Studenckie Zeszyty Naukowe

ISSN 2299-2545 Studenckie Zeszyty Naukowe Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ Numer 1(8)/2016 Kraków 2016

Redakcja naukowa dr Wanda Stępniak-Minczewa Redakcja Szymon Przeklasa (redaktor naczelny) Jūlija Boikova, Karolina Lasoń, Magdalena Sopicka, Monika Szydłowska, Jakub Ścisłowicz, Jan Wójcik Recenzenci tomu Aleksandra Borowiec (Kraków, Uniwersytet Jagielloński) Elwira Buszewicz (Kraków, Uniwersytet Jagielloński) Maciej Czerwiński (Kraków, Uniwersytet Jagielloński) Magdalena Dyras (Kraków, Uniwersytet Jagielloński) Adela Gabríková (Kraków, Uniwersytet Jagielloński) Jan Skoczyński (Kraków, Uniwersytet Jagielloński) Korekta Jūlija Boikova, Karolina Lasoń, Szymon Przeklasa, Magdalena Sopicka, Monika Szydłowska, Jakub Ścisłowicz, Jan Wójcik, Laura Vavrová (język angielski) Publikacja powstała w ramach prac Koła Naukowego Slawistów im. T. Lehra-Spławińskiego Opracowanie graficzne, dtp Tomasz Sekunda Zdjęcie na okładce Galeria Deska (22.07.2014 r.), Ústí nad Labem-Střekov, Czechy, fot. Seweryn Puchała by Autorzy, 2016 ISSN 2299-2545 Wydanie sfinansowane ze środków Rady Kół Naukowych UJ Wydawca Wydawnictwo «scriptum» Tomasz Sekunda tel. + 48 60 4532 898 e-mail: scriptum@wydawnictwoscriptum.pl; www.wydawnictwoscriptum.pl

Studenckie Zeszyty Naukowe Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ nr 1(8)/2016 Spis treści Historia Jan Wójcik I Wojna Światowa na terenie Serbii w latach 1914 1918...5 Język Jūlija Boikova Dvojjazyčnosť a bohemizmy v textoch hudobnej skupiny Horkýže Slíže...15 Kultura Natalia Penar Rola i miejsce komiksu w kulturze współczesnej. Historia serbskiego komiksu...27 Krzysztof Kocik Różnorodność cywilizacyjna Słowiańszczyzny w ujęciu Feliksa Konecznego...45 Martyna Staśko Ubiór jako znak: kwestia hidżabu w Bośni i Hercegowinie...57 3

Literatura Monika Szydłowska Spadkobierca etosu rycerskiego: obraz Nikoli Zrinskiego w chorwackiej i słowackiej literaturze XVI wieku...73 Szymon Przeklasa W blaskach chwały: poeta i poezja w twórczości Janusa Pannoniusa...87 Karolina Lasoń Władca jako homo sanctus. Żywot św. Kazimierza Piotra Skargi oraz Život kralja Stefana Dečanskog Grzegorza Cambłaka analiza porównawcza...97 4 Numer 1(8)/2016 Spis treści

Studenckie Zeszyty Naukowe Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ nr 1(8)/2016 Jan Wójcik Uniwersytet Jagielloński I Wojna Światowa na terenie Serbii w latach 1914 1918 Wybuch Wielkiej Wojny Gdy w lipcu 1914 roku rozpoczynała się I Wojna Światowa, państwa biorące w niej udział liczyły na szybkie i decydujące zwycięstwo. Jak wiemy, wojna ta trwała do roku 1918 i zmieniła oblicze Europy, czego skutki widoczne są aż do dziś. Iskrą, która wywołała konflikt, był zamach na następcę tronu austro-węgierskiego, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, którego dokonał członek organizacji Młoda Bośnia, Gavrilo Princip. Austria, jako jedna z potęg europejskich, nie mogła sobie pozwolić na taką zniewagę. Dodatkowo władze w Wiedniu od dawna dążyły do zniszczenia lub podporządkowania sobie Serbii, a wydarzenia w Sarajewie dawały im do tego doskonały casus belli 1. O takim myśleniu świadczyć może raport austro-węgierskiego posła, barona Giesl von Gieslingen, który przebywał 1 W. Felczak, T. Wasilewski, Historia Jugosławii, Wrocław 1985, s. 416. 5

wtedy w Belgradzie: Zamach stworzył dla nas szczęśliwą moralnie pozycję 2. 23 lipca baron przekazał rządowi serbskiemu ultimatum składające się z dziesięciu punktów, a termin na przyjęcie żądań upływał dwa dni później. Nikola Pašić, premier Serbii, przekazał osobiście odpowiedź, w której zgodzono się na 9 z 10 warunków. Poseł austriacki uznał, że odpowiedź jest niezadowalająca i wraz z personelem opuścił Belgrad. 28 lipca 1914 r. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. Oczywiście jest to bardzo skrótowy obraz sytuacji, który ma jedynie przybliżyć okoliczności wybuchu wojny. Warto również zwrócić uwagę na istniejący i często powielany mit, jakoby to Serbia odpowiadała za wybuch wojny. Jest to nieprawdziwy obraz, który zwraca uwagę tylko na zamach w Sarajewie. W czerwcu 1914 roku po zamachu nieliczni wierzyli, że ta sprawa doprowadzi do wojny, jednak większość mocarstw europejskich od dłuższego czasu do tego dążyła. Istnieje również hipoteza, że odpowiedzialny za wywiad serbski Apis (Dragutin Dimitrijević), który uzbroił zamachowców z Młodej Bośni, był manipulowany przez wywiad niemiecki tak, aby sprowokować Austriaków do konfliktu i wywołania wojny na skalę europejską 3. Plan ataku na Serbię Austro-Węgry posiadały już w 1908 roku, kiedy to włączyły do monarchii Bośnię i Hercegowinę. Austria będąca w konflikcie z Serbią już od 1903 roku, postanowiła ukrócić aspiracje Belgradu, który jawnie dążył do zjednoczenia należących do Habsburgów ziem południowych Słowian. W istocie rząd wiedeński, wystosowując ultimatum, zwyczajnie nie zamierzał go przyjąć 4. Temat I Wojny Światowej jest bardzo rozległy i można by się nim zajmować w wielu różnych kontekstach, dlatego w swojej pracy postaram się skupić na sprawach związanych z Bałkanami, a dokładnie z Serbią i przebiegiem wojny na jej terytorium 5. Rok 1914 Wybuch wojny pociągnął za sobą rozpoczęcie ogólnoeuropejskiego konfliktu, który podzielił świat na dwa obozy: Państwa Centralne oraz 2 Ibidem, s. 416. 3 A. Chwalba, Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914 1918, Kraków 2014, s. 23. 4 Ibidem, s. 26 34. 5 W swoich rozważaniach opierać się będę przede wszystkim na pracy I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918 pod redakcją Andrzeja Krzaka. Opracowanie składa się z 19 artykułów o bardzo zróżnicowanej tematyce. 6 Historia Jan Wójcik

Ententę. Serbia znalazła się w tym drugim obozie, choć przed wojną była związana sojuszami jedynie z Grecją i Czarnogórą 6. Austro-Węgry do walk z Serbią wyznaczyły trzy armie: 5., 6., 2., a dowodzącym operacją był gen. Oskar Potiorek, uprzednio gubernator Bośni i Hercegowiny, znienawidzony przez Serbów. W jego dyspozycji było ok. 200 000 ludzi i ok 450 dział 7. Wojska serbskie liczyły 250 tys. ludzi pod bronią, jednak żołnierze byli zmęczeni wojnami bałkańskimi i źle uzbrojeni 8. Głównodowodzącym był ks. Aleksander, a szefem sztabu gen. Radomir Putnik. Zwycięstwo Austrii wydawało się przesądzone. Austriacka ofensywa została wyprowadzona z terenów Bośni. Walki początkowo rozwijały się po myśli gen. Potiorka. Do pierwszej bitwy doszło na wzgórzach Cery. Potyczki trwały cztery dni i mimo dużych strat wojska serbskie odniosły zwycięstwo i zmusiły wroga do odwrotu 9. Kolejna ofensywa austriacka rozpoczęła się 8 września i w wyniku walk został zajęty Belgrad. Było to wynikiem przede wszystkim kryzysu, jaki nastąpił w serbskiej armii, ponieważ zaczęło brakować amunicji i sprzętu. Ten problem rozwiązała pomoc udzielona przez Aliantów, ponieważ zaczęli oni przysłać znaczne dostawy zaopatrzenia przez port w Salonikach 10. Wobec takiej zmiany sytuacji gen. Putnik postanowił podjąć bitwę. Do starcia doszło nad rzeką Kolubryną. Była to największa bitwa, jaką Serbowie stoczyli podczas pierwszej wojny światowej i którą po ciężkich walkach wygrali, zmuszając Austriaków do odwrotu 11. Głównym trzonem serbskiej armii była rzecz jasna piechota. Jej funkcjonowanie zostało określone w ustawie z 1901 roku, w której to kraj został podzielony na pięć okręgów dywizyjnych, a każdy z nich zobowiązany był do mobilizacji czterech pułków piechoty. Dodatkowo funkcjonowała kompania (czeta) piechoty Gwardii Królewskiej 12. W armii mogły służyć 6 W. Felczak, op. cit. s. 417. 7 J. Rubacha, Działania wojenne w Macedonii 1915 1916, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014, s. 94. 8 W. Felczak, op. cit. s. 417. 9 Ibidem, s. 418. 10 Ibidem, s. 418. 11 Walki trwały kilka dni, a decydującego przełamania frontu dokonał dokonał gen. Živojin Mišić. W wyniku tych walk 15 grudnia został wyzwolony Belgrad; ibidem, s. 418. 12 Ł. Reszczyński, Piechota jako najsilniejsza broń Królestwa Serbii w 1914 roku, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014, s. 258. I Wojna Światowa na terenie Serbii Numer 1(8)/2016 7

osoby w wieku od 18 do 50 lat, jednak należy dodać, że w formacjach bojowych służyli żołnierze w wieku od 21 do 37 lat. Ci najmłodsi i najstarsi służyli w jednostkach w rodzaju obrony terytorialnej (poslednja odbrana), natomiast pozostali zostali podzieleni na grupy pierwszego i drugiego powołania (prvi i drugi poziv) 13. W momencie wybuchu konfliktu Serbia nie była przygotowana na kolejną wojnę, jednak udało jej się w krótkim czasie sprawnie dokonać mobilizacji i w lipcu 1914 roku król Piotr dysponował 450 000 żołnierzy oraz posiadał 500 dział 14. Bez wątpienia piechota stanowiła trzon armii serbskiej, ale nie wynikało to jedynie z braków technologicznych państwa. Istotne znaczenie miało górzyste ukształtowanie terenu, co sprawiało, że ten rodzaj oddziałów wyjątkowo dobrze sprawdzał się w walce 15. Na wspomnienie również zasługuje pojawiająca się informacja o wyjątkowo dobrych warunkach fizycznych żołnierzy serbskich i ich wyjątkowej wytrzymałości 16. Rok 1915 Po wycofaniu się wojsk austriackich pod koniec 1914 r. na froncie serbskim nastał względny spokój. Taka sytuacja utrzymywała się do jesieni 1915 roku. Do kolejnej ofensywy miało dojść w październiku 1915 r., kiedy 11. armia niemiecka, 3. austro-węgierska i 1. bułgarska ruszyły do ataku 17. Serbowie opuścili Belgrad i zaczęli się wycofywać w kierunku Kosowa. W nocy z 13 na 14 października Serbów zaatakowali Bułgarzy i przerwali serbskie linie zaopatrzenia z Salonikami poprzez zajęcie Macedonii, obszaru spornego we wzajemnych relacjach 18. W listopadzie głównodowodzący wojskami niemieckimi rozpoczął atak na Sandżak, co groziło okrążeniem wojsk serbskich 19. W takich warunkach serbscy dowodzący zdecydowali się na odwrót przez Albanię. Należy dodać, że odwrót był osłaniany przez wojska czarnogórskie, które początkowo mimo gigantycznej dysproporcji 13 Ibidem, s. 259. 14 Ibidem, s. 259. 15 Ibidem, s. 268. 16 Ibidem, s. 268. 17 W. Felczak, op. cit. s. 421. 18 Ibidem, s. 422. 19 Ibidem, s. 422. 8 Historia Jan Wójcik

sił starały się walczyć 20, a następnie dążyły do zawarcia separatystycznego pokoju z koalicją państw centralnych, co było swego rodzaju grą na czas. Ostatecznie Czarnogóra skapitulowała 25 stycznia 1916 r. 21. Na początku czerwca 1915 Serbowie zajęli północną część Albanii, zyskując w ten sposób dostęp do Adriatyku 22. Pod koniec miesiąca władze serbskie i albańskie podpisały porozumienie, tzw. Protokół Tirański na mocy którego po wojnie tereny zajęte przez Serbię miały zostać trwale włączone do królestwa 23. W listopadzie Serbowie znaleźli się przed wyborem: kapitulacja bądź próba wycofania. Kapitulacja oznaczałaby podporządkowanie się Austro-Węgrom i rezygnację z politycznego celu wojny, jakim była konsolidacja państwa, a w dalszej kolejności połączenie południowych Słowian w ramach jednego państwa 24. Decyzja o odwrocie oznaczała wycofanie ok. 140 000 żołnierzy, a wraz z nimi uciekających cywilów 25. Droga była bardzo trudna, ponieważ wiodła przez wysokie góry. Zważając na porę roku, często wymagała przedzierania się w mrozie przez śnieg, często terenami pozbawionymi dróg. Ten epizod w serbskiej historii jest zapamiętany, jako serbska Golgota, a trasa, jaką przemierzali, jako droga śmierci 26. Oprócz warunków pogodowych uchodzący musieli zmagać się z głodem, pragnieniem, chorobami, a także wrogością Albańczyków. Zdarzały się przypadki zbrojnych ataków w celach rabunkowych czy nawet z zamiarem zwyczajnej zemsty 27. Ci, którym udało się dotrzeć do wybrzeża, musieli jeszcze czekać na transport na wyspę Korfu. Ewakuacja odbyła się na początku 1916 roku z pomocą francuskich statków, chociaż wcześniej o swoim wsparciu zapewniali również Anglicy i Włosi 28. 20 Bitwa pod Mojkovcem, nazywana również czarnogórskie Termopile, gdzie Czarnogóra straciła niemal połowę swoich sił ale nie pozwoliła się rozbić. J. Rubacha, Działania wojenne w Macedonii 1915 1916, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014, s. 99. 21 Ibidem, s. 99. 22 W. Szczepański, Serbski odwrót przez Albanię na przełomie 1915/1916 r. Jak doń doszło, jak zapamiętali go Serbowie?, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014, s. 222. 23 Ibidem, s. 222. 24 Ibidem, s. 225 25 Ibidem, s. 226. 26 Ibidem, s. 227. 27 Taką wrogość do Serbów wzbudzały wspomnienia okupacji serbskiej z lat 1912 1913; ibidem, s. 229. 28 Ibidem, s. 231. I Wojna Światowa na terenie Serbii Numer 1(8)/2016 9

Serbia i Serbowie pod okupacją Ludność serbska, która pozostała, znalazła się w jeszcze trudniejszej sytuacji. Serbia została podzielona na strefy okupacyjne, a represjom zostali poddani również Serbowie mieszkający w Bośni i Hercegowinie i w Macedonii 29. Pierwsze deportacje rozpoczęły się już pod koniec 1915 roku. Wyjątkowo okrutni byli Bułgarzy. Deportowali, rekwirowali żywność i wszelkiego rodzaju przydatne rzeczy, wymuszali pieniądze 30. W serbskiej pamięci historycznej zostanie to utrwalone, co przełoży się na ambiwalentny stosunek do Bułgarów. Wraz ze zbliżającym się końcem wojny okrucieństwo okupantów narastało. Między innymi podczas walk o Bitolę Bułgarzy użyli gazów bojowych. Serbskie źródła wskazują, że celem była ludność cywilna. Znane są przypadki mordowania jeńców z rozkazów dowództwa, a w maju 1917 roku miano wydać rozkaz, aby żołnierze zabijali każdego Serba, jakiego spotkają na drodze 31. Bułgarzy wysyłali również na front jeńców, aby walczyli ze swoimi pobratymcami, a w ostatniej fazie wojny posługiwali się dziećmi w wieku 12 16 lat. Używali również kobiet i dzieci jako tarcz ochronnych. Z niepotwierdzonych źródeł wynika, że władze bułgarskie nakazały, aby ludność z okupowanej Serbii miała się szczepić przeciwko ospie, a tymczasem wstrzykiwano im choroby zakaźne 32. Powstało również wiele obozów internowania, w których przebywali jeńcy wojenni, inteligencja, duchowni, a z czasem również każdy, kto wydawał się podejrzany. Warunki sanitarne w tych obozach były bardzo złe i w wielu przypadkach przypominały te, które później stosowali naziści 33. Po zwycięstwie w listopadzie 1915 roku jeńcy wzięci do niewoli przez Niemców zostali umieszczeni na terenie Czech, gdzie wykonywali przymusowe prace rolne. Znalazło się ich tam ok. 66 000. Codziennie otrzymywali zupę i purée, co drugi dzień gorzki chleb z trocin i ziemniaków, a raz w miesiącu mięso i soloną rybę 34. Należy wspomnieć o instytucji 29 D. Gibas-Krzak, Zbrodnie popełnione na Serbach przez wojska i władze okupacyjne państw centralnych w latach 1914 1918, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014, s. 115. 30 Ibidem, s. 115 122. 31 Ibidem, s. 121. 32 Ibidem, s. 121. 33 Ibidem, s. 118. 34 Ibidem, s. 118. 10 Historia Jan Wójcik

zakładników, jaką wprowadziły władze austriackie w Bośni zaraz po mobilizacji 28 czerwca 1914 roku. Polegało to na tym, że osoby wpływowe i istotne dla społeczności prawosławnej miały gwarantować swoim życiem bezpieczeństwo obiektów strategicznie ważnych (koleje, mosty, dworce, urzędy, linie telegraficzne). Tacy zakładnicy byli przetrzymywani np. w wagonach albo pod mostami 35. Wybuch powstania w 1917 roku Ludność serbska, która pozostała na okupowanych ziemiach, wobec narastającego terroru zaczęła się buntować. Krótko przed rozpoczęciem wojny serbskie władze zdając sobie sprawę z zagrożenia, postanowiły utworzyć ochotnicze oddziały (tzw. oddziały czetnickie), które miały wspierać armię regularną. Liczyły one po kilkaset osób. Początkowo ochotnicy pochodzili głównie z Bośni, a po rozpoczęciu walk zgłaszali się do nich pojmani żołnierze lub dezerterzy ze Słowenii, Chorwacji, Macedonii, ale również muzułmanie 36. Głównymi zadaniami tych oddziałów były działania na tyłach wroga w celu dezorganizacji zaopatrzenia lub zwalczania mniejszych oddziałów austro-węgierskich. Sytuacja zmieniła się po klęsce w 1915 roku. Regularne i zorganizowane jednostki wycofały się do Albanii, natomiast opór zaczęła stawiać ludność, która pozostała. Początkowo były to małe grupy chłopów, ale wraz z nasilającym się terrorem Serbowie zaczynali być coraz bardziej zdecydowani do walki 37. Morale podnosiły informacje o odbudowie serbskiej armii i przerzuceniu jej na front salonicki. Opór ludności cywilnej był widoczny na każdej płaszczyźnie życia społecznego, czego wyrazem było m. in. bojkotowanie produktów produkcji austriackiej, niemieckiej lub bułgarskiej 38. Latem 1916 roku zaczęły się tworzyć pierwsze organizacje konspiracyjne obejmujące większe tereny. Jedna z takich organizacji powstała w Belgradzie i swoim zasięgiem obejmowała okolicę, ale również część terytorium okupowanego przez Bułgarię 39. Naczelne Dowództwo Wojsk 35 Ibidem, s. 119. 36 A. Krzak, Działania partyzanckie i powstańcze w Serbii w latach 1916 1917, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014, s. 129. 37 Ibidem, s. 133. 38 Ibidem, s. 134. 39 Ibidem, s. 135. I Wojna Światowa na terenie Serbii Numer 1(8)/2016 11

Serbskich było informowane o sytuacji w kraju i postanowiło włączyć się w organizację oporu przeciwko okupantom. Było to związane również ze świadomością zbliżającej się ofensywy na froncie salonickim oraz przystąpienia Rumunii do wojny 40. Dowództwo we wrześniu 1916 wysłało do Serbii Kostę Pećanaca, który został niewłaściwie wyposażony przez przełożonych i początkowo musiał prowadzić działalność propagandowo-agitacyjną 41. Mimo złego przygotowania operacji udało mu się zorganizować czetę i podjąć pierwsze walki. W listopadzie spotkał się z innym lokalnym przywódcą, Kostą Vojinoviciem, który już wcześniej organizował opór i posiadał liczniejsze siły. Podjęli oni wspólnie decyzję o utworzeniu Komitetu Centralnego oraz Naczelnego Dowództwa 42. Był to początek zorganizowanego oporu na większą skalę. Czety podzieliły się terytorium, za które były odpowiedzialne, zorganizowały łączność między sobą oraz mobilizowały i rekrutowały ludność do walki. Ruch oporu z każdym dniem stawał się coraz mocniejszy, co powodowało nasilenie represji. Bułgarzy postanowili rozprawić się z partyzantami poprzez przymusowy pobór do wojska. Reakcją na zarządzenie były masowe ucieczki chłopów do lasów i w góry, a także przyłączanie się do czet 43. W lutym 1917 roku dowódcy czet spotkali się i wspólnie podjęli decyzję o wywołaniu ogólnego powstania w najlepszym możliwym momencie, o którym miał zdecydować K. Pečenac 44. Kilka dni później jedna z czet podjęła walkę z oddziałem bułgarskim, co spowodowało podjęcie decyzji o ogłoszeniu powstania 45. Początkowo powstańcy odnosili sukcesy, co sprawiało, że do czet zgłaszało się jeszcze więcej ochotników, a ludność cywilna chętniej udzielała wsparcia, jednak panowały ogromne braki w sprzęcie. Mimo problemów z zaopatrzeniem powstanie szybko się rozprzestrzeniało. Głównodowodzący starał się je powstrzymać, jednak po zdobyciu miasteczka Kuršumliji było to już niemożliwe, ponieważ 40 Ibidem, s. 136. 41 Ibidem, s. 137. 42 Ibidem, s. 138. 43 Ibidem, s. 141. 44 Głównodowodzący K. Pečenac starał się odwieść pozostałych dowódców od przedwczesnego powstania, ale został przegłosowany przez pozostałych i zgodził się na rozpoczęcie przygotowań. W konflikcie Pečenac zachował stanowisko przywódcy, ale zachwiało to jego pozycją; ibidem, s. 141. 45 Niewykluczone, że oddział ten specjalnie podjął walkę, aby postawić K. Pečenca w sytuacji, w której musi ogłosić powstanie; ibidem, s. 142. 12 Historia Jan Wójcik

informacja o tym sukcesie szybko rozprzestrzeniła się w innych rejonach kraju 46. Już od samego początku Bułgarzy we współpracy z Austriakami starali się zdławić powstanie, ale pierwsze próby skończyły się porażką. Dopiero ofensywa zorganizowana 8 marca 1917 roku, w której okupanci posiadali druzgocącą przewagę, zakończyła się sukcesem i zmuszeniem partyzantów do odwrotu. Nie wszystkie czety zostały rozbite, ale po tej dobrze zorganizowanej akcji ruch oporu nie był już tak sprawny i skuteczny. Łącznie w walkach wzięło udział ok. 20 000 partyzantów i ok. 50 000 żołnierzy austriackich i bułgarskich 47. Należy dodać, że tereny na powrót zajęte przez okupantów zostały poddane brutalnym represjom. W trakcie pacyfikacji Bułgarzy i Austriacy zamordowali ok. 20 000 cywilów, a kolejne 80 000 wywieziono do obozów pracy przymusowej. Spalono setki domów, a niektóre wioski zupełnie przestały istnieć 48. Pierwsza Wojna Światowa w pamięci europejskiej zachowana jest przede wszystkim jako wojna pozycyjna we Francji i Belgii, jednak równie dramatyczne sceny rozgrywały się na tym pobocznym froncie walk. Dysproporcja sił stawiała Serbów na z góry przegranej pozycji, ale potrafili oni powstrzymać wroga i ulegli dopiero w momencie, gdy zostali zmuszeni do walki na dwóch frontach. Mimo gorszego wyposażenia ich walka była skuteczna ze względu na dobrą organizację i wyszkolenie piechoty, a także wysokie morale wojsk serbskich. Trzeba pamiętać, że porażka pod koniec 1915 roku jest bardzo trudnym wspomnieniem w historii narodu serbskiego. Ludność uciekająca przed agresorem przeżyła w górach Albanii prawdziwą drogę śmierci, na której zginęło, według różnych szacunków, od ok. 217 000 do 250 000 ludzi przede wszystkim cywilów 49. Wielka Wojna, która była tak tragiczna dla całej Europy, ostatecznie doprowadziła pokonaną, choć nieustannie stawiającą opór Serbię do powstania Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, zupełnie nowego i jednego z większych państw w Europie. Serbowie ponieśli wielką ofiarę w tej wojnie, jednak wytrwale dążyli do celu, jaki sobie wyznaczyli na początku, a celem tym było zjednoczenie Słowian Południowych w jednym organizmie państwowym i udało im się tego dokonać. Rola Serbii w zjednoczeniu urośnie do rangi mitologemu, który zdefiniuje serbskie wyobrażenia o obu Jugosławiach. 46 Ibidem, s. 145 146. 47 Ibidem, s. 148 154. 48 Ibidem, s. 153. 49 W. Szczepański, op. cit. [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014, s. 228. I Wojna Światowa na terenie Serbii Numer 1(8)/2016 13

First World War in Serbia in 1914 1918 The article presents a difficult topic of First World War in Serbia. This particular battlefront is not represented in the mainstream discourse about the War. The author of the article is trying to present the main happenings during the War such as the year 1914 successful defense, defeat in the 1915 and terrible retreat of Albania, terrible situation in which civilians existed and Serbian resistance. The article is focused on territory of Serbia and on all incidents in this territory. Bibliografia Chwalba A., Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914 1918, Kraków 2014 Felczak W., Wasilewski T., Historia Jugosławii, Wrocław 1985. Gibas-Krzak D., Zbrodnie popełnione na Serbach przez wojska i władze okupacyjne państw centralnych w latach 1914 1918, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014. Krzak A., Działania partyzanckie i powstańcze w Serbii w latach 1916 1917, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014. Reszczyński Ł., Piechota jako najsilniejsza broń Królestwa Serbii w 1914 roku, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014. Rubacha J., Działania wojenne w Macedonii 1915 1916, [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014. Szczepański W., Serbski odwrót przez Albanię na przełomie 1915/1916 r. Jak doń doszło, jak zapamiętali go Serbowie? [w:] I Wojna Światowa na Bałkanach. Działania militarne i polityczne w latach 1914 1918, red. A. Krzak, Szczecin 2014. 14 Historia Jan Wójcik

Studenckie Zeszyty Naukowe Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ nr 1(8)/2016 Jūlija Boikova Uniwersytet Jagielloński Dvojjazyčnosť a bohemizmy v textoch hudobnej skupiny Horkýže Slíže Príspevok sa zameriava na analýzu textov súčasnej slovenskej punk rockovej skupiny z niekoľkých dôvodov. Po prvé jednou z efektívnych a netradičných metód samostatného osvojovania si cudzieho jazyka popri lektoráte a jazykových cvičeniach je počúvanie hudby. Takýmto spôsobom študent môže precvičovať výslovnosť a prízvuk, efektívnejšie a rýchlejšie si zapamätá jednotlivé lexikálne prvky a syntaktické konštrukcie, pozoruje štylistickú rozmanitosť jazyka v praxi, ba čo viac zoznamuje sa s kultúrnymi reáliami príslušného obdobia. Po druhé doteraz sa ešte nikto jazykovými osobitosťami skladieb slovenských punkových hudobných skupín nezaoberal. Viacvrstvové texty predstavujú veľmi vzácny materiál na jazykový rozbor, pretože obsahujú prvky hovorového štýlu, fragmenty z iných jazykov, vulgarizmy, slovné hry a podobne. Keďže hudba je súčasťou umenia odrážajúceho okrem iného kultúrne tendencie v spoločnosti, na základe tvorby skupiny, ktorá 15

je na Slovensku populárna, môžeme robiť závery týkajúce sa kultúrneho aj jazykového portrétu adresáta tejto hudby súčasného mladého Slováka. Po tretie samotná téma českých kontaktových javov nie je vyčerpaná a dodnes je jedným z problémových aspektov, ktorý negatívne ovplyvňuje osvojovanie si spisovného slovenského jazyka. Je dôležité vedieť, v ktorých slovenských textoch sa môžu vyskytnúť bohemizmy, ale predovšetkým prečo sa tam nachádzajú. V umeleckých textoch bohemizmy plnia štylistickú funkciu, a práve na túto oblasť by sme sa v príspevku chceli sústrediť. Jedným z našich cieľov je poukázať na české jazykové prvky v textoch skladieb skupiny Horkýže Slíže. Na začiatku zadefinujeme kľúčovú terminológiu, uvedieme príčiny blízkosti češtiny a slovenčiny v rôznych aspektoch a budeme zisťovať, prečo sa české jazykové prvky používajú v umeleckých textoch. Napokon predstavíme charakteristiku tvorby slovenskej hudobnej skupiny Horkýže Slíže a podrobnejšie preskúmame české prvky, ktoré sa vyskytujú vo vybraných textoch ich piesní. Táto téma zoskupenia môže byť zaujímavá nielen pre filológov, ale aj pre bežných fanúšikov, a to z toho dôvodu, že sa teší popularite na Slovensku aj v Česku a veľa poslucháčov ju považuje za klasiku slovenskej hudby po roku 1989, ktorá vyvoláva nostalgické spomienky na časy, keď sa nepočúvalo pomaly nič iné 1. Hlavným cieľom príspevku je však poukázať, že preniknutie českých prvkov do slovenského textu nenarúša jeho pochopenie. Podľa Akademického slovníka cudzích slov má pojem bohemizmus dva významy. Je to na jednej strane jazykový prvok prevzatý z češtiny do iného jazyka alebo podľa nej utvorený, ale aj český jazykový prvok v cudzojazyčnom texte. 1 Z recenzie Martina Durdovanského Horkýže Slíže 54 Dolu Hlavou pre Birdz Magazín dňa 5.10.2009, http://birdz.sk/casak/horkyze-slize-54-dolu-hlavou-recenzia/17273-clanok.html (dostupné online 11.03.2016). Veľa používateľov na stránke www.youtube.com v sekcii komentárov pod rôznymi nahrávkami Horkýže Slíže vyjadruje podobné názory týkajúce sa obľúbenej skupiny (originálny pravopis): Som velmi rad ze som vyrastal na skupinach ako horkyze slize [ ] (Slavo Martinka); Je to vyborna pesnicka i najlepsia skupina na svete (jakubletko11). Na fanfóre skupiny sa pridávajú aj českí fanúšikovia: Čau chlapi, poslouchám Vás spoustu let byl sem na několika Vašich koncertech a musím říct, že neexistuje lepší kapelka Navíc ta slovenština je mnohem větší nářez než naše čeština Jen tak dál a Vám to šlape! (Honza). 16 Język Jūlija Boikova

Mnohí jazykovedci, no i bežní používatelia slovenčiny tento termín vnímajú ako pojem s negatívnou konotáciou, pretože akékoľvek cudzorodé prvky v materinskom jazyku kvalifikujú ako nepotrebné a uvedomujú si, že na ich mieste by bolo vhodnejšie použiť slovo slovenského pôvodu. Takéto chápanie sa spája s akomodačným a delimitačným stereotypom, ktoré sformuloval J. Dolník 2. Prvý spočíva v presvedčení, že jazykové a národné povedomie Slovákov je nedostatočne rozvinuté, z čoho sa vyvodzuje záver, že Slováci prejavujú výrazne silnejší sklon k prispôsobovaniu sa češtine ako Česi slovenčine a to údajne poukazuje na nižšiu jazykovú uvedomenosť Slovákov. Na základe delimitačného stereotypu je potvrdenie jazykovej identity možné len prostredníctvom debohemizačnej jazykovej kritiky, z pozície ktorej sa bohemizmy kvalifikujú ako afunkčné, a teda nepotrebné. Takáto jazyková výchova je zameraná na to, aby používatelia spisovnej slovenčiny vnímali jasnú hranicu medzi češtinou a slovenčinou a obmedzili používanie českých prvkov. Terminologicky úspešnejší sa zdá pojem kontaktový variant, ktorý sa v slovenskej jazykovede začal používať ako termín s širším sociolingvistickým kontextom s akcentom na pôvod slova. Tento pojem sa používa na opis a interpretáciu lingvistických javov, ktoré vznikajú v podmienkach kontaktu češtiny a slovenčiny. Podľa K. Buzássyovej aj pojem kontaktové synonymum ako jazykový odraz kontaktu češtiny a slovenčiny, čiže dvoch spisovných jazykov, predpokladá aspoň de jure rovnoprávnosť týchto jazykov a ich vzájomné pôsobenie 3. A. Jedlička vo svojej interpretácii tohto pojmu zdôraznil, že: [ ] pod kontaktovými variantmi sa rozumejú prostriedky vznikajúce v kontaktových podmienkach jazykov predovšetkým pri ich fungovaní v spoločnom štátnom útvare 4. Definičný znak existencia spoločného štátu už nie v súčasnej situácii obligátny, avšak zreteľne poukazuje na jeden z faktorov, ktoré podmienili preberanie českých prvkov do slovenčiny spolužitie 2 J. Dolník, K slovenskej kultúrnej identite (vo vzťahu k spisovnému jazyku), [w:] Studia Academica Slovaca, red. rada: J. Baďurík, J. Dolník a iní, Bratislava 2009, s. 93 104. 3 K. Buzássyová, Kontaktové varianty a synonymá v slovenčine a češtine, Jazykovedný časopis, 1993, nr 44, s. 92. 4 A. Jedlička, Kořeny a rozvoj konfrontačného studia češtiny a slovenštiny, [w:] Slavica Pregensia, red. V. Budovičová, Praha 1995, s. 16. Dvojjazyčnosť a bohemizmy Numer 1(8)/2016 17

Čechov a Slovákov v jednom štátnom celku (o ďalších faktoroch sa ešte zmienime). V našom prípade by bolo najvhodnejšie nazývať české jazykové prvky nájdené v textoch piesní bohemizmami, pretože spájajú v sebe oba významy z už spomenutého Akademického slovníka cudzích slov. Po prvé sú to české prvky v slovenskom texte, a po druhé sú buď úplne prevzaté v originálnej českej podobe, alebo sú vytvorené podľa zásad českého jazyka, čo neskôr uvidíme na konkrétnych príkladoch. Slovenčina a čeština patria do západoslovanskej skupiny jazykov, pričom ich blízkosť nie je len genetická a typologická, ale aj geografická, historická a kultúrna. Neustály kontakt týchto jazykov pretrváva od 15. storočia, keď privilegovaní slovenskí zemepáni, nižší šľachtici a meštianstvo začali používať spisovnú češtinu ako písomný jazyk, a trval až do roku 1993, keď došlo k rozdeleniu spoločného česko-slovenského štátu. Kontaktové pôsobenie češtiny na slovenčinu bolo vždy intenzívnejšie, pretože čeština predstavovala do 19. storočia pre slovenčinu zdrojový jazyk. Vtedy Slováci nemali vlastné hospodárske, politické ani kultúrne centrum, ktoré by slúžilo ako centrum spisovného jazyka. V tomto kontexte by bolo vhodné uviesť postreh J. Dolníka, že česko-slovenské kultúrne a s tým aj jazykové vzťahy sa ocitli v rozpore medzi zachovaním solidarity a túžbou po identite: Na jednej strane z genetickej blízkosti oboch národov a historického spolunažívania v spoločnom geografickom aj politickom priestore sa vypestovalo vedomie spolupatričnosti a na druhej [ ] sa u Slovákov posilňoval inštinkt primárnej identity, lebo ich priestor sebamanifestácie bol oveľa menší ako český 5. V konkurencií týchto dvoch smerov sa presadila druhá tendencia. Súčasnú nezvyčajnú česko-slovenskú dvojjazyčnú situáciu výstižne charakterizovala M. Nabělková: Vzájomná zrozumiteľnosť, ktorá vyplýva z genetickej príbuznosti, štruktúrnej podobnosti a dlhodobého intenzívneho kontaktu a prelínania jazykových spoločenstiev, predstavuje prirodzený predpoklad percepčného bilingvizmu a od neho sa odvíjajúcej dvojjazykovej komunikácie, pri ktorej každý z komunikantov používa svoj jazyk 6. Čo sa týka formálnej blízkosti češtiny a slovenčiny, F. Uher uviedol údaje lexikografických výskumov, v ktorých vychádzal z porovnania 5 J. Dolník, op. cit., s. 222. 6 M. Nabělková, Slovenčina a čeština v kontakte: pokračovanie príbehu, Bratislava Praha 2008, s. 14. 18 Język Jūlija Boikova

slovenského textu a jeho prekladu. Podľa týchto výsledkov sa české a slovenské texty plne zhodujú na 38 %, čiastočne na 46 %; problémy s pochopením významu slovenského textu môžu mať Česi len pri 16 % textu. Ak by sme porovnali 500 najfrekventovanejších slov v oboch jazykoch, úplne rovnakých slov by sme našli 46 %, čiastočne zhodných slov je asi 31 % a len 23 % slov je celkom odlišných 7. V dnešnej dobe sa teda dá hovoriť o obojstrannom pasívnom bilingvizme, o vzájomnej zrozumiteľnosti a pochopení Čechov a Slovákov, ktorá umožňuje bezproblémovú komunikáciu v dvoch jazykoch súčasne, ale aj pochopenie písaných textov. Koexistencia češtiny a slovenčiny je, samozrejme, viditeľná aj v umeleckých textoch. Pre nedostatok materiálov, v ktorých by sa táto téma skúmala na príklade textov piesní alebo básní (pretože v poézii môžu kontaktové javy plniť inú funkciu, napríklad používať sa na zvýraznenie rytmu, čo nie je možné pokiaľ ide o prózu), my sme sa rozhodli uviesť príčiny, prečo sa čeština vôbec vyskytuje v slovenskej próze. M. Nabělková píše, že ani viacjazyčnosť v slovenskej próze nie je dosť rozpracovaná téma, hoci disponujeme dostatkom pozoruhodného materiálu. Rozmanito a frekventovane sa čeština ako výrazový aj kompozičný prvok objavuje v tvorbe mnohých slovenských prozaikov patria k nim D. Tatarka, D. Mitana, V. Pankovčín, V. Klimáček, V. Šikula, P. Vilikovský a mnohí iní 8. Čeština v slovenskej próze rozličných období vystupuje: ako prostriedok jazykovej charakterizácie postáv (vo funkcii etnického zaraďovania ako signalizácia českosti ; čeština u slovenských postáv aj jej rozmanité formy miešania slovenčiny a češtiny literárne využité s rozličným cieľom); v podobe rozličných citátov odkazujúcich k rozmanitým sféram českého kultúrneho prostredia, k sféram fungovania češtiny v slovenskom prostredí až po autorské využitie češtiny. Zapojenie češtiny do slovenského textu aj prepojenie s českým kultúrnym kontextom dovoľuje vnímať češtinu ako literárne využiteľný alternatívny, samostatne nosný kód. Je to výborný štylistický prostriedok, používanie ktorého tiež poukazuje na to, že tieto jazyky a zároveň aj národy 7 F. Uher, Slovenština, Brno 1990, s. 8. 8 M. Nabělková, op. cit., s. 237. Dvojjazyčnosť a bohemizmy Numer 1(8)/2016 19

fungujú v dlhodobom a rozmanito diferencovanom kontakte, preto čeština v slovenskom prostredí predstavuje frekventovaný a zrozumiteľný kód, nevyžadujúci vnútrotextový preklad. Bohužiaľ, príklady zo slovenskej tvorby (napríklad česko-slovenská korešpondencia v Bájke o spoločnej kúpeľni Martina Bútoru alebo v diele Ivana Kadlečíka Žiť sa dá len autobiograficky ), ktoré uvádza M. Nabělková vo svojej práci v kapitole Využitie češtiny ako špecifický prípad viacjazyčnosti v slovenskej literatúre ilustrujú len dvojjazyčnosť v slovenskej próze (používanie češtiny ako takej), nie prejav jednotlivých kontaktových javov alebo bohemizmov, ktoré by sme mohli porovnať s tým, čo sme našli v našom materiáli 9. V našom prípade by išlo skôr o používanie bežných českých prvkov, ktoré, ako predpokladáme, by mohli odrážať práve styk dvoch jazykov v každodennom prostredí: vplyv českých médií, nepreloženej českej literatúry, bežnú ústnu komunikáciu, pre ktorú je používanie hovorovej lexiky charakteristické. Horkýže Slíže je slovenská hudobná skupina, ktorú v roku 1992 v Nitre založil Peter Hrivňák (spev, basgitara) s Máriom Sabom (gitara) a s Martinom Košovanom (bicie). Jej štýl sa postupne s vydávaním albumov menil, od tvrdého rocku s humornými textami na neskorší soft rock. Všeobecne sa dá klasifikovať aj ako comedy rock, býva tiež označovaný ako naivný punk. Horkýže Slíže patria medzi kapely, ktoré sú rovnako populárne na Slovensku aj v Česku. Oficiálna slovenská webová stránka skupiny uvádza históriu vzniku skupiny, jej diskografiu, nevenuje však dosť pozornosti ich voľbe hudobného štýlu, akým je comedy rock, významu textov ani ich kultúrnemu poslaniu. Spoľahlivú informáciu o samotnej tvorbe je momentálne možné čerpať z rozhovorov s členmi kapely. Sólista Peter Hrivňák svoje diela charakterizuje ako jednoduché, sprostunárodné 10. Vtipné či humorné texty skupiny zobrazujú rozmanité, bežné, každodenné situácie a zosmiešňujú ich hlavné postavy ( Mám v p na lehátku neporozumenie a nedostatok vzájomnej podpory v rodine; Fakty o nezmyselnosti informácií zverejňovaných v súčasných médiách a hlúposti čitateľov, ktorí nemajú kritické myslenie; Silný refrén o tom, 9 Ibidem, s. 236. 10 Z rozhovoru s Petrom Hrivňákom pre časopis Život dňa 11.10.2013 (dostupné online 12.03.2016), http://zivot.cas.sk/clanok/14982/kuko-z-horkyze-slize-ma-v-p-na-lehatkuale-doma-nenadava. 20 Język Jūlija Boikova

ako sa v dnešnej dobe dá získať slávu pomocou nezmyselných pesničiek určených pre naivného poslucháča, Náboženské zvyky o nepríjemnej a falošnej tvári náboženských tradícií atď.). Komický efekt je dosiahnutý najmä pomocou hovorových prvkov (hrabať sa, húkať do niekoho, papuľa, gate); žargónu, slangu (hovado, vavrívny, kraviny atď.); vulgarizmov (vysrať sa na niečo, zodvihnúť riť atď.); slovných hier (neverte všetkému, čo napíšu, niekedy napíšu aj napíšu; včera som prišiel domov dnes); dokonca aj prostredníctvom výrazných fonetických osobitostí, ktoré sú charakteristické napríklad pre bratislavské nárečie (viď celé texty Brďokoky a Mám v p na lehátku ) alebo zajakávajúcich sa (to sa iba do-do-do-dohadujú, kto-ktorý zbehne p-p-pre zásoby), alebo dokonca pomocou napísania textu odzadu: (Uloms an lokyvz in net a mítsaťš os oč, eiven net, ulops as aivaben a uocherts uondej dop újavýb). Dôležitú informáciu o jazykovej stránke textov Horkýže Slíže sprístupňuje rozhovor Petra Hrivňaka pre Život, v ktorom na otázku Ľudia, ktorí píšu slovenské texty pesničiek, sa občas sťažujú, že slovenčina je pomerne komplikovaná. Je to tak? sólista odpovedá: V lyrike je dosť kostrbatá. Ale keď v pesničkách použijete slang, prípadne istú nedotiahnutosť, akú robil napríklad Janko Kuric z Vidieka, tak sa pesnička v slovenčine môže stať fenoménom. U Kurica jeho slovenčina neprekážala, aj keď dával dĺžne, mäkčene, kam chcel. Slíže tiež pochopili, že netreba všetko krásne vyartikulovať. Mnohé kapely však majú problém napríklad preto, že robia vážne texty. Z tejto odpovede vyplýva, že pre členov skupiny nie je dôležitá jazyková správnosť textov. Nechávajú sa uniesť témou, náladou a nadšením a nevenujú veľa pozornosti (je možné že si to ani neuvedomujú) tomu, že ich texty obsahujú určité lexikálne alebo ortografické 11 špecifiká. Z tých istých dôvodov sa môžu v textoch vyskytovať aj bohemizmy, ktorým sa budeme venovať v pokračovaní príspevku. 11 Texty piesní, ktoré sú sprístupnené na internetových stránkach ako napríklad www.karaoketexty.cz, http://www.lyricon.net a www.supermusic.sk.v skutočnosti ponúkajú texty s rôznou, najčastejšie nesprávnou ortografiou. Toto môže byť spôsobené fonetickými ťažkosťami pri transkripcii, ale aj limitovanou kompetenciou autorov transkripcie nie je vylúčené, že tieto texty na internet umiestňujú aj Česi. Dvojjazyčnosť a bohemizmy Numer 1(8)/2016 21

Pieseň Já žerú kvítí je vhodnou ilustráciou dvojjazyčnosti, dokonca aj viacjazyčnosti v slovenskom texte, keďže sa v ňom prelína nielen slovenský a český text, ale aj ruský (citát z ruskej pesničky pre deti «Ďóńňü âńĺăäŕ áóäĺň ěŕěŕ» Lva Ošanina) a anglický text (Give Peace a Chance názov skladby Johna Lennona a Yoko Onovej). (Hej!) Tu si hlavne každý kto chce robí, to čo chce. (Hej!) Keď máš dredy a z bundy ti trčia franforce Spravte dredy na tom mojom háré Háre, háre, háre, háre, háre! Vsigdá búdet nébo i búdet sólnce. [refrén:] Ja žeru kvítí a lesní bobule, Mé tělo ví, že to je jediné, co mohu jíst, fazole Bonduelle, poslouchat hipies, mít dredy, bambule a s každou jít. A ak sa ti to nepáči, tak vlez mi na kredenc. (Hej!) Ja si budem ďalej tančiť ten svoj hippie-dance. Za barákom postavím si Tí-Pí A už si prestaň robiť z toho vtipý (Jah!) John Lennon by ti povedal Give peace a chance. Nie je úplne jasné, prečo je refrén napísaný v češtine. Pieseň je venovaná téme subkultúry hispterov, ľudí, ktorí sa v 40. rokoch 20. storočia presvedčili, že sloboda môže existovať len mimo oblasti normálnej spoločnosti. Možno by použitie českej pasáže v texte mohlo symbolizovať jednotu slovenskej a českej mládeže. Sloveso tancovať je použité v českom variante tančit pravdepodobne pre rytmickosť. Zaujímavým príkladom vnímania češtiny zo strany Slovákov, ktorého odraz môžeme sledovať v jazykovej miešanine slovenčiny a češtiny, je pieseň so symbolickým názvom Česká : Kde jseš, ty debile? Kde jseš, ty buzna! Píšu ti mobilem psaníčka různá. Co, jaký parkoviště? Ježíšmarjá! Ten vůl ti zase krade ty autorádia! Prdele, to je děs! Prdele, řiti! Kam si sakra, vlez? Kde máš svý lidi!? Jó, počkej, dám ti Pepu. Jó, tě bůh, Ivane! Vem mi ten Panasonic. Jó. Díky, Pepane! [refrén:] Dejte mi lidi, já to udělám, všude mám známí, všude tak trochu. Delte mi lidi, já to udělám, no až se vrátí kamarád z lochu 22 Język Jūlija Boikova

Komický efekt sa tu dosiaha pomocou nadávok a používania hovorovej češtiny: kde jseš > kde jsi; co, jaký parkoviště > prosím tě, jaké parkoviště; ty autorádia > ta autorádia; svý lidi > své lidé; jó > ano; díky > děkuji. Na príkladoch textov 21 piesní možno pozorovať zaujímavé lexikálne osobitosti, ktoré sú charakteristické pre češtinu. Všetky nájdené výskyty sme zaradili do príslušných skupín. Najpočetnejšou skupinou (17 výskytov) je skupina bežných bohemizmov, ktoré sú populárne v hovorovom slovenskom prejave aj v dnešnej dobe, ako napríklad kľudný, blbý, dík, nevadí, lehátko. Tieto bohemizmy sa už stali neoddeliteľnou súčasťou slovenčiny, najčastejšie ich používa mládež. bohemizmy: Vraveli mi ty si k, bude prúser na betón (sk. malér nešťastie, nehoda); Nazdravie! Dík, je to pravda, niečo na mňa leze (sk. ďakujem, vďaka); a potom všetci zblbnutí rad radom (sk. bláznivý); a k tomu futbal pozerám si/kľudne pozerám si; Daj si to kľudne, klinicky testované, trocha močopudné; s kľudom môže chlastať alkohol a fajčiť cigarety (sk. pokojne); máme blbý štart; to máš blbé, tak ti aspoň zaspievam svoj najnovší singel (sk. sprostý, hlupý); to vôbec nevadí, to vôbec nevadí (sk. neprekáža), Takže ja mám byť krysa?! Prosím ťa ukľudni sa (sk. upokoj sa); aký je namakaný ten život (sk. ťažký); kone moje, hijé (sk. hijó); raz tam hore na Zobore stretol som tam úchyláka (sk. úchylný); predavačka stieracích losov je špatná jak zubatá s kosou (sk. škaredá); Každý by najradšej ležal/ Pekne na lehátku, doma na lehátku (sk. ležadlo). Z fonetického hľadiska by bol ťažké identifikovať, či v nižšie uvedených príkladoch ide o vplyv češtiny alebo prípadne vplyv západoslovenských nárečí. česká výslovnosť: [ ] jak medaila v stavaní snehuláka (por. formu snehuliaka so správnym čs. sněhuláka); Na škole som mal kapelu a to sme boli sopláci (čs. sopláci; sk. sopliaci); a potom všetci [ ] rad radom dokola naj naj, na na na (sk. dookola); My máme silný refrén jak hovado (sk. hovädo); jáj, sedlák, sedlák, nasadil stromy, kvety (sk. sedliak); V piatok chcel ísť na zraz motorek/vymenil si rannú uterek (sk.zraz motoriek; utorok); A je je, dneska je ten velký piatok, dnes sa maso neje! (sk. mäso); Zaujímavé sú tiež prípady výskytu českých gramatických foriem slovies a použitie vokatívu, pádu, ktorý nie je charakteristický pre slovenčinu (okrem niektorých reliktov): Dvojjazyčnosť a bohemizmy Numer 1(8)/2016 23

česká gramatická forma: Ja bol som ešte malý chalan, šlo to samo sebou (sk. išlo); To nie som ja, rozumíš? Ty ma asi nerozumíš (sk. (ne)rozumieš); Speváčka z Verony prekonala zápal pľúc/a všichni ruce nahoru! (sk. všetky ruky hore); Našli moji rádcové, našli, našli? (sk. radcovia). používanie vokatívu: Nerieš to, kámo, kapely sa vykrádajú; Tu máš, kámo, dobre si to vypočuj, pusti si to doma; Identifikovali sme len jeden výskyt českej zdrobneniny namiesto slovenskej: české zdrobnené podstatné mená: Mamulka prosím vás, povedzte dcére (slov. mamenka, maminka). Záver V našom príspevku sme si položili za cieľ identifikovať české jazykové prvky v textoch piesní hudobnej skupiny Horkýže Slíže a takýto spôsobom poukázať na pasívny bilingvizmus Slovákov. Ako materiál sme použili 21 piesní, ktoré pochádzajú z rôznych albumov s rôznym rokom vydania. Pozorovali sme prejavy dvojjazyčnosti v slovenských textoch, ktorá sa odrazila vo výskyte väčších úsekov v češtine alebo v premiešavaní slovenčiny a češtiny, a tiež bohemizmy a kontaktové javy, ktoré sa objavili v podobe gramatických, fonetických aj lexikálnych prvkov charakteristických pre češtinu. Nie je však možné určiť, prečo práve výskyt českých prvkov je pre tvorbu skupiny Horkýže Slíže taký aktuálny. Na jednej strane to môže byť prejav čisto jazykových schopností členov kapely, pretože sa všetci narodili v 70. rokoch v Česko-slovensku, keď bol kontakt s oboma jazykmi bežným javom. Na druhej strane sa dá hovoriť o zámernom výbere bohemizmov so zámerom štylisticky ozvláštniť text, keďže punk rock je hudba pre mladých a nie je jej cieľom pôsobiť na poslucháča prostredníctvom jazykovo správnych textov. Ako sme už naznačili, zohľadňujeme aj možné použitie českej lexiky z hľadiska jej rytmickosti. Ale predovšetkým je obdivuhodný fakt, že česko-slovenská zmes nenarúša rozumenie textu. Berúc do úvahy nedostatok teoretického materiálu, ktorý by nám dovolil preskúmať jazykovú zložku pesničiek v širšom kultúrnom kontexte, predpokladáme, že táto téma by mohla byť zaujímavá, napríklad v komparatívnom aspekte porovnávajúc nami sledované texty s textami piesní iných súčasných hudobných skupín. 24 Język Jūlija Boikova

Bilingualism and Bohemisms in the Lyrics of Horkýže Slíže The phenomenon of Slovak passive bilingualism, which finds its expression in contemporary Slovak texts, may be defined as a reflexion of the common Czechoslovak past. The paper attempts to demonstrate the creativity of contemporary Slovak punk rock band Horkýže Slíže through analysis of the multilayered language structures and identifying elements of Czech language in the band s song lyrics. The first section presents an overview of Czechoslovak history in terms of the development of language traditions and position of Czech language in Slovak literature. The second section is devoted to analysis of those 21 song lyrics by Horkýže Slíže, which reflect the mix of Slovak language and Czech word forms on phonetical, grammatical and lexical levels. Použité materiály, slovníky a elektronické zdroje Texty hudobnej skupiny Horkýže Slíže, použité ako materiál: 1. Já žerú kvítí (2007) 2. Mám v p na lehátku (2011) 3. Silný refrén (2007) 4. R n B Soul (2007) 5. Cavalera (2007) 6. Brďokoky (2002) 7. Nazdar (2015) 8. Liza a Wendy (2007) 9. Život (2007) 10. Motorkárska (2007) 11. Disciplína (2004) 12. Kapely (2009) 13. Náboženské zvyky (2004) 14. Kruh (2004) 15. Shanghaj Cola (2004) 16. Jogín (2002) 17. Vlák (2002) 18. Frankie Doparoma (2002) 19. Ghetto (2002) 20. Osemnásť (1998) 21. Česká (1998) Buzássyová K., Kontaktové varianty a synonymá v slovenčine a češtine, Jazykovedný časopis, 1993, nr 44, s. 92 108. Dolník J., K slovenskej kultúrnej identite (vo vzťahu k spisovnému jazyku), [w:] Studia Academica Slovaca, red. rada: J. Baďurík, J. Dolník a iní, Bratislava 2009. s. 93 104. Jedlička A., Kořeny a rozvoj konfrontačného studia češtiny a slovenštiny, [w:] Slavica Pregensia, red. V. Budovičová, Praha 1995, s. 11 24. Nabělková M., Slovenčina a čeština v kontakte: pokračovanie príbehu, Bratislava Praha 2008. Uher F., Slovenština, Brno 1990. Dvojjazyčnosť a bohemizmy Numer 1(8)/2016 25

Oficiálna slovenská stránka skupiny Horkýže Slíže, www.horkyzeslize.sk/sk/ news (28.03.2016). Oficiálna česká stránka skupiny Horkýže Slíže, www.horkyze-slize.cz (28.03.2016). Rozhovor z Petrom Hrivňakom pre časopis Život, www.zivot.cas.sk/clanok/14982/kuko-z-horkyze-slize-ma-v-p-na-lehatku-ale-domanenadava (28.03.2016). Recenzia Martina Durdovanského Horkýže Slíže 54 Dolu Hlavou, www. birdz.sk/casak/horkyze-slize-54-dolu-hlavou-recenzia/17273-clanok (28.03.2016). Texty piesní na Lyricon.net, www.lyricon.net/texty-pisni/horkyze-slize (28.03. 2016). Česko-slovenský on-line slovník, www.slovniky.lingea.sk/cesko-slovensky. Internetová jazyková příručka, www.prirucka.ujc.cas.cz. Kačala J., Pisárčiková M., Krátky slovník slovenského jazyka, Bratislava 1989. Paralélny česko-slovenský korpus, www.korpus.juls.savba.sk/skcs.html. Slovenský národný korpus, www.korpus.sk. Slovník spisovného jazyka českého, www.ssjc.ujc.cas.cz/search.php?db=ssjc. Slovník cudzích slov (akademický), www.slovniky.juls.savba.sk/?d=scs. 26 Język Jūlija Boikova

Studenckie Zeszyty Naukowe Instytutu Filologii Słowiańskiej UJ nr 1(8)/2016 Natalia Penar Uniwersytet Jagielloński Rola i miejsce komiksu w kulturze współczesnej. Historia serbskiego komiksu Komiks a sztuka Czy komiks jest sztuką? Pytanie to stale pojawia się w kontekście komiksu i prób stworzenia jego definicji. Krytycy sztuki, literaturoznawcy, specjaliści zajmujący się kulturą popularną i masową toczą nieprzerwaną dyskusję na ten temat, ale ich stanowiska zazwyczaj zależne są od punktu widzenia dziedziny, którą reprezentują. Teza, że komiks nie jest sztuką napotyka na sprzeciw nie tylko samych twórców komiksów, ale i ich czytelników i krytyków. Jak wobec tego sklasyfikować komiks? Stwierdzenie, że nie jest sztuką jest z pewnością krzywdzące dla tego zjawiska artystycznego. Deprecjonuje ono bowiem umiejętności jego autorów, którzy tworząc komiksy mają swój wkład w dorobek kulturowy cywilizacji. Natomiast kiedy włączymy go w obręb sztuki nasuwa się kolejne pytanie. 27