w pegmatytach tychŝe skał, minerały współwystępujące- egiryn, nefelin, kanrynit, sodalit, skolecyt. w świecie: Rosja- Kurochkin Log, Gory Wiszniowyje, Ilmeny, Płd. Ural; Karnasurt, Alluaiv, wzdłuŝ rzeki Czinglusuai, masyw Lovoziero oraz masyw Kowdor, Kola; masyw Synyrskij, płn Pribajkalie; Szkocja- Allt a Mhuillin, Loch Borralan; Szwecja- Alnö Island; Grenlandia- Gardiner complex Szereg skapolitu obejmuje izomorficzne tetragonalne krzemiany szkieletowe Na i Ca zawierające dodatkowe aniony Cl -, (CO 3 ) 2-, (SO 4 ) 2-, którego skrajnymi ogniwami są marialit i mejonit. Marialit 3NaAlSi 3 O 8 NaCl Układ krystalograficzny- tetragonalny, pokrój kryształów- słupkowy zwykle spłaszczone piramidalne zakończenie, zbrudzenie [001], skupienia- ziarniste, włókniste, masywne; Twardość (kruchy), łupliwość- wyraźna wg {100}, {110}, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, szara, róŝowa, fioletowa, brązowa, pomarańczowo-brązowa, połysk- szklisty, perłowy, tłusty; Geneza- w skałach regionalnie zmetamorfizowanych, zwłaszcza w marmurach, Ca-gnejsach, granulitach, łupkach chlorytowych, takŝe w skarnach, niektórych pegmatytach, pneumatolitycznie i hydrotermalnie przeobraŝonych maficznych skałch magmowych, skałach wulkanicznych, minerały współwystępujące- plagioklazy, granat, pirokseny, amfibole, apatyt, tytanit, cyrkon; Zastosowanie- niektóre odmiany wykorzystywane są jako kamień szlachetny. w świecie: Włochy- Pianura, Campania; Rosja- Sludianka, koło Bajkała; USA- Hamburg i Franklin, Sussex Co., New Jersey; Natural Bridge, Jefferson Co., Macomb, St.Lawrence Co. i Olmsteadville, Essex Co., New York; French Greek, Chester Co., Pensylvania; Kanada- Bear Lake, Pontiac Co., Quebec i Bancroft, Ontario; Meksyk- La Panchita mine koło Ayoquezco, Oaxaca; Brazilia- Serra da Chibita, Rio Pardo, Minas Gerais; Madagaskar- Tsarasaotra i Betroka; Tanzania- Mpwapwa, Morogoro regionm Dodoma. Mejonit 3CaAl 2 Si 2 O 8 CaCO 3 Układ krystalograficzny- tetragonalny, pokrój kryształów- słupkowy, skupienia- ziarniste, zbite, masywne; Twardość- 5-6 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {101 0}, niewyraźna wg {0001}, przełamnierówny; 61

11 Barwa- bezbarwna, biała, szara, róŝowa, fioletowa, niebieska, Ŝółta, pomarańczowo-brązowa, brązowa, połysk- szklisty, perłowy, tłusty; Geneza- w skałach regionalnie zmetamorfizowanych, zwłaszcza w marmurach, Ca-gnejsach, granulitach, łupkach chlorytowych, takŝe w skarnach, niektórych pegmatytach, pneumatolitycznie i hydrotermalnie przeobraŝonych maficznych skałch magmowych, skałach wulkanicznych, minerały współwystępujące- plagioklazy, granat, pirokseny, amfibole, apatyt, tytanit, zyrkon; Zastosowanie- niektóre odmiany wykorzystywane są jako kamień szlachetny. Występowanie w świecie: Włochy- Monte Somma i Vesuvius, Campania; Niemcy- Laacher See, Eifel district; Finlandia- Pargas, Pusunsaari; Rosja- Sludianka koło Bajkała; Kanada- Gooderham, Ontario i Grenville, Quebec; USA- Rossie, St.Lawrence Co., New York; Bolton, Worcerter Co., Massachusetts; Cutcane Greek, Fannin Co., Georgia; Skapolity w Polsce: w erłanach tworzących wkładki w gnejsach Gór Bialskich, w łupkach amfibolitowych Gór Sowich oraz w skarnach związanych z granitami karkanoskimi (Kowary, Karpacz). Grupa 4. Zeolity Analcym Układ krystalograficzny- regularny, tetragonalny, rombowy lub jednoskośny, pseudoregularny, pokrój kryształów- najczęściej 24-ściany deltoidowe, skupienia- ziarniste, zbite, masywne, mogą wykazywać budowę koncentryczną; Twardość , (kruchy), łupliwość- bardzo niewyraźna wg {100}, przełam- półmuszlowy; Barwa- biała, bezbarwna, szara, róŝowa, zielonkawa, Ŝółtawa, połysk- szklisty; Geneza- w masie podstawowej lub pustkach zuboŝałych w Si skał zasadowych lub średnich, w bazaltach i fonolitach, minerał utworów hydrotermalnych niskich temperatur, składnik skał osadowych, np. piaskowców, mułowców lub skał ilastych, zwłaszcza przeławiconych tufami wulkanicznymi, minerały współwystępujące- zeolity, prehnit, kalcyt, kwarc, glaukonit; Występowanie w świecie: Włochy- Aci Castello, Cyclopean Islands; Val di Fassa i Alpe si Siusi, Trentino-Alto Aldige; Rosja- Tunguska NiŜniaja, Krasnojarskij Kraj; Islandia- Breidhdalsheidhi; Anglia- Dean quarry, St.Keverne, Lizard Peninsula, Cornwall; Szkocja- okolice Glasgow, Dumbartonshire; USA- Lake Superiordistrict, Houghton Co., Michigan; Cornwall, Lebanon Co., Pennsylvania; Bergen Hill, Hudson Co. i West Paterson, Passaic Co., New Jersey; Góry Stołowe, Jefferson Co., Colorado; Price Greek quarry, Benton Co., Oregon; Kanada- Bay of Fundy district, Nova Scotia; Mont Saint-Hilaire, Quebec; Australia- Flinders, Victoria; w Polsce: Międzyrzecze koło Cieszyna; bazalty dolnośląskie (Dębno koło Opola, Strzelce Opolskie, Leśna, Przecznica, Strzegom; amfibolity Rybnicy i Unisław koło Jeleniej Góry. Heulandyt (Ca,Na 2 )Al 2 Si 7 O 18 6H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- tabliczkowy (010) i wydłuŝona, często postać kryształow przypomina trumnę, skupienia- ziarniste, masywne; Twardość (kruchy), łupliwość- doskonała wg {010}, przełam- półmuszlowy, nierówny; Barwa- biała, szara, Ŝółta, czerwona, róŝowa, pomarańczowa, brązowa, czarna, połyskszklisty, perłowy na {010}; Geneza- w pustkach bazaltów, w bardzo zwietrzałych andezytach i diabazach, jako produkt dewitrifikacji szkieł wulkanicznych i tufów, minerały współwystępujące- zeolity, datolit, apofyllit, kalcyt. w świecie: Islandia- Teigarhorn, Berufjord; Szkocja- w okolicach Glasgow, Dumbartonshire; Szwajcaria- Giebelsbach koło Fiesch, Valais; USA- Paterson, Passaic Co. i Bergen Hill, Hudson Co., New Jersey; Goble, 62

12 Columbia Co., Skookumchuck Dam koło Bucoda, Thurston Co., Washington; Kanada- Cape Blomiden, Nova Scotia; Brazilia- Bento Gonçalves, Rio Grande do Sul; Indie- Nasik, Poona, Bombey district, Maharashtra; Australia- Tambar Springs koło Gunnedah, New South Wales. w Polsce: bazalty dolnośląskie (Wielkie Drogi koło Opola, Mała Jama ŚnieŜna w Karkanoszach) i melafiry Łomnicy koło Wałbrzycha i Suszyny koło Kłodzka; druzy pegmatytowe granitów strzegomskich. Natrolit Na 2 Al 2 Si 3 O 10 2H 2 O Układ krystalograficzny- rombowy, pseudotetragonalny, pokrój kryształów- krótko- do długosłupowy zakończony {111}, zbrudzenia wydłuŝeniu, skupienia- gwiaździste, splecione, włóknisto-promieniste, ziarniste, zbite, masywne; Twardość (kruchy), łupliwość- doskonała wg {110}, oddzielność wg {010}, przełamnierówny; Barwa- bezbarwna, biała, szara, nienieskawa, zółtawa, róŝowa, połysk- szklisty, perłowy; Geneza- w pustkach bazaltów i skał pokrewnych, jeden z późniejszych minerałów tych utworów, wypełnia szczeliny w granitach, gnejsach, sjenitach, minerały współwystępującezeolity, kalcyt, nefelin, sodalit, kwarc. w świecie: Niemcy- Höwenegg quarry, Hegau, Baden-Württemberg; Francja- Puy de Marman koło Veyre, Puy-de-Dôme; Anglia- Dean quarry, St.Kaverne, Lizard Peninsula, Cornwall; Irlandia- White Head, Co.Antrim; Norwegia- Langesundsfjord, Tvedalen; Rosja- masywy Chibiny i Łowoziero, Kola; USA- Bergen Hill, Hudson Co., Prospect Park, Passaic Co. i Chimney Rock quarry, Bound Brook, Passaic Co., New Jersey; Livingstone, Park Co., Montana; Springfield, Lane Co., Oregon; Gem mine, San BenitoCo., California; Kanada- Johnston asbestos mine koło Thetford; Mont Saint-Hilare, Quebec; Bay of Fundy district, Nova Scotia; Ice River, British Columbia; w Polsce: bazlty Śląska Opolskiego (Góra Św. Anny, Walodrogi) i Dolnego Śląska (Strzegom, Złotoryja, Rębiszów, Jałowiec), w cieszynitach w okolicach Cieszyna i Bielska. Chabazyt CaAl 2 Si 4 O 12 6H 2 O Układ krystalograficzny- trójskośny, pseudoheksagonalny, pokrój kryształówpseudoromboedryczny, bliski do postaci sześcianu, tabliczkowy, często bliźniaki, skupieniaszczotki krystaliczne, ziarniste, masywne; Twardość- 4-5 (kruchy), łupliwość- wyraźna wg {101 1}, przełam- nierówny; Barwa- biała, Ŝółta, róŝowa, czerwona, bezbarwny, połysk- szklisty; Geneza- w skałach wulkanicznych, np. bazalty, andezyty, rzadziej w wapieniach i łupkach, hydrotermalnych, w pustkach i szczelinach Ŝył rudnych, w osadach jeziornych przeławiconych tufami, w zmienionym szkle wulkanicznym, minerały współwystępującezeolity, nefelin, melilit, oliwin, pirokseny, amfibole, aksynit, epidot, kalcyt, trydymit, dolomit. Występowanie w świecie: Niemcy- Idar-Oberstein, Rhineland-Palatinate; Czechy- Repcice koło Ústí nad Lábem; Irlandiaw wielu lokalizacjach; Szkocja- Kilmalcolm, Renfrewshire; Wyspy Owcze- Haeddin, Eysturoy; Dalsnipa, Sandoy i Skutin, Nolsoy; Islandia- Breidhdasheidhi; USA- Paterson, Passaic Co. i Bergen Hill, Hudson Co., New Jersey; Góry Stołowe, Jefferson Co., Colorado; Goble, Columbia Co. i Springfield, Lane Co.,Oregon; Kanada- Bay of Fundy district, Nova Scotia; Meksyk- Góry Stołowe, Rosarito Beach, Baja California; Indie- Khandivali quarry koło Bombey, Maharashtra; Australia- Richmond i Collingwood, Victoria; Fairy Mount koło Kyogle, New South Wales. w Polsce: granity strzegomskie (Grabinie, śółkiewka, Czernica); z Tatr, andezyty pienińskie; bazalty dolnośląskie (Bębie koło Opola, Strzegom, Lipa koło Jaworu, Legnickie Pole, Mała ŚnieŜna Jama w Karkanoszach, śerkowice koło Lwówka); z melafirów Suszyny koło Kłodzka i Łomnicy koło Wałbrzycha. 63

13 Laumontyt CaAl 2 Si 4 O 12 4H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- słupy o kwadratowej podstawie z ukośnym zakończeniem schodkowym, często wydłuŝone, skupienia- promieniste, tyczkowate, włókniste, masywne; Twardość- 3-4 (kruchy), łupliwość- doskonała wg {010}, {110}, przełam- nierówny, Barwa- biała do szarej, róŝowa, Ŝółtawa, brązowawa, złoto-brązowa; połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- hydrotermalny, wyściela pustki w skałach magmowych, cienkie osadowe warstewki wzbogacone w laumontyt mogą się tworzyć w wyniku rozłoŝenia analcymu lub metamorfizmu plagioklazu, cementują piaskowce, minerały współwystępujące- zeolity, apofyllit, datolit, kalcyt, chloryt. w świecie: Francja- Huelgoat, Finistére; Rumunia- Săcărâmb (Nagyág); Szwajcaria- St.Gotthard, Ticino; Austria- Floitental, Zillertal; Włochy- Baveno, Piedmont; Indie- Poona i Khandivali quarry koło Bombey, Maharashtra; USA- Pine Greek, Bishop, Inyo Co., California; Drain, Douglas Co., Oregon; Bergen Hill, Hudson Co. i Paterson, Passaic Co., New Jersey; Goose Greek quarry, Leesburg, Loudoun Co., Virginia; Keweenaw Peninsula, Houghton i Keweenaw Cos., Michigan; w Polsce: w pustkach bazaltów w Dębnie koło Opola; w pustkach migdałowcowych melafirów w Suszynie koło Kłodzka; W szcczelinach łupków amfibolitowych w Grodziszczu koło Ząbkowic Śląskich, w druzach pegnatytów granotów strzegomskich (Grabina, Graniczna, śółkiewka, Czernica, Zimnik). Stilbit NaCa 2 Al 5 Si 13 O 36 14H 2 O Układ krystalograficzny- jednoskośny, pokrój kryształów- cienkie tabliczki, spłaszczone wg[010],, skupienia- snopkowe, wachlarzykowe, globulkowe; Twardość (kruchy), łupliwość- doskonała wg{010}, przełam- nierówny; Barwa- biała, Ŝółtawa, szara, róŝowa, czerwonawa, pomarańczowa, jasno-brązowa do ciemno-brązowej, połysk- szklisty, perłowy na powierzchniach łupliwości; Geneza- nisko-temperaturowy hydrotermalny minerał, w pustkach bazaltów, andezytów oraz rozlicznych skałach metamorficznych, powstaje w gorących źródłach, oraz jako składnik cementujący w niektórych piaskowcach i konglomeratach, minerały współwystępującezeolity, prehnit, kalcyt, kwarc. w świecie: Islandia- Helgustardir Mine, Reydarfjord, Teigarhorn; Szkocja- Glasgow district, Dumbartonshire; USA- Great Notch i Paterson, Passaic Co., New Jersey, Toutle River, Cowlitz Co. i Skoookumchuck Dam, Thurston Co., Washington; Goble, Columbia Co. i Dollar, Lynn Co., Oregon; Kanada- Bay of Fundy, Nova Scotia; Meksyk- Guanajuato; Brazylia- Rio das Antas, Bento Gonçalves, Rio Grande do Sul; Indie- Bombey, Poona i Nasik regiony, Maharashtra; w Polsce: w druzach pegmatytowych granitów strzegomskich (śółkiewka, Czernica, Zimnik) strzelińskich (Mikoszów, Strzelin), w utworach pegmatytowych i Ŝyłach hydrotermalnych granitów karkanoskich (o/jeleniiej Góry), w bazaltach Jałowca k/lubania. Gmelinit (Na 2,Ca)Al 2 Si 4 O 12 6H 2 O Układ krystalograficzny- heksagonalny, pokrój kryształów- słupowy, piramidalny, tabliczkowy, romboedryczny, zbrudzenia (0001), rzadziej [0001], skupienia- promieniste, ziarniste; Twardość- 4.5 (kruchy), łupliwość- wyraźna wg {101 0}, przełam- nierówny; Barwa- bezbarwna, biała, czerwonawo-biała, Ŝółtawa, zielonkawo-biała, połysk- szklisty; 64

14 Geneza- tworzy się z fluidów wzbogaconych w Na, w bazaltach i skałach pokrewnych, takŝe w pegmatytach, minerały współwystępujące- zeolity, kalcyt, aragonit, kwarc. w świecie: Włochy- Montecchio Maggiore, Vicenza; Szkocja- Skye; Cypr- Pyrgos; USA- Bergen Hill, Hudson Co., Great Notch, Paterson, Prospect Park, Passaic Co., New Jersey; Kanada- Five Islands i Two Islands; Kazachstan- złoŝe Sokołowsko-Sarbajskie; Madagaskar- Bekiady; Australia- Flinders, Victoria. Pollucyt (Cs,Na)(AlSi 2 )O 6 nh 2 O Układ krystalograficzny- regularny, pokrój kryształów- kryształy są rzadkie, sześciany, 12- ściany rombowe lub 24-ściany deltoidowe, skupienia- drobno- ziarniste, masywne; Twardość (kruchy), łupliwość- śladowa niewyraźna, przełam- nierówny, muszlowy; Barwa- bezbarwna, biała, szara, lub z odcieniem róŝowego, niebieskiego, fioletoweg, połyskszklisty, tłusty, matowy; Geneza- w granitowych pegmatytach Li, minerały współwystępujące- kwarc, spodumen, petalit, ambligonyt, lepidolit, elbait, kasyteryt, columbit, apatyt, muskowit, skalenie potasowe, albit, mikroklin. Występowanie w świecie: Włochy- San Piero in Campo, Elba; Zimbabwe- Bikita; USA- Oxford Co., Maine; Kanada- Bernic Lake, Manitoba; Pakistan- Shengus, Skardu i Gilgit; Afganistan- Nilaw. Opracowała: dr Irina Galuskina 65