Ilościowe metody szacowania struktury temperamentu w ujęciu regulacyjnej teorii temperamentu

Psychologia-Etologia-Genetyka Tom 19, 2009 Strony 55-70 Konrad S. Jankowski Marcin Zajenkowski Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego konrad.jankowski@psych.uw.edu.pl Ilościowe metody szacowania struktury temperamentu w ujęciu regulacyjnej teorii temperamentu Streszczenie Celem artykułu było przedstawienie nowych metod ilościowego szacowania struktury temperamentu w ujęciu regulacyjnej teorii temperamentu (RTT). Opisano strukturę temperamentu w modelu RTT oraz przedstawiono dotychczasowe badania na jej temat. Następnie przedstawiono propozycję nowych wskaźników do ilościowego szacowania możliwości przetwarzania stymulacji (MPS) oraz zharmonizowania (Zh1 i Zh2) z biegunami przestymulowanie - niedostymulowanie. Badania empiryczne na próbie 540 studentów Polskich uczelni zweryfikowały założenia leżące u podstaw konstrukcji zaproponowanych wskaźników i wskazują na ich użyteczność w przyszłych badaniach. Quantitative methods of temperament structure assessment according to Regulative Theory of Temperament Abstract The aim of this paper was to introduce new quantitative methods for assessment of the structure of temperament according to the regulative theory of temperament (RTT). In the paper, the structure of temperament in RTT model and conducted studies on structure were described. On the above background new indicators of potential for stimulation processing (MPS), and structure harmony (with over- and understimulation poles) (Zh1 i Zh2) were introduced. Conducted study (N = 540) verified the construct assumptions of proposed indicators and suggests their usefulness in future research. 1. Wprowadzenie Większość współczesnych teorii z zakresu różnic indywidualnych ujmuje temperament jako zbiór cech (Strelau, 2001). Badacze próbują zazwyczaj wyodrębnić i opisać podstawowe właściwości zachowania oraz ich strukturę. Przez strukturę temperamentu rozumie się stałe relacje pomiędzy cechami, które odzwierciedlają ich funkcjonalne powiązanie (Zawadzki i Strelau, 1997). Badania nad 55

strukturą dotyczą zatem sprawdzania, jaką rolę pełni określona konfiguracja cech temperamentu w adaptacji jednostki do środowiska. Próbę określenia znaczenia struktury właściwości temperamentalnych w adaptacji do środowiska podejmował m.in. H. Eysenck. Początkowo w swojej teorii wyróżnił dwa wymiary: ekstrawersję introwersję oraz neurotyczność stabilność emocjonalną (Eysenck, 1970). Układy tych cech odniósł do typologii Hipokratesa-Galena, według której ludzi podzielić można na typ choleryka (neurotyk ekstrawertyk), melancholika (neurotyk introwertyk), flegmatyka (stabilny introwertyk) i sangwinika (stabilny ekstrawertyk). Eysenck postulował, że niektóre z wymienionych kombinacji wymiarów temperamentu mogą stanowić czynnik ryzyka dla powstawania chorób serca i nowotworów (Eysenck, 1991, 1993). Niniejsza praca odwołuje się do regulacyjnej teorii temperamentu (RTT) w ujęciu Strelaua (2006). W ramach tej koncepcji badanie struktury wydaje się być szczególnie ważne. Strelau w wielu swoich założeniach teoretycznych oraz interpretacjach danych empirycznych odwołuje się do wzajemnych związków między cechami (Strelau, 2006; Zawadzki i Strelau, 1997). W RTT szczególny nacisk kładziony jest na takie aspekty struktury temperamentu jak możliwości przetwarzania stymulacji oraz zharmonizowanie cech. Należy jednak zauważyć, że większość rozważań autora dotyczących struktury temperamentu ma raczej status przypuszczeń, ponieważ podejmowane przez niego badania dotyczyły zazwyczaj pojedynczych wymiarów. W związku z tym, wydaje się, iż wypracowanie dobrej metody szacowania konfiguracji cech pozwoliłoby na weryfikację wielu twierdzeń postulowanych przez RTT. 2. Struktura temperamentu w ujęciu regulacyjnej teorii temperamentu Głównym założeniem RTT jest przekonanie, że temperament odnosi się do podstawowych, względnie stałych cech osobowości, które przejawiają się w formalnej charakterystyce zachowania (energetycznej i czasowej). Właściwości te pojawiają się u ludzi we wczesnym dzieciństwie i są zauważalne również u niektórych zwierząt (Strelau, 2006). Na podstawie badań psychometrycznych wyróżniono dwie charakterystyki czasowe zachowania: żwawość (ŻW) (tendencja do szybkiego, wydajnego działania, wysokiego tempa pracy i łatwej zmiany zachowania) i perseweratywność (PE) (skłonność do powtarzania określonego zachowania, nawet po zaprzestaniu działania bodźca, który to zachowanie spowodował). Energetyczny poziom zachowania wyznaczają cztery cechy: wytrzymałość (WT) (zdolność do efektywnego działania w warunkach silnie stymulujących bądź długotrwałych), reaktywność emocjonalna (RE) (skłonność do reagowania silnymi emocjami, szczególnie negatywnymi), aktywność (AK) (tendencja do podejmowania działań o dużej wartości stymulującej) 56

oraz wrażliwość sensoryczna (WS) (zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe nawet o niskiej wartości stymulacyjnej). Zdaniem Strelaua konfiguracje cech ujętych w RTT tworzą struktury, które można opisać za pomocą dwóch aspektów: możliwości przetwarzania stymulacji i zharmonizowania (Strelau, 2006; Zawadzki i Strelau, 1997). Za pierwszy aspekt odpowiadają wytrzymałość oraz reaktywność emocjonalna. Osoby charakteryzujące się niską wytrzymałością i wysoką reaktywnością emocjonalną dysponują małymi możliwościami przetwarzania stymulacji, natomiast jednostki o wysokiej wytrzymałości i niskiej reaktywności dużymi możliwościami przetwarzania stymulacji. Jak widać możliwości przetwarzania stymulacji można rozważać jako kontinuum z biegunami małe duże możliwości przetwarzania stymulacji. Drugi aspekt struktury temperamentu odnosi się do efektywności regulacji stymulacji. O strukturze zharmonizowanej mówi się, gdy danym możliwościom przetwarzania stymulacji towarzyszy adekwatny jej dopływ. Mówiąc inaczej, gdy natężeniu wytrzymałości i reaktywności emocjonalnej towarzyszy adekwatny poziom aktywności, wrażliwości sensorycznej, żwawości (których funkcją jest dostarczanie stymulacji). U osób o strukturze zharmonizowanej jednocześnie występuje niska perseweratywność, gdy mają duże możliwości przetwarzania stymulacji oraz wysoka perseweratywność gdy mają niskie możliwości przetwarzania stymulacji. Związane jest to z główną funkcją perserweratywności, jaką jest redukcja nadmiernego napięcia (zob. Zawadzki i Strelau, 1997). O ile u osób z dużymi możliwościami przetwarzania stymulacji trudno o powstanie stanu nadmiernego pobudzenia, to u jednostek o małych możliwościach może się ono pojawić w związku z niekontrolowanymi sytuacjami (o dużej wartości stymulacyjnej), pomimo tego, że na ogół efektywnie regulują dopływ stymulacji. Można wyróżnić dwa skrajne typy osób o strukturze zharmonizowanej. Jeśli dużym możliwościom przetwarzania stymulacji towarzyszą wysoka aktywność, wrażliwość sensoryczna, żwawość oraz niska perseweratywność to strukturę taką nazywa się zharmonizowaną o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji gdyż osoba taka dostarcza sobie dużej ilości stymulacji, którą jest w stanie efektywnie przetworzyć. Zharmonizowanie cech temperamentu występuje również u osób o małych możliwościach przetwarzania stymulacji, które dodatkowo charakteryzuje niska aktywność, wrażliwość sensoryczna, żwawość i wysoka perseweratywność. Osoby te dostarczają sobie niewielką ilość stymulacji adekwatną do ich małych możliwości przetworzenia. Obie opisane struktury wskazują zatem na efektywną regulację stymulacji. O strukturze niezharmonizowanej mówi się, gdy danym możliwościom przetwarzania stymulacji towarzyszy nieadekwatny jej dopływ: zbyt niski lub zbyt wysoki. Mówiąc inaczej, gdy 57

danemu natężeniu wytrzymałości i reaktywności emocjonalnej towarzyszy zbyt wysoki lub zbyt niski poziom aktywności, wrażliwości sensorycznej i żwawości (których funkcją jest dostarczanie stymulacji). Jednocześnie w przypadku przestymulowania występuje wysoki poziom perseweratywności, a niski przy niedostymulowaniu. Podsumowując, możliwości przetwarzania stymulacji można rozważać jako kontinuum z biegunami wysokie niskie. Ilość dostarczanej stymulacji również można rozważać jako kontinuum z biegunami mała ilość stymulacji duża ilość stymulacji. Na krańcach tak powstałego układu dwóch osi można umieścić cztery skrajne typy temperamentu (zob. ryc. 1). Duża stymulacja Wysokie możliwości przetwarzania Struktura zharmonizowana o dużych możliwościach przetwarzania Struktura niezharmonizowana o dużych możliwościach przetwarzania - niedostymulowani Struktura niezharmonizowana o małych możliwościach przetwarzania - przestymulowanie Struktura zharmonizowana o małych możliwościach przetwarzania Niskie możliwości przetwarzania Mała stymulacja Ryc. 1. Cztery typy struktury temperamentu umieszczone na osiach: możliwości przetwarzania stymulacji i dostarczanej stymulacji. 3. Funkcjonalne znaczenie struktury temperamentu Należy zauważyć, że w myśl regulacyjnej teorii temperamentu konfiguracje cech mają znaczenie przystosowawcze i odzwierciedlają efektywność podmiotowej regulacji stymulacji (Zawadzki i Strelau, 1997). Zdaniem Strelaua (1985), dostarczanie sobie optymalnej ilości stymulacji jest gratyfikujące dla jednostki a co się z tym wiąże wzbudza pozytywne emocje i sprzyja dużej sprawności działania. Sytuacja niedostymulowania lub przestymulowania może z kolei wywoływać negatywne stany afektywne i obniżać sprawność funkcjonowania. Dlatego też, autor RTT postuluje, że utrzymanie poziomu stymulacji w granicach indywidualnego optimum traktuje się jako standard 58

regulacji i człowiek zasadniczo dąży do utrzymania stanu efektywnej regulacji stymulacji (Eliasz, 1981; Strelau, 1985). Strelau łączy powstawanie struktur niezharmononizowanych z wpływami środowiskowymi (głównie wychowawczymi), które forsują zachowania sprzeczne z dyspozycjami temperamentalnymi i prowadzą do powstania potrzeb pozostających w kolizji z potrzebą stymulacji (Zawadzki i Strelau, 1997). Przykładem może być tu potrzeba osiągnięć (Eliasz, 1974) lub mechanizmy osobowościowe związane z dążeniem do kontroli (Zawadzka, 1994). W sytuacji, gdy jednostka ma możliwość regulacji stymulacji, to selekcjonuje sytuacje i formy działania (Strelau, 1985). Oznacza to, że ludzie dostosowują warunki zewnętrzne do własnych możliwości. Natomiast, gdy nie ma możliwości efektywnej regulacji stymulacji to tworzy się tzw. temperamentalny czynnik ryzyka. Nieefektywna regulacja powoduje obniżenie odporności na stres oraz sprawności, może również wzbudzać negatywne emocje. Utrzymujący się przez dłuższy czas stan niedopasowania może prowadzić do zmian patologicznych - zaburzeń zachowania lub chorób psychosomatycznych (Strelau, 1995a, 2001; Wrześniewski, 1993). Pewną weryfikację powyższych twierdzeń stanowią badania opisywane przez Zawadzkiego i Strelaua (1997). Badacze stwierdzili, że osoby po zawale serca w porównaniu z populacją ogólną, charakteryzują się nasileniem cech odpowiadających strukturze niezharmonizowanej o małych możliwościach przetwarzania stymulacji (tzw. typ zachowania A). W wypadku pacjentów z chorobą nowotworową wykazano natomiast, że charakteryzują się oni niskimi możliwościami przetwarzania stymulacji. Liczne dane opisane przez Strelaua i Zawadzkiego (2004, 2005) nad związkami między cechami temperamentu a nasileniem objawów PTSD również wydają się potwierdzać omówione założenia RTT. Z badań korelacyjnych można wydedukować, że najbardziej odporne na stres potraumatyczny są jednostki o zharmonizowanej strukturze temperamentu z dużymi możliwościami przetwarzania stymulacji. 4. Dotychczasowe metody badania struktury temperamentu Pomimo nacisku na analizę struktury temperamentu w RTT badacze faktycznie analizowali nasilenie pojedynczych wymiarów i arbitralnie oceniając ich układ wyciągali wnioski o strukturze (zob. np. Strelau, 2006; Strelau i Zawadzki, 2004; 2005; Zawadzki i Strelau, 1997). Wyjątków badań, w których rzeczywiście brano pod uwagę wzajemny układ cech na podstawie określonych wcześniej jasnych kryteriów jest niewiele. W badaniach tych stosowano następujące metody określania struktury temperamentu: 59

- Podział osób badanych w punkcie mediany skal WT, RE i AK, który pozwala na wyodrębnienie osób o niskich i wysokich wynikach na każdej ze skal i w konsekwencji wyodrębnienie ośmiu typów temperamentu. Główną wadą tej metody jest rozpatrywanie struktury temperamentu jako zmiennej kryterialnej oraz wyodrębnienie niektórych struktur temperamentu trudnych w interpretacji teoretycznej. Ponadto, nasilenie cech analizuje się w odniesieniu do rozkładu wyników w badanej próbie, a nie do norm. W efekcie może prowadzić to do powstania pytania, czy osoba zaklasyfikowana jako typ zharmonizowany o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji miałaby taką samą charakterystykę biorąc pod uwagę rozkład wyników w populacji. - Zastosowanie analizy skupień na wymiarach temperamentu, która pozwala na wyodrębnienie grup osób o pewnych określonych typach temperamentu. Efekty tej metody mogą być jednak trudne do przewidzenia, gdyż w dużym stopniu zależą od specyfiki próby, na której jest przeprowadzana. Może się okazać, że nie uda się w taki sposób wyodrębnić struktur ważnych z punktu widzenia pytania badawczego, natomiast zostaną wyodrębnione osoby o typie unikatowym dla badanej próby. Ponadto, podobnie jak przy wykorzystaniu poprzedniej metody, otrzymuje się strukturę temperamentu jako zmienną kryterialną. - Wskaźnik policzony na skalach wyrażonych w staninach, który pokazuje sumaryczne podobieństwo (odległość) profilu wyników uzyskanych przez osobę badaną do profilu idealnego, czyli struktury zharmonizowanej o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji (Czarnota Bojarska, 2003). Metoda ta pozwala na wyodrębnienie osób o wynikach skrajnych interpretowanych jako struktura zharmonizowana o dużych vs małych możliwościach przetwarzania stymulacji. Jednakże wartości znajdujące się pomiędzy wartościami skrajnymi są trudne do zinterpretowania. Ta sama wartość może bowiem oznaczać odległość związaną z wymiarem WT, RE, czy też innych wymiarów. Oznacza to, że tą samą wartość pośrednią może uzyskać osoba o małych lub dużych możliwościach przetwarzania stymulacji zharmonizowana lub nie. Metoda ta pozwala ująć strukturę temperamentu jako zmienną ilościową. Jednakże, odległość od profilu idealnego nie jest zasadniczym wymiarem z teoretycznego punktu widzenia w RTT. Poniżej zaprezentowano badania wykorzystujące powyższe metody. Próbę analizy roli struktury temperamentu podjęła m.in. Korczyńska (2004). Na podstawie RTT starała się określić predyspozycje osobowościowe do wypalenia zawodowego w ujęciu Maslach (Maslach i in., 1996). Wyszła z założenia, że wypalenie zawodowe jest konsekwencją silnego i długotrwałego stresu i nawiązała do struktury temperamentu, która zakłada że konfiguracje cech mają funkcjonalne znaczenie w procesie adaptacji jednostki do wymagań stymulacyjnych środowiska. Określając struktury temperamentu, Korczyńska uwzględniła wytrzymałość i reaktywność 60

emocjonalną jako właściwości wyznaczające możliwości przetwarzania stymulacji oraz aktywność, która odpowiada za dostarczanie stymulacji. Badając znaczenie owych kombinacji dla wypalenia zawodowego, autorka przebadała 672 pracowników służby więziennej i podzieliła wyniki badanych na skalach WT, RE i AK w punkcie mediany, uzyskując w ten sposób osoby o niskich i wysokich wynikach na każdej ze skal. Konfiguracje tych trzech wymiarów pozwoliły jej na wyodrębnienie ośmiu układów strukturalnych temperamentu w zależności od nasilenia poszczególnych cech. W dalszych analizach Korczyńska (2004), uwzględniając obok cech temperamentu także inne zmienne, zastosowała analizę skupień (metodą k-średnich), w celu sprawdzenia czy szczególna konfiguracja zmiennych sprzyja powstawaniu wypalenia zawodowego czy też uodparnia na nie. Inne podejście w badaniu struktury temperamentu zaproponowała Czarnota-Bojarska (2003). Autorka sprawdzała jak układy cech ujmowanych w RTT wpływają na efektywność pracy. Przebadała w tym celu kandydatów i pracowników reprezentujących sześć zawodów Formalną Charakterystyką Zachowania Kwestionariuszem Temperamentu (FCZ-KT) (Zawadzki i Strelau, 1997), mierzącym cechy postulowane przez RTT. Wyniki surowe z poszczególnych skal kwestionariusza przeliczyła na normy staninowe a następnie zastosowała stworzony przez siebie wskaźnik, który pokazuje sumaryczne podobieństwo (odległość) profilu wyników uzyskanych przez osobę badaną do profilu idealnego, czyli struktury zharmonizowanej o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji. Badaczka uwzględniła pięć cech, pomijając wymiar wrażliwości sensorycznej. Uzasadniła swoje postępowanie sugestią Zawadzkiego (2002), który stwierdził, że właściwość ta ma istotny związek ze zdolnościami i treściowym opisem zachowania, a więc uwzględnianie jej w szacowaniu struktury temperamentu jest wątpliwe teoretycznie. Czarnota-Bojarska zaproponowała następujący wzór: średnia odległość = dla wszystkich wymiarów wynik idealny wynik uzyskany / liczba skal Im wyższy wynik, tym odległość od profilu idealnego większa. Autorka na podstawie przyjętych kryteriów podzieliła przebadanych przez siebie pracowników różnych dziedzin na osoby bardziej i mniej efektywne. Następnie sprawdzała jakie uzyskały średnie wartości jej wskaźnika. Zgodnie z przypuszczeniami, w każdej grupie zawodowej pracownicy bardziej efektywni charakteryzowali się istotnie niższymi wartościami wskaźnika, co oznacza, że ich profil był bardziej zbliżony do idealnego. Badania z zastosowaniem opisanego wyżej wskaźnika prowadzili również Oniszczenko i Dragan (2006). Badacze poszukiwali genetycznego podłoża zharmonizowanej struktury temperamentu o dużych vs małych możliwościach przetwarzania stymulacji. Wyniki ich badania ujawniły, że z 61

profilem zharmonizowanej struktury o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji powiązany jest polimorfizm w genie 5-HTT. Podsumowując, opisane metody szacowania struktury temperamentu wiążą się z wieloma ograniczeniami. Podział osób badanych w punkcie mediany wymiarów WT, RE i AK, czy też zastosowanie analizy skupień ogranicza możliwości analizy statystycznej do metod wykorzystujących zmienną kryterialną. Warto zauważyć, że zarówno możliwości przetwarzania stymulacji, jak i zharmonizowanie z biegunami niedostymulowanie przestymulowanie są zmiennymi ilościowymi i dzielenie ich na kategorie niesie za sobą poważne ograniczenia metodologiczno statystyczne (np. problemy interpretacyjne przy zastosowaniu ich jako predyktorów w analizie regresji) (Preacher i in., 2005). Zaproponowany przez Czarnotę-Bojarską (2003) wzór pozwala natomiast na ilościowe oszacowanie odległości wyniku indywidualnego od profilu idealnego. Jednakże wymiar ten nie jest najistotniejszy w RTT z teoretycznego punktu widzenia, a wartości pośrednich tego wskaźnika nie da się interpretować w kategoriach możliwości przetwarzania stymulacji oraz zharmonizowania. Zatem, w dalszym ciągu brakuje metod pozwalających na ilościowe ujęcie możliwości przetwarzania stymulacji oraz zharmonizowania z biegunami niedostymulowanie przestymulowanie. 5. Ilościowe metody szacowania struktury temperamentu proponowane wskaźniki Możliwości przetwarzania stymulacji wyznaczane są przede wszystkim przez nasilenie cech: wytrzymałość (WT) i reaktywność emocjonalna (RE). WT odnosi się głównie do możliwości przetwarzania stymulacji o charakterze fizycznym, a RT emocjonalnym. Nie ma w RTT przesłanek pozwalających na postawienie hipotezy o większym udziale RE albo WT w szacowaniu możliwości przetwarzania stymulacji. Co więcej, w dotychczasowych badaniach również nie postawiono hipotezy o większym udziale którejś z cech w możliwościach przetwarzaniach stymulacji. Zatem w dalszych rozważaniach zakładamy ich jednakowy udział. Osoby o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji charakteryzują się wysoką WT i niską RE, a osoby o małych możliwościach przetwarzania - niską WT i wysoką RE. Zatem możliwości przetwarzania stymulacji można rozważać jako kontinuum z biegunami duże małe. W RTT za wielkość dostarczanej stymulacji odpowiadają, przede wszystkim, aktywność (AK) i żwawość (ŻW). Analiza treściowa pozycji wchodzących w skład AK pokazuje, że cecha ta warunkuje dopływ stymulacji o charakterze zarówno fizycznym jak i emocjonalnym, natomiast ŻW głównie o charakterze fizycznym. Zatem szczególny akcent kładzie się na zharmonizowanie cech energetycznych, a zatem na układ AK w stosunku do WT i RE (Zawadzki i Strelau, 1997, str. 110). 62

Wrażliwość sensoryczna pomijana jest ze względu na wątpliwy status teoretyczny w RTT (Zawadzki, 2002), natomiast rolą perseweratywności jest przede wszystkim rozładowywanie nadmiernej stymulacji (Zawadzki i Strelau, 1997). Niedostymulowanie vs przestymulowanie szacuje się porównując możliwości przetwarzania stymulacji jednostki z poziomem stymulacji, której sobie dostarcza. Warto zauważyć, że niedostymulowanie przestymulowanie są biegunami kontinuum, którego punktem środkowym jest zharmonizowanie struktury. Mówiąc inaczej, jednostka charakteryzuje się strukturą zharmonizowaną, jeśli stymulacja, której sobie dostarcza odpowiada możliwościom jej przetworzenia. Niedostymulowanie ma miejsce, gdy dostarczana stymulacja jest mniejsza niż możliwości jej przetworzenia. Przestymulowanie występuje, gdy dostarczana stymulacja przewyższa możliwości jednostki do przetwarzania jej. Zaproponowane poniżej metody pozwolą na przezwyciężenie ograniczeń dotychczas stosowanych metod szacowania struktury temperamentu. Założenia, które leżą u podstaw konstrukcji proponowanych wskaźników to: - uzyskanie miary ilościowej, - prosta, intuicyjna i bezpośrednia interpretacja wartości, - rozkład normalny w populacji, - możliwość szacowania struktury zarówno w oparciu o próbę badawczą, jak i normy. Do zaprezentowanych poniżej wzorów należy podstawiać wartości wystandaryzowane z. Mogą to być wartości uzyskane z badanej próby i wtedy interpretacja o możliwościach przetwarzania stymulacji oraz zharmonizowaniu ograniczać się będzie do tejże grupy. Można również użyć wartości średniej i odchylenia standardowego pochodzących z próby normalizacyjnej (Zawadzki i Strelau, 1997, str. 130-131). Po skorzystaniu ze wzoru transformacyjnego (Hornowska, 2001) uzyska się wartości z w odniesieniu do próby normalizacyjnej. Możliwości przetwarzania stymulacji Jak wspomniano wcześniej, możliwości przetwarzania stymulacji wyznaczone są przede wszystkim przez WT i RE. Osoby o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji powinny się charakteryzować wysokim nasileniem WT i niskim nasileniem RE. Osoby o przeciętnych możliwościach przetwarzania stymulacji powinny się charakteryzować przeciętnymi WT i RE, czyli wartościami średnimi. Gdy osoba ma strukturę o przeciętnych możliwościach przetwarzania stymulacji, to natężenie WT i RE powinno być przeciętne lub też, wysokiej WT powinna towarzyszyć 63

odpowiednio niska RE a niskiej WT odpowiednio wysoka RE. Mówiąc inaczej, jeśli osoba ma przeciętne możliwości przetwarzania stymulacji, to charakteryzuje się WT na poziomie z = 0 (średnia) i RE również na poziomie z = 0 (średnia). Jeśli natomiast jej WT jest na poziomie 1z to, aby charakteryzowała się przeciętnymi możliwościami przetwarzania stymulacji wynik w WT powinien być równoważony przez odpowiedni rezultat na skali RE, czyli RE = -1z. Opisaną zależność wyraża równanie: WT = RE Zatem możliwości przetwarzania stymulacji można opisać następująco: WT RE = 0 Jednak, aby interpretacja uzyskanych wartości była prosta i bezpośrednia proponujemy następującą postać wzoru: MPS = (WT - RE)/2 Dzięki podzieleniu prawej części równania przez 2 można interpretować możliwości przetwarzania stymulacji (MPS) jako średnie odchylenie standardowe od średniej możliwości przetwarzania stymulacji. Wartości dodatnie można interpretować jako duże możliwości przetwarzania stymulacji, większe od średniej o daną wartość SD i im są większe tym możliwości przetwarzania są wyższe. Wartości ujemne można interpretować jako małe możliwości przetwarzania stymulacji i im bardziej odbiegają od wartości średniej (0) tym możliwości przetwarzania są mniejsze (o daną wartość SD). Wartości wynoszące 0 oznaczają idealnie przeciętne możliwości przetwarzania stymulacji. Zharmonizowanie struktury z biegunami niedostymulowanie przestymulowanie Zharmonizowanie cech energetycznych Jak wspomniano wcześniej przy analizie zharmonizowania struktury bierze się pod uwagę przede wszystkim układ cech energetycznych WT, RE i AK. Osoby o strukturze zharmonizowanej i 64

przeciętnych możliwościach przetwarzania stymulacji powinny charakteryzować się średnią WT, RE i AK. Dostarczanie stymulacji (AK) powinno być na takim poziomie aby równoważyć możliwości przetwarzania jej. I tak, jeśli dana jednostka ma podwyższone możliwości przetwarzania stymulacji np. na poziomie 1z (czyli WT = 1z i RE = -1z) to, aby struktura pozostawała zharmonizowana osoba ta powinna dostarczać sobie stymulacji również na poziomie 1z (AK = 1z). Powyższą zależność prezentuje równanie: (WT - RE)/2 = AK Zatem: Zh1 = AK (WT - RE)/2 Wartość Zh1 = 0 mówi o zharmonizowaniu cech energetycznych. Wartości dodatnie interpretuje się jako przestymulowanie większe od struktury zharmonizowanej o odpowiednia wartość SD. Wartości ujemne interpretuje się jako niedostymulowanie odległe od struktury zharmonizowanej o odpowiednią wartość SD. Zharmonizowanie cech energetycznych i żwawości Jak wspomniano wcześniej, przy szacowaniu zharmonizowania struktury temperamentu, oprócz cech energetycznych, może być istotna analiza ŻW, jako cechy, której funkcją, podobnie jak AK, jest dostarczanie stymulacji. Im większa ŻW, tym większe poszukiwanie stymulacji w zakresie czasowych charakterystyk zachowania. Przy strukturze zharmonizowanej, możliwości przetwarzania stymulacji powinny być zrównoważone przez dostarczanie odpowiedniej jej ilości. Zatem osoby o średnich możliwościach przetwarzania stymulacji (WT = 0z i RE = 0z) powinny się charakteryzować średnim poziomem poszukiwania stymulacji (AK = 0z i ŻW = 0z). Jeśli natomiast dana osoba ma podwyższone możliwości przetwarzania stymulacji np. na poziomie 1z (czyli WT = 1z i RE = -1z) to aby struktura pozostawała zharmonizowana osoba ta powinna dostarczać sobie stymulacji również na poziomie 1z (AK = 1z i ŻW = 1z). Zarówno możliwości przetwarzania stymulacji jak i wielkość dostarczanej stymulacji wyrazimy poprzez średnie odchylenia standardowe. Zależność tę prezentuje poniższe równanie: 65

(WT RE)/2 = (AK + ŻW)/2 Zatem: Zh2=(AK + ŻW WT + RE)/2 Wartości Zh2 = 0 interpretuje się jako zharmonizowanie. Wartości dodatnie interpretuje się jako przestymulowanie większe od struktury zharmonizowanej o odpowiednią wartość SD. Wartości ujemne interpretuje się jako niedostymulowanie odległe od struktury zharmonizowanej o odpowiednią wartość SD. Założenie o rozkładzie normalnym oraz interpretacji wartości jako jednostek odchylenia SD od średniej danego kontinuum zostało zweryfikowane empirycznie. 6. Metoda Oczekiwania dotyczące właściwości proponowanych wskaźników zweryfikowano na dwóch próbach. Pierwszą stanowiły studentki, a drugą studenci. Podział ze względu na płeć związany jest z występowaniem w tej grupie wiekowej różnic międzypłciowych w natężeniu cech użytych we wzorach (Zawadzki i Strelau, 1997). W każdej próbie policzono statystyki opisowe, charakterystykę rozkładu oraz jego zgodność z rozkładem normalnym (za pomocą testu Kołmogorowa Smirnova, K-S). Pierwszą próbę stanowiło 350 studentek kilku polskich uczelni wyższych. Badani reprezentowali różne kierunki następujących szkół: Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Wrocławski, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu oraz Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Średnia wieku badanych wynosiła 21,5 (SD = 2,46). Wyniki przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Statystyki opisowe dla wskaźników MPS, Zh1 i Zh2 w próbie studentek (N= 350) Wskaźnik Średnia Mediana Odchylenie standardowe Minimum Maksimum Skośność Kurtoza MPS 0,00 0,00 0,87-1,90 2,65 0,28-0,37 Zh1 0,00 0,02 1,09-2,86 2,87-0,21-0,34 Zh2 0,00 0,03 0,86-2,59 1,95-0,19-0,30 66

Istotność testu K-S dla wszystkich wskaźników wyniosła > 0,05, co wskazuje że ich rozkłady nie odbiegają od rozkładu normalnego. Druga próba składała się z 190 studentów kilku polskich uczelni wyższych. Badani reprezentowali różne kierunki następujących szkół: Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Wrocławski, Akademię Ekonomiczną we Wrocławiu oraz Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Średnia wieku badanych wynosiła 22 (SD = 3,45). Ich wyniki prezentuje tabela 2. Tabela 2. Statystyki opisowe dla wskaźników MPS, Zh1 i Zh2 w próbie studentów (N= 190) Wskaźni k Średnia Mediana Odchylenie standardowe Minimum Maksimu m Skośność Kurtoza MPS 0,00 0,07 0,87-1,91 1,95-0,04-0,75 Zh1 0,00-0,01 1,09-2,56 2,55-0,01-0,31 Zh2 0,00-0,01 0,84-1,88 2,26 0,15-0,32 Istotność testu K-S dla wszystkich wskaźników wyniosła >0,05, co wskazuje że ich rozkłady nie odbiegają od rozkładu normalnego. Jak widać, rozkłady wszystkich wskaźników w obu grupach nie odbiegają od rozkładu normalnego. Co więcej, średnie wynoszą 0, a odchylenia standardowe oscylują wokół wartości 1. Umożliwia to interpretację MPS o wartości 0 jako możliwości średniego przetwarzania stymulacji, wartości 1 jako możliwości przetwarzania stymulacji podwyższonego o 1 odchylenie standardowe od średniej itd. W przypadku Zh1 i Zh2 wyniki analizy wskazują na możliwość interpretacji wartości 0 jako zharmonizowania, wartości 1 jako przestymulowania o 1 SD od idealnego zharmonizowania, a wartości -1 jako niedostymulowania o -1 SD od idealnego zharmonizowania (czyli średniej = 0). 7. Dyskusja W artykule zaproponowano nowe metody ilościowego szacowania struktury temperamentu: możliwości przetwarzania stymulacji (MPS) oraz zharmonizowania (Zh1 i Zh2). Na tle wcześniej stosowanych sposobów określania struktury temperamentu, zaproponowane wskaźniki mają szereg zalet. Przede wszystkim proponowane wzory dają możliwość ilościowego szacowania podstawowych z teoretycznego punktu widzenia właściwości temperamentu, czyli jego struktury. Co istotniejsze, z punktu widzenia metodologii przyszłych badań, proponowane wskaźniki charakteryzują się rozkładem normalnym. Właściwości te otwierają nowe możliwości stosowania w analizach statystycznych, a co za 67

tym idzie, sprawdzanie hipotez, których weryfikacja do tej pory nie była możliwa. Zaproponowane wskaźniki można zastosować np. w równaniach regresji jako zmienne ilościowe, dzięki temu, że spełniają niezbędne założenia do jej przeprowadzenia. Ponadto, zastosowanie ilościowego wskaźnika struktury, w miejsce tradycyjnych podziałów na typy, daje możliwość bardziej wiarygodnego oszacowania badanych zależności (Preacher i in., 2005). Przeprowadzone badania zweryfikowały założenia leżące u podstaw konstrukcji zaproponowanych wzorów. Po pierwsze zaobserwowano, że rozkłady wyników w badanych grupach nie odbiegają od normalnego. Ponadto, uzyskane rezultaty pozwalają interpretować wartość 0 jako średnią, a wartość 1 jako odchylenie standardowe, co umożliwia bezpośrednią interpretację otrzymanych wartości. Powyższa zależność ma doniosłe znaczenie dla weryfikacji twierdzeń teoretycznych RTT. Oznacza bowiem, że faktycznie ludzie dążą do optymalnego poziomu stymulacji (średnia dla Zh1 i Zh2 wyniosła 0). Oznacza to również, że ilość dostarczanej stymulacji szacowana na podstawie AK lub AK i ŻW może równoważyć możliwości przetwarzania jej oszacowane na podstawie WT i RE. Wartości 0 uzyskane dla średniej MPS oraz rozkład normalny tego wskaźnika oznaczają, że większość ludzi ma przeciętne możliwości przetwarzania stymulacji. Średnia wynosząca 0 dla MPS oznacza również, że faktycznie RE i WT mają podobną funkcję i traktowanie ich łącznie jako wskaźników możliwości przetwarzania stymulacji jest uzasadnione. Uzyskane wyniki przemawiają na korzyść założeń konstrukcyjnych MPS, Zh1 i Zh2, aczkolwiek w przyszłych badaniach warto byłoby przyjrzeć się innym możliwościom związków pomiędzy badanymi cechami w strukturze temperamentu oraz ich relacjom przyczynowym. Proponowane w niniejszej pracy wskaźniki można byłoby również zastosować w dotychczasowych badaniach nad strukturą temperamentu opisanych we wstępie. Na przykład w analizach Korczyńskiej (2004) dzielono osoby badane w punkcie mediany na trzech skalach a następnie badano, przy pomocy analizy wariancji, różnice między ośmioma grupami charakteryzującymi się określoną konfiguracją natężenia cech. Taka procedura spowodowała jednakże, że porównywane grupy w znaczący sposób różniły się liczebnością (w najbardziej skrajnych przypadkach wynosiły one N =23 i N = 171), łamiąc w ten sposób jedno z założeń analizy wariancji. Po drugie, podział w punkcie mediany niesie za sobą zazwyczaj utratę części informacji, co może mieć znaczenie dla wyników analiz (Preacher i in., 2005). Wydaje się, że w badaniu podobnym do tego, które przeprowadziła Korczyńska można by zastosować wskaźniki MPS i Zh1. Pozwoliłoby to na przeprowadzenie bardziej adekwatnych analiz (korelacyjnych), czy też na wyodrębnienie typów lepiej interpretowalnych w ramach RTT. 68

Jeżeli natomiast chodzi o badania Czarnoty-Bojarskiej (2003) oraz Oniszczenki i Dragana (2006) z wykorzystaniem wzoru wskazującego na odległość wyniku od profilu idealnego, to wydaje się, że ich dane mogłyby być mocniej osadzone w ramach RTT, gdyby uwzględnić w nich możliwość przetwarzania stymulacji oraz zharmonizowanie struktury z biegunami niedostymulowanie - przestymulowanie. Takie możliwości stwarzają zaprezentowane w pracy wskaźniki. Wskaźniki MPS, Zh1 i Zh2 mogłyby również posłużyć w badaniach weryfikujących funkcjonalne znaczenie temperamentu. Posługiwanie się prostymi wskaźnikami ilościowymi możliwości przetwarzania stymulacji i zharmonizowania mógłby ułatwić porównania międzygrupowe np. pacjentów z chorobą serca i nowotworem. W porównaniach tego typu, jak i innych porównaniach międzygrupowych należałoby do wzorów podstawiać wartości średniej i odchylenia standardowego pochodzących z norm (Zawadzki i Strelau, 1997). Literatura cytowana Czarnota-Bojarska, J. (2003). Efektywność pracy a struktura temperamentu. Psychologia-Etologia- Genetyka, 8, 75-89. Eysenck, H. (1970). The structure of human personality. London: Methuen. Eysenck, H. (1991). Smoking, personality, and stress: Psychosocial factors in the prevention of cancer and coronary heart disease. New York: Springer-Verlag. Eysenck, H. (1993). Cancer, personality and stress: Prediction and prevention. Advances in behaviour research and therapy, 16, 167-215. Eliasz, A. (1974). Aktywność (reaktywna i sprawcza) a styl samoregulacji. W: J. Strelau (red.), Rola cech temperamentalnych w działaniu (str. 117-132). Wrocław: Ossolineum. Eliasz, A. (1981). Temperament a system regulacji stymulacji. Warszawa: PWN. Hornowska, E. (2001). Testy psychologiczne. Teoria i praktyka. Warszawa: Scholar. Korczyńska, J. (2004). Temperamentalny czynnik ryzyka wypalenia zawodowego na przykładzie pracowników służby więziennej. W: J. Strelau (red.), Osobowość a ekstremalny stres (str. 317-342). Gdańsk: GWP. Maslach, C., Jackson, S. E., Leiter, M. P. (1996). Maslach Burnout Inventory manual (wyd 3). Palto Alto, CA: Consulting Psychologists Press. Oniszczenko, W., Dragan, W. (2006).Struktura temperamentu w ujęciu regulacyjnej teorii temperamentu a polimorfizmy w genach 5-HTT, DAT1 i DRD4 u młodych kobiet. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 1, 24 30 69

Preacher, K. J., Rucker, D. D., MacCallum, R. C., Nicewander, W. A. (2005). Use of the extreme groups approach: A critical reexamination and new recommendations. Psychological Methods, 10, 178-192 Strelau, J. (1985). Temperament, osobowość, działanie. Warszawa: PWN. Strelau, J. (1995). Temperament risk factor: The contribution of temperament to the consequences of the state of stress. W: S. E. Hobfoll i M. W. devries (red.), Extreme stress and communities: Impact and intervention (str. 63-81). Kluwer Academic Press. Strelau, J. (2001). Psychologia temperamentu. Warszawa: PWN. Strelau, J. (2006). Temperament jako regulator zachowania. Gdańsk: GWP. Strelau, J., Zawadzki, B. (2004). Trauma and temperament as predictors of posttraumatic stress disorder and its dimensions 3, 15 months and two years after experiencing flood. Polish Psychological Bulettin, 35, 5-13. Strelau, J., Zawadzki, B. (2005). Trauma and temperament as predictors of intensity of posttraumatic stress disorder symptoms after disaster. European Psychologist, 10, 124-135. Wrześniewski, K. (1993). Styl życia a zdrowie: Wzór zachowania A. Warszawa: Wyd. IP PAN. Zawadzka, G. (1994). Reaktywność i lokalizacja poczucia kontroli a funkcjonowanie w sytuacjach różniących się wartością stymulacyjną i możliwością sprawowania kontroli. Praca doktorska, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Zawadzki, B. (2002). Temperament geny i środowisko. Porównania wewnątrz- i międzypopulacyjne. Gdańsk: GWP. Zawadzki, B., Strelau J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania Kwestionariusz Temperamentu. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. 70