Propozycje do odrzucenia Dominik Jankowski Konsekwencją kryzysu ekonomicznego będzie nowy kształt stosunków międzynarodowych w sferze bezpieczeństwa. Już w drugiej połowie tego roku zostanie zaprezentowana nowa koncepcja strategiczna NATO, zaś Rosja będzie kontynuować debatę na temat traktatu o bezpieczeństwie zbiorowym w Europie. Świat, w tym także Moskwa, wyczuwa bowiem, że nadszedł czas zmian priorytetów bezpieczeństwa. Aby zrozumieć prawdziwe cele Rosji w sferze bezpieczeństwa, nie wystarczy przeanalizować uchwalonej w 2009 roku rosyjskiej strategii bezpieczeństwa narodowego czy pochylić się nad zatwierdzoną w lutym doktryną militarną. Kwestią o priorytetowym znaczeniu pozostaną zmiany w anarchicznej przestrzeni stosunków międzynarodowych, gdzie splatają się ze sobą teorie bezpieczeństwa i intelektualne paradygmaty polityczne. Rosja z jednej strony wciąż próbuje przekonać Europejczyków co do swojego statusu kreatywnego architekta w tym obszarze, z drugiej zaś permanentnie kontynuuje politykę ambiwalentnych uczuć geopolitycznych. Jak kiedyś słusznie zauważył Dmitrij Orłow, brak naturalnych granic czyni z Rosji kraj predysponowany do politycznej paranoi. Dlatego od dawna Moskwa zaprogramowana jest na tworzenie jak największej liczby stref buforowych wokół swego terytorium i budowanie tożsamości w oparciu o poszukiwanie wrogów. To niekończący się proces, stanowiący istotną część rosyjskiej mentalności, choć toczący się niejako dla zachowania pozorów równocześnie z rosyjską chęcią przemodelowania euroatlantyckiej architektury bezpieczeństwa. Pytanie tylko, czy Rosja jest w stanie zaproponować akceptowalne dla Zachodu rozwiązanie problemu niepewności w świecie pokryzysowym? Czy rosyjskie dokumenty, wynikające z potrzeb polityki obronnej (strategia bezpieczeństwa narodowego i doktryna militarna) oraz projekt nowej architektury bezpieczeństwa tworzą spójną wizję walki z zagrożeniami współczesności? Kiedy 15 września 2008 roku upadł bank Lehman Brothers, co dla wielu stało się symbolicznym początkiem kryzysu finansowego, mało kto podejrzewał, że przebieg recesji będzie tak głęboki i wyniszczający dla gospodarek państw na całym świecie. Nie było chyba kraju (co bezpośrednio związane jest z symbiotycznym
Dominik Jankowski, Propozycje do odrzucenia Publicystyka i analizy 77 charakterem gospodarek narodowych na arenie międzynarodowej), który nie ucierpiałby z powodu zawirowań ekonomicznych w Stanach Zjednoczonych. Świat, w ostatnich latach przekonany o niekończącym się wzroście, doczekał się cezury w wymiarze nie tylko gospodarczym, lecz także politycznym i wojskowym. Zmianom zaprogramowana Moskwa jest zostanie poddana nie tylko architektura rynków finansowych, ale też system bezpieczeństwa światowego, które- największej liczby stref na tworzenie jak go obraz zmienił się znacząco w ostatnich dwóch latach. buforowych wokół Dzisiejsza dynamika przemian na arenie międzynarodowej swego terytorium jeszcze bardziej uwypukla archaiczność światowych struktur politycznych, gospodarczych i obronnych, które co i budowanie akurat jest cechą normalną zawsze pozostają w tyle za tożsamości w oparciu zmianami. Na kryzys finansowy należy zatem patrzeć nie o poszukiwanie tylko jak na katalizator transformacji, ale także jak na zapalnik potencjalnych konfliktów. Widać tym samym, że wrogów. dotychczasowy paradygmat bezpieczeństwa międzynarodowego będzie musiał ulec zmianie po okresie załamania gospodarczego, tak żeby skutecznie odpowiedzieć na wyzwania przyszłości. Wróg ciągle na Zachodzie Moskwa, przez prawie pół wieku współdecydująca o bezpieczeństwie światowym, po rozpadzie dwubiegunowego porządku straciła impet i wpływ na przeobrażające się nie tylko dalsze, ale i bliższe otoczenie międzynarodowe. Instytucje bezpieczeństwa, przede wszystkim Sojusz Północnoatlantycki, ewoluowały zgodnie z wektorami zachodniej geopolityki, pomijając rosyjskie głosy sprzeciwu. Pomimo szczytnych haseł politycznych, w stylu amerykańskiego Russia first!, rzeczywistość pozostała dla Moskwy bezlitosna, ona sama zaś z czasem poczuła się więcej niż zagrożona. Priorytetem dla odradzającej się pod batutą Władimira Putina rosyjskiej sceny politycznej stało się poszukiwanie nowej co warte jednak podkreślenia, nie zawsze imperialnej tożsamości w dziedzinie polityki bezpieczeństwa europejskiego i światowego. Jej najnowszą odpowiedzią na zmiany w otoczeniu międzynarodowym, ale także na zmianę percepcji własnych możliwości i długofalowego potencjału, jest nowa strategia bezpieczeństwa narodowego z maja 2009 roku. Została ona uszczegółowiona poprzez głośno komentowaną w mediach światowych doktrynę militarną. Oba dokumenty, choć znaczące dla nowej wizji świata według Moskwy, nie ustrzegły się jednak powrotu do wyzwań i zagrożeń definiowanych częściowo w sposób co najmniej archaiczny.
78 Publicystyka i analizy Dominik Jankowski, Propozycje do odrzucenia Kto spodziewał się klarownego konceptu politycznego na najbliższą dekadę, może się na nowej strategii bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej zawieść. Podobnie jak w przypadku poprzednich strategii, i tym razem obraz rosyjskiej polityki wyłaniający się z tekstu jest niespójny i trudny do jednoznacznego Z wypowiedzi zinterpretowania. Wynika to przede wszystkim z faktu, że przedstawicieli strategię przygotowywało jednocześnie kilka zespołów co rosyjskiego Sztabu najdobitniej pokazuje różnicę w ocenie zagrożeń między resortami siłowymi i ekonomicznymi. Na szesnastu stronach Generalnego wynika, że Rosja nie wyrzeknie się nowej strategii zawarto tak różne aspekty, jak obrona narodowa, wzrost gospodarczy, polityka zdrowotna, ekologia, użycia broni nuklearnej. kultura czy edukacja. Tym samym widać, że rosyjski dokument nie koncentruje się jedynie na zagrożeniach z zakresu Broń ta będzie mogła być wykorzystana także twardego bezpieczeństwa, ale porusza także problematykę w celu odparcia agresji miękkich zagrożeń związanych z kwestiami ekonomicznokonwencjonalnej. -społecznymi i migracyjnymi. Takie rozłożenie akcentów nie powinno jednak dziwić, jeśli wziąć pod uwagę rywalizację pomiędzy poszczególnymi zespołami tworzącymi strategię. Pozycja siłowików, związanych ze służbami specjalnymi i resortami siłowymi, zdaje się wciąż być znacząca, chociaż do głosu coraz częściej dochodzą ludzie powiązani z resortami gospodarczymi. Po części wynika to z przyzwolenia na taki stan rzeczy samego Dmitrija Miedwiediewa, próbującego inicjować program reform ekonomicznych. Jednym z fundamentów nowej strategii jest katalog zagrożeń dla Federacji Rosyjskiej. Tak jak w poprzednich dokumentach tego typu, gdzie na przykład koncepcja bezpieczeństwa z 2000 roku była odbiciem zagrożeń wywołanych wojną w Kosowie, i tym razem istnieją pewne przesłanki, by twierdzić, że wydarzenia ostatnich kilkunastu miesięcy znalazły odzwierciedlenie w nowej analizie. Pierwsze miejsce, niezmiennie od dziesięcioleci, przyznawane jest jednak Sojuszowi Północnoatlantyckiemu. Ponadto w nowej strategii wyraźnie podkreśla się, że zagrożenie dla Rosji stanowi również jednostronne użycie siły w stosunkach międzynarodowych, co jest bezpośrednim zarzutem pod adresem przede wszystkim Stanów Zjednoczonych i NATO. W tym kontekście strategia wspomina także dążenie niektórych państw do uzyskania dominującej pozycji militarnej w świecie, głównie w dziedzinie sił nuklearnych. Mimo to z wypowiedzi przedstawicieli rosyjskiego Sztabu Generalnego jasno wynika, że Rosja nie wyrzeknie się użycia broni nuklearnej dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Rosyjska broń atomowa będzie mogła być wykorzystana w celu odparcia wszelkiego rodzaju agresji, także konwencjonalnej, co stało się podstawą nowej doktryny militarnej.
Dominik Jankowski, Propozycje do odrzucenia Publicystyka i analizy 79 Lista zagrożeń wymienionych w strategii jest o wiele dłuższa: proliferacja broni masowego rażenia (co wiąże się także z zagrożeniem wejścia w jej posiadanie fanatycznych grup politycznych), cyberterroryzm, ksenofobia, separatyzm, problemy demograficzne, działalność zorganizowanych grup przestępczych czy pandemie. Na uwagę zasługuje wymienienie wojen surowcowych, toczonych również w pobliżu granic Federacji Rosyjskiej, jako potencjalnego zagrożenia zewnętrznego państwa. Kwestie energetyczne odgrywają bowiem, nieprzerwanie od pierwszej kadencji Władimira Putina, kluczową rolę w polityce zagranicznej Rosji. Stopniowa utrata przez Moskwę wpływów w zasobnej w bogactwa naturalne Azji Centralnej znalazła odbicie w nowej strategii bezpieczeństwa właśnie pod hasłem wojen surowcowych. Rosjanie zdają sobie sprawę, że ograniczenie ich znaczenia w basenie Morza Kaspijskiego i w Azji Centralnej zdecydowanie utrudniłoby plany rosyjskiej ekspansji energetycznej, co związane jest także z drogami tranzytowymi surowców. Ponadto w nawiązaniu do kwestii energetycznych należy odnotować pojawienie się problemu Arktyki, o którą w najbliższej dekadzie rozegra się walka, także z udziałem Rosji. Z drugiej strony nie sposób nie zauważyć, że rosyjska mentalność w sferze bezpieczeństwa ewoluuje i stopniowo próbuje dostosowywać się do wyzwań teraźniejszości. Drugą część strategii, poświęconą aspektom wewnętrznym, śmiało można by zatytułować Bezpieczeństwo przez rozwój. Kładzie ona nacisk na takie kwestie, jak rozwój ekonomiczny, zmniejszanie bezrobocia, wpływ globalizacji na społeczeństwo, spadek inflacji czy konieczność modernizacji rosyjskiej gospodarki. Nie przez przypadek zagrożenia związane z poziomem życia ludności są uważane przez część rosyjskich ekspertów za kluczowe dla dalszego stabilnego funkcjonowania państwa. Podniesienie standardu życia mieszkańców, między innymi poprzez poprawienie jakości edukacji i dostępu do usług medycznych, może bowiem pozytywnie wpłynąć na redukcję korupcji i zorganizowanej przestępczości dwóch największych przeszkód na drodze do rzeczywistej reformy systemu ekonomicznego Federacji Rosyjskiej. Mgliście i nieskutecznie Pierwsza dekada XXI wieku, naznaczona przez dwa wydarzenia: atak terrorystyczny z 11 września 2001 roku oraz obecny kryzys finansowy, była dla Rosji, wbrew pozorom, raczej przychylna, zwłaszcza jeśli porównać ją do poprzedniego dziesięciolecia. Pewne cele strategiczne, przede wszystkim w zakresie postrzegania znaczenia Rosji przez inne kraje, zostały osiągnięte, co najlepiej obrazują tak głośne publikacje jak chociażby książka Edwarda Lucasa Nowa zimna wojna. Niesamowita jest zatem ambiwalencja uczuć, jaką Zachód obdarza Moskwę. Jak słusznie zauważył Parag Khanna, gdy Rosja jest słaba i nieobliczalna, obawiamy się globalnego chaosu.
80 Publicystyka i analizy Dominik Jankowski, Propozycje do odrzucenia Gdy natomiast jest silna i nieobliczalna, boimy się nowej zimnowojennej konfrontacji. Z powodu takiej atmosfery, ale także ze względu na swoje kontrowersyjne zapisy, drugi filar rosyjskiej obecności w sferze międzynarodowego bezpieczeństwa, czyli propozycja nowej architektury instytucjonalnej na Starym Kontynencie, jest pozbawiony szans na urzeczywistnienie. Przedstawiona w czerwcu 2008 roku propozycja prezydenta Dmitrija Miedwiediewa, aby uwolnić obszar euroatlantycki od kryzysu systemu bezpieczeństwa zbiorowego, która ostatecznie doczekała się konkretyzacji w postaci projektu traktatu o bezpieczeństwie europejskim z listopada 2009 roku, wpisuje się de facto w wielowiekową już tradycję rosyjskich wizji architektury europejskiej. Stanowiły one nie tylko wyraz rosyjskiej woli budowania świata w oparciu o własną jego percepcję, ale przede wszystkim świadczyły o chęci zbliżenia z Europą Zachodnią. Wbrew pozorom istnieje pewna symbiotyczność między Wschodem a Zachodem, co zarówno w przeszłości, jak i obecnie w jakimś stopniu cementuje relacje dwustronne. Przywołując poprzednie rosyjskie propozycje holistycznych koncepcji architektury bezpieczeństwa europejskiego, należy wymienić takie nazwiska, jak Adam Czartoryski, Fiodor Martyns wraz z Janem Gotlibem Blochem, czy Maksym Litwinow. Każdy z nich miał mniejszy lub większy wkład w częściowe przewartościowanie paradygmatu bezpieczeństwa. Trzeba zauważyć, że rosyjska mentalność Nowa rosyjska propozycja może jedynie w niewielkim w sferze bezpieczeństwa stopniu powtórzyć sukces swoich poprzedniczek, gdyż nie istnieją żadne przesłanki, by wierzyć, że traktat ten zostanie ewoluuje i próbuje podpisany w przedstawionym kształcie. Podstawą rosyjskiej dostosowywać się do wizji jest bowiem zasada równości i niepodzielności bezpieczeństwa, co oznacza ni mniej, ni więcej, że żadna ze stron wyzwań teraźniejszości, kładąc nacisk na rozwój. nie może zapewnić sobie bezpieczeństwa kosztem bezpieczeństwa innych. Wątpliwości budzi nie tylko warstwa prawna tego zapisu (w traktacie występują bowiem niedookreślone zwroty bez legalnych definicji), ale przede wszystkim jego cele polityczne. Nie od dziś wiadomo, że Rosja uważa NATO za organizację niedostosowaną do współczesnego paradygmatu bezpieczeństwa i nowych wyzwań z niego wynikających. Realizacja rosyjskiej inicjatywy pozwoliłaby zatem na daleko posunięte wzajemne ingerencje sygnatariuszy w decyzje podejmowane w sferze bezpieczeństwa i umożliwiłaby przynajmniej częściowy paraliż prac Paktu Północnoatlantyckiego. NATO, mając pełną świadomość, że rosyjska propozycja mogłaby doprowadzić do marginalizacji Sojuszu, unika tym samym za wszelką cenę debaty na ten temat i kieruje Moskwę w stronę Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Jednak OBWE od ponad dekady znajduje się w kryzysie, sprokurowanym de facto przez Rosję, i w pierwszej kolejności sama powinna stać się przedmiotem reformy.
Dominik Jankowski, Propozycje do odrzucenia Publicystyka i analizy 81 Celem Rosji powinno być zatem nie tylko zintensyfikowanie debaty na temat europejskiego systemu bezpieczeństwa zbiorowego, ale także stworzenie odpowiedniego gruntu pod jego rzeczywistą reformę. Bez niezbędnych usprawnień w funkcjonowaniu OBWE, klarownej i nieantagonistycznej wizji stosunków z NATO, partnerzy zachodnioeuropejscy nadal będą się zastanawiać, jaki właściwie jest cel wszystkich rosyjskich strategii i propozycji traktatowych. Czy chodzi tylko o utrzymanie i eksponowanie swojej siły oraz osłabienie pozycji Stanów Zjednoczonych w Europie? Czy może Moskwie zależy przede wszystkim na wzmocnieniu podziałów na Starym Kontynencie na tle stosunku do Rosji? Czy Rosjanie widzą sferę bezpieczeństwa przez pryzmat schematu my czy oni, czy raczej my i oni? Odpowiedź na te pytania jest niestety tak niejednoznaczna, jak ambiwalentne są same rosyjskie propozycje. Moskwa, choć dostrzega zmieniający się świat i w dodatku pragnie go intensywnie modelować, jeszcze przez jakiś czas z powodu własnych działań, nie zaś deklaracji, będzie pozbawiać się instrumentarium niezbędnego do skutecznego realizowania tego zamierzenia. Tym samym zaś nowa jakość stosunków międzynarodowych oraz wielobiegunowy także pod względem bezpieczeństwa świat pozostaną na razie w sferze rosyjskich marzeń. Dominik Jankowski jest redaktorem naczelnym Komentarza Międzynarodowego Pułaskiego, wydawanego przez Fundację im. Kazimierza Pułaskiego, ekspertem ds. bezpieczeństwa międzynarodowego i Unii Europejskiej w Zespole Analiz Fundacji Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego Amicus Europae, publicystą. Specjalizuje się w problematyce bezpieczeństwa międzynarodowego, polityki zagranicznej UE oraz geopolityki.