CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ WARSZAWSKIEJ POLITYKI WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ WARSZAWSKIEJ POLITYKI WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Niniejszy dokument został wypracowany przez grupę roboczą, powołaną w lipcu br. przez Prezydenta m. st. Warszawy w celu sformułowania propozycji celów i kierunków działania miejskiej polityki społecznej wobec osób z niepełno sprawnościami. Prace grupy roboczej są częścią większego przedsięwzięcia, polegającego na opracowaniu Strategii Integracji Społecznej, która z kolei stanowi część Społecznej Strategii Warszawy. Grupa robocza pracowała w okresie od 30 lipca 2008 r. do 17 października 2008 r. W tym czasie odbyło się siedem spotkań grupy. Jednocześnie członkowie grupy pracowali między spotkaniami przygotowywali opracowania tematyczne lub konsultowali propozycje przedstawione przez innych członków grupy roboczej (lista opracowań została umieszczona na końcu dokumentu). W pracach grupy uczestniczyli pracownicy Biura Polityki Społecznej i Biura Edukacji w Urzędzie m. st. Warszawy, jednostek organizacyjnych pomocy społecznych, instytucji publicznych i organizacji pozarządowych oraz uczelni, w szczególności: 1. Agnieszka Deja, lider grupy roboczej Niepełnosprawność, Fundacja SYNAPSIS 2. Magdalena Bojarska, Fundacja Hej, koniku 3. Monika Kastory-Bronowska, Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym 4. Ewa Krawczyk, Zastępca Dyrektora Biura Edukacji w Urzędzie m. st. Warszawy 5. Agata Łuzdowska, Zastępca Dyrektora Warszawskiego Centrum Pomocy Rodzinie, Stołeczne Centrum Osób Niepełnosprawnych 6. Anna Olszewska, Dyrektor Ośrodka Wojewódzkiego Zespołu do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Warszawie 7. Małgorzata Radziszewska, Stowarzyszenie Kobiet Niepełnosprawnych One.pl, ekspert w PFRON 8. Joanna Skoczek, Naczelnik Wydziału ds. Osób Niepełnosprawnych, Biuro Polityki Społecznej w Urzędzie m. st. Warszawy 9. Pavlina Suchankova, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji 10. Piotr Todys, Fundacja TUS 11. Paweł Wdówik, Kierownik Biura ds. Osób Niepełnosprawnych Uniwersytetu Warszawskiego 12. Alicja Witoszyńska, Dyrektor OPS Dzielnicy Targówek Poniżej prezentujemy listę celów priorytetowych i celów operacyjnych (tj. kierunków działania). W dalszej części opracowania znajdą Państwo uzasadnienia i komentarze do wybranych celów strategicznych i operacyjnych miejskiej polityki społecznej wobec osób z niepełnosprawnościami oraz słowniczek pojęć używanych w dokumencie i przykłady tzw. dobrych praktyk. W załączniku przedstawiamy propozycję preambuły 1

do miejskiej polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych poprzedzenie strategii preambułą, która zawiera wartości realizowane w strategii była kwestią sporną w grupie; część osób nie widzi takiej potrzeby. 2

CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ NA RZECZ OSÓB Z NIEPEŁNOSPRANOŚCIAMI PROPOZYCJA WYPRACOWANA PRZEZ GRUPĘ ROBOCZĄ NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ Priorytet 1. Uwzględnienie potrzeb osób z różnymi niepełnosprawnościami przy planowaniu i realizacji rozwoju infrastruktury miasta. 1.1. Uniwersalne projektowanie obiektów, przestrzeni publicznej, transportu. Uniwersalne projektowanie nie wyklucza pomocy technicznych dla niektórych grup osób niepełnosprawnych, tam gdzie jest to potrzebne. 1.2. Systematyczne i racjonalne usuwanie wszelkich barier w istniejących obiektach i przestrzeni publicznej, w szczególności w instytucjach samorządowych i spółkach miejskich. 1.3. Konsultowanie wszystkich projektów infrastrukturalnych, w tym transportowych, dotyczących zarówno nowych, jak i planowanych obiektów, remontów i rozwiązań, pod kątem ich dostępności dla osób niepełnosprawnych. 1.4. Opracowanie rozwiązania gwarantującego, że dostawcy oferujący towary i usługi ogólnie dostępne lub powszechnie zapewniane, będą uwzględniali wszystkie aspekty dostępności tych urządzeń i usług dla osób niepełnosprawnych. 1.5. Stworzenie całodobowego specjalistycznego systemu transportowego, uwzględniającego potrzeby różnych grup osób niepełnosprawnych. Priorytet 2. Zapewnienie dostępu do edukacji ukierunkowanej na potrzeby osób z różnymi niepełnosprawnościami. 2.1. Zapewnienie dostępu do wczesnego wspomagania rozwoju dziecka oraz wsparcia jego rodziny od chwili wykrycia lub podejrzenia niepełnosprawności. 2.2. Zapewnienie wszystkim uczniom niepełnosprawnym i ich opiekunom prawa wyboru typu kształcenia tj. edukacji w przedszkolach, szkołach ogólnodostępnych (tzw. edukacji włączającej), integracyjnych lub specjalnych z uwzględnieniem zindywidualizowanego wsparcia ucznia i jego rodziny. 2.3. Tworzenie i wspieranie efektywnej edukacji osób niepełnosprawnych przez całe życie. 2.3.1. Wspieranie m.in. poprzez szkolenie i doradztwo metodyczne, dyrektorów, nauczycieli i specjalistów z przedszkoli, szkół (ogólnodostępnych, integracyjnych i specjalnych) i innych placówek oświatowych pracujących z uczniami niepełnosprawnymi. 2.3.2. Podejmowanie działań zmierzających do zapewnienia dostępu do kształcenia ustawicznego uwzględniającego potrzeby i możliwości różnych grup osób niepełnosprawnych oraz ich preferencje. 2.4. Stwarzanie warunków do przygotowania osób niepełnosprawnych do nauki w ramach szkolnictwa wyższego. Priorytet 3. Zapewnienie osobom niepełnosprawnym udziału w rynku pracy. 3.1. Upowszechnianie i promowanie różnych form zatrudnienia na otwartym rynku pracy i samozatrudnienia osób niepełnosprawnych. 3

3.2. Wspieranie zatrudnienia przejściowego i wspieranego oraz zatrudnienia chronionego z uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych. 3.3. Dostosowywanie oferty szkół kształcących osoby niepełnosprawne do potrzeb rynku pracy, z uwzględnieniem preferencji tych osób. 3.4. Zorganizowanie i wspieranie zintegrowanego poradnictwa zawodowego, pośrednictwa pracy i szkolenia zawodowego ukierunkowanego na potrzeby osób niepełnosprawnych. 3.5. Utworzenie systemu współpracujących ze sobą instytucji, w tym instytucji rynku pracy i organizacji pozarządowych, zajmujących się aktywizacją zawodową oraz wprowadzaniem osób niepełnosprawnych na rynek pracy. Priorytet 4. Zapewnienie wsparcia osobom niepełnosprawnym w społeczności lokalnej. 4.1. Rozwijanie odpowiednich usług wspierających (opiekuńczych, asystenckich, medycznych, psychologicznych, doradczych etc.) dostosowanych do indywidualnych potrzeb i preferencji osób z różnymi niepełnosprawnościami. 4.2. Rozwijanie systemu dziennych ośrodków wsparcia dla osób niepełnosprawnych, w tym w dużym stopniu zależnych od otoczenia. 4.3. Inicjowanie i wspieranie tworzenia oraz prowadzenia różnych form mieszkalnictwa chronionego, wspomaganego, małych domów pomocy społecznej. 4.4. Zapewnienie systemu wsparcia, doradztwa i informacji dla osób niepełnosprawnych i ich rodzin w sferze życia rodzinnego. Priorytet 5. Dostęp do informacji dla osób niepełnosprawnych, ich rodzin oraz otoczenia. 5.1. Zapewnienie dostępu do informacji o prawach osób niepełnosprawnych i ich rodzin. 5.2. Stworzenie ogólnodostępnej, zintegrowanej platformy informacyjnej dla osób niepełnosprawnych, ich rodzin i otoczenia dot. aktualnej oferty Miasta, organizacji pozarządowych i innych instytucji działających na rzecz osób niepełnosprawnych i ich rodzin w Warszawie. 5.3. Stworzenie systemu wymiany informacji pomiędzy Biurami Urzędu m. st. Warszawy, Urzędami Dzielnic i jednostkami organizacyjnymi Miasta, organizacjami pozarządowymi i innymi instytucjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych i ich otoczenia. Priorytet 6. Monitorowanie, planowanie i standaryzowanie działań na rzecz osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin. 6.1. Stworzenie i prowadzenie miejskiego systemu baz danych dot. liczby i sytuacji osób niepełnosprawnych umożliwiającej planowanie i realizację usług na rzecz tej grupy osób. 6.2. Cykliczne badania sytuacji osób niepełnosprawnych zamieszkałych w Warszawie. 6.3. Instytucjonalny system przepływu informacji o liczbie osób niepełnosprawnych obejmujący m. in. USC, instytucje orzecznictwa dla dzieci i dorosłych, instytucje rynku pracy. 4

6.4. Standaryzacja usług obsługi osób niepełnosprawnych oraz usług opiekuńczych z zakresu zadań pomocy społecznej, w ramach systemu zarządzania jakością Urzędu m. st. Warszawy. Priorytet 7. Podnoszenie świadomości społecznej w odniesieniu do osób niepełnosprawnych. 7.1. Kreowanie i wspieranie pozytywnego wizerunku osoby niepełnosprawnej w społeczeństwie, w szczególności przełamywanie stereotypów dotyczących osób niepełnosprawnych. 7.2. Włączenie wizerunku osób niepełnosprawnych do działań promocyjnych Miasta. Priorytet 8. Powołanie Miejskiego Zespołu Roboczego ds. wdrażania Strategii Integracji Społecznej (pod kierownictwem Pełnomocnika Prezydenta m. st. Warszawy ds. wdrażania Strategii) - zespół interdyscyplinarny m.in. międzybiurowy, międzysektorowy. Uwaga: przyjęta Strategia Społeczna Warszawy (w tym Strategia Integracji Społecznej) powinna zawierać także zasady i tryb dot. ewaluacji oraz aktualizacji strategii. UZASADNIENIE I KOMENTARZE DO WYBRANYCH PRIORYTETÓW I KIERUNKÓW DZIAŁAŃ Ad. Priorytet 1. Uwzględnienie potrzeb osób z różnymi niepełnosprawnościami przy planowaniu i realizacji rozwoju infrastruktury miasta (projektowanie uniwersalne) Warszawa nie jest miastem przyjaznym dla osób niepełnosprawnych - świadczą o tym liczne artykuły prasowe, głosy osób niepełnosprawnych oraz organizacji pozarządowych działających na ich rzecz. Przedmiotem krytyki jest m.in. niedostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych transport organizowany specjalnie dla tej grupy osób (w tym: zbyt mała liczba aut, godziny funkcjonowania transportu, długi okres oczekiwania, usługi tylko dla osób pow. 16 roku życia), rozwiązania zastosowane w przestrzeni publicznej, np. dopiero co wyremontowany Trakt Królewski (m.in. wysokie krawężniki, liczne słupki). W 2006 r. miasto st. Warszawa w porozumieniu z Grupą Roboczą Widziane z chodnika opracowało zasady urządzania przestrzeni miejskiej zapewniające dostępność osobom niepełnosprawnym. Zostały one ujęte w kilka punktów mających charakter ogólnych wytycznych, które jednak nie są w przestrzegane. Osoby niepełnosprawne poruszając się w przestrzeni miejskiej wciąż napotykają wiele barier, które mogą stanowić poważne zagrożenie dla ich bezpieczeństwa i życia, szczególnie dla osób niewidomych i słabo widzących. Żaden z peronów metra nie jest wyposażony w pasy ostrzegawcze z wypukłymi guzami, ani pasy prowadzące z płytek o innej fakturze (np. podłużne żłobienia) co umożliwiałoby poprawę orientacji przestrzennej osobom z dysfunkcją wzroku. Z kolei na dworcach kolejowych brakuje wind lub w przejściach podziemnych brakuje wind. Miasto nie ma wypracowanego systemu konsultacji społecznych dot. inwestycji, usług czy dokumentów (np. uchwał, programów) dotyczących spraw mieszkańców 5

Warszawy, w tym osób niepełnosprawnych. Organizacje pozarządowe reprezentujące niepełnosprawnych mieszkańców Warszawy, jak i ich skupiające, coraz częściej zwracają uwagę na pilną potrzebę organizowania konsultacji społecznych, uwzględniania głosu środowiska osób niepełnosprawnych w ważnych sprawach dla miasta i jego mieszkańców. To tylko kilka przykładów świadczących o tym, że dostęp do przestrzeni publicznej jest ograniczony dla niektórych mieszkańców Warszawy, w szczególności dla osób niepełnosprawnych, osób które czasowo mają ograniczone możliwości swobodnego poruszania się po mieście (np. złamanie nogi), opiekunów małych dzieci w wózkach, podróżnych z dużym bagażem, etc. Grupa rekomenduje przyjęcie i realizowanie koncepcji planowania uniwersalnego, które czyni miasto otwartym i dostępnym dla jego mieszkańców. Ad. Priorytet 2. Zapewnienie dostępu do edukacji ukierunkowanej na potrzeby osób z różnymi niepełnosprawnościami Na mocy Uchwały Nr LXXXIV/2890/2006 Rady m. st. Warszawy z dn. 26 października 2006 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci w m.st. Warszawa pomoc ta może być organizowana w 46 placówkach (w tym w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, przedszkolach, szkołach). Według danych Biura Edukacji m. st. Warszawy pod koniec 2007 r. działo jedynie 14 zespołów wczesnego wspomagania rozwoju 1. W tamtym okresie obejmowały one opieką tylko około 100 dzieci. W systemie edukacji uczeń niepełnosprawny to dziecko i młoda osoba, która na skutek deficytów rozwojowych lub zdrowotnych wymaga stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy (specjalne potrzeby edukacyjne). Kształcenie specjalne, zgodnie z zapisami ustawy o systemie oświaty, może być prowadzone w formie nauki w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych i m.in. specjalnych ośrodkach szkolnowychowawczych. O wyborze przedszkola lub szkoły decydują rodzice. Jak informują organizacje pozarządowe nie wszystkie dzieci i młodzież niepełnosprawne ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mają zapewniony odstęp do wybranej przez ich rodziców placówki edukacyjnej. Przedszkola i szkoły (w tym integracyjne) nie zawsze chcą przyjmować dzieci i młodzież z autyzmem i innymi całościowymi zaburzeniami rozwojowymi, niepełnosprawnościami sprzężonymi, upośledzeniem umysłowym. Liczba oddziałów i placówek integracyjnych jest niewystarczająca, a liczba rodziców chętnych posłać dziecko do tego typu przedszkola czy szkoły jest rokrocznie o wiele większa niż liczba miejsc. W takiej sytuacji istnieje obawa, że nabór do przedszkoli i szkół będzie miał charakter segregacyjny. Odrębnym problemem jest brak specjalistów do pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi; specjalistów, którzy są przygotowani do pracy z uczniami doświadczającymi różnych rodzajów niepełnosprawności (w tym do opracowywania zindywidualizowanych programów nauczania). W Warszawie brak jest placówki, która podnosiłaby kompetencje nauczycieli (zwłaszcza szkół 1 Za: Organizacja WWR w Warszawie Biuro Edukacji U. m. st. Warszawy, materiały z konferencji Wczesne Wspomaganie Rozwoju dziecka i Pomoc Rodzinie doświadczenia i rekomendacje, 10-12.12.2007 r. 6

ogólnodostępnych, czy integracyjnych) oraz wspierała ich w pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (doradztwo metodyczne, np. w zakresie przygotowywania zindywidualizowanych programów nauczania, dostosowywania systemu oceniania). W Warszawie nie ma systemu kształcenia ustawicznego dostosowanego do potrzeb różnych grup osób niepełnosprawnych. W ramach tworzonych Centrów Kształcenia Ustawicznego nie uwzględnia się kształcenia obejmującego osoby niepełnosprawne, w tym ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Nie są prowadzone analizy zapotrzebowania rynku pracy na poszczególne zawody, kwalifikacje i umiejętności, które mogłyby posłużyć jako wytyczne do tworzenia i prowadzenia kształcenia ustawicznego uwzględniającego potrzeby i możliwości różnych grup osób niepełnosprawnych. W trakcie prac grupy roboczej pojawiały się rozbieżności zdań dot. dostępu do edukacji osób niepełnosprawnych. Część grupy rekomenduje znaczne ograniczenie szkolnictwa specjalnego na rzecz włączenia uczniów niepełnosprawnych ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi do szkolnictwa ogólnodostępnego i integracyjnego, w ramach edukacji tzw. włączającej. Z kolei druga część grupy roboczej stoi na stanowisku, że szkolnictwo specjalne powinno być rozwijane i stanowić jedną z opcji obok szkolnictwa ogólnodostępnego (edukacja włączająca) oraz integracyjnego. Szkolnictwo specjalne dla uczniów niepełnosprawnych bywa jedyną szansą na edukacje dla osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, szczególnie z niepełnosprawnościami sprzężonymi, głęboką niepełnosprawnością, etc. W związku z tym grupa podkreśla konieczność zapewnienia rodzicom dzieci niepełnosprawnych nieograniczonego dostępu do informacji na temat różnych modeli kształcenia ich dzieci, tak aby w sposób świadomy mogli dokonać wyboru placówki edukacyjnej dla swojego dziecka. Ad. Priorytet 3. Zapewnienie osobom niepełnosprawnym udziału w rynku pracy. Podstawowym źródłem problemów osób niepełnosprawnych na rynku pracy w Polsce są bariery w dostępie do edukacji ponadgimnazjalnej, ustawicznej oraz na poziomie szkół wyższych, a tym samym niski poziom wykształcenia. Edukacja osób niepełnosprawnych nie jest dostosowana do ich indywidualnych potrzeb i możliwości (brak indywidualnej ścieżki rozwoju). Kolejny powód niskiej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, to zbyt mała oferta pracodawców kierowana do tej grupy osób (uwzględniająca jej potrzeby). Osoby niepełnosprawne są postrzeganie na rynku pracy jako niewydajni pracownicy, którzy nie są konkurencyjni w stosunku do osób sprawnych i przysparzają pracodawcy kłopotów. Coraz większą rolę odgrywa zatrudnienie dotowane i wspomagane (asystent osobisty w miejscu pracy) oraz doradztwo zawodowe. Rozporządzenie Komisji Europejskiej z dn. 12 grudnia 2002 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu Wspólnoty Europejskiej do pomocy publicznej w zatrudnieniu określa, że zatrudnienie chronione oznacza zatrudnienie co najmniej 50% osób niezdolnych do pracy na otwartym rynku pracy. Regulacje prawne zawarte w rozporządzeniu są wiążące dla wszystkich krajów Unii i stosowane są bezpośrednio. W UE zatrudnienie chronione obejmuje różnorodne formy (np. warsztaty terapii, firmy komercyjne, wydzielone segmenty przedsiębiorstw) koncentrujące osoby niepełnosprawne w specjalnych warunkach. W niektórych państwach zatrudnienie 7

chronione ma charakter socjalny, w innych stanowi etap przejściowy, który ma przygotować osoby niepełnosprawne do zatrudnienia na otwartym rynku pracy. W wielu krajach występują formy mieszane, uzupełniające się w ramach aktywnych programów zatrudnienia. Powszechne jest przekonanie, że zatrudnienie chronione powinno być etapem przejściowym przed zatrudnieniem na otwartym rynku pracy. W wielu krajach postępuje proces decentralizacji polityki zatrudniania osób niepełnosprawnych. Istotną rolę odgrywają samorządy regionalne i lokalne. Wzrasta zakres dobrowolnej odpowiedzialności pracodawców za zatrudnianie osób niepełnosprawnych. W UE przeważa tendencja do włączenia osób niepełnosprawnych w główny nurt polityki zatrudnienia. Instrumenty skierowane wyłączne do osób niepełnosprawnych są coraz częściej oceniane jako sprzyjające segregacji. W wielu krajach Unii Europejskiej zatrudnienie chronione jest stopniowo zastępowane zatrudnieniem dotowanym i wspomaganym. Zatrudnienie chronione ma w większości krajów charakter socjalny. Coraz większą rolę odgrywa zatrudnienie dotowane i wspomagane. Wyraźną tendencją jest indywidualizacja programu przygotowania do zatrudnienia. Analiza skuteczności rozwiązań pokazuje wyraźnie, że precyzyjnie adresowane, dostosowane do indywidualnych i lokalnych potrzeb i warunków zdecentralizowane programy, odnoszą sukces. Niekoniecznie są to inwestycje w budowę lub wyposażenie miejsc pracy, częściej mają charakter inwestycji w kapitał ludzki. Zatrudnienie dotowane polega na dotacji dla pracodawców, która rekompensuje część kosztów pracy związanych z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych. Dotyczy to refundacji części wynagrodzeń lub składek na ubezpieczenia społeczne. Zatrudnienie wspomagane zawiera elementy indywidualnego wsparcia udzielanego osobie niepełnosprawnej w miejscu pracy. Jest to zatrudnienie osób niepełnosprawnych ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności na otwartym rynku pracy przy stałym wsparciu trenera pracy osoby profesjonalnie przygotowanej do pomocy osobie niepełnosprawnej w aktywizacji zawodowej zdobyciu i utrzymaniu zatrudnienia. Rolą trenera jest również ułatwienie osobom niepełnosprawnym komunikacji w środowisku pracy z pracodawcą i współpracownikami. Warunki pracy chronionej - warunki pracy określone dla zakładów pracy chronionej oraz zakładów aktywności zawodowej, opisane w art. 28 i 29 ustawy z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tj. Dz. U. z 1997 r., Nr 123, poz. 776 z późn. zm.). Status zakładu pracy chronionej (ZPCH) otrzymuje pracodawca zatrudniający przynajmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągający 40% zatrudnienie osób niepełnosprawnych z określonym stopniem niepełnosprawności albo z określoną niepełnosprawnością potwierdzoną ww. orzeczeniem. Obiekty i pomieszczenia ZPCH powinny m.in. uwzględniać potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania np. stanowisk pracy, ciągów komunikacyjnych. ZPCH ma zapewniać doraźną i specjalistyczną opiekę medyczną, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne. Zakład aktywności zawodowej (ZAZ) może być utworzony przez gminę, powiat oraz organizacje pozarządowe. W zakładzie aktywności zatrudnionych jest co najmniej 70% osób niepełnosprawnych z określonym stopniem niepełnosprawności. Obiekty i pomieszczenia ZAZ powinny m.in. uwzględniać potrzeby osób niepełnosprawnych zakresie przystosowania np. stanowisk pracy, 8

ciągów komunikacyjnych. Zakład taki ma zapewniać doraźną i specjalistyczną opiekę medyczną, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Urzędzie m. st. Warszawy na dzień 31 sierpnia 2008 r., wynosiło 71 osób, co stanowiło 1,04% ogółu zatrudnionych w urzędzie. Zgodnie z zapisami ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych pracodawcy zatrudniający więcej niż 25 osób (w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy) mają obowiązek zatrudnienia osób niepełnosprawnych, których liczba ma stanowić minimum 6% personelu. Jeżeli pracodawca nie spełnia tego obowiązku, musi wnosić opłatę na PFRON. Wysokość opłaty zależy od różnicy w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych między ustalonym poziomem (6% personelu) a zatrudnieniem rzeczywistym osób niepełnosprawnych. Iloczyn tej różnicy i 40,65% przeciętnego wynagrodzenia daje wysokość wnoszonej opłaty. Dobre praktyki doradztwo i pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych W Warszawie działa około dziesięciu niepublicznych biur pośrednictwa i doradztwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych utworzonych przez organizacje pozarządowe 2 (www.niepelnosprawni.pl, www.biurokarier.idn.org.pl, www.tus.org.pl, www.centrumdzwoni.pl, www.otwartedrzwi.pl). Oferują one głównie: pośrednictwo pracy, konsultacje w zakresie predyspozycji zawodowych, doradztwo dla pracodawców dot. zatrudniania osób niepełnosprawnych, szkolenia. Jedna z organizacji prowadzi poradnictwo i wsparcie sprofilowane na jedną specyficzną grupę osób niepełnosprawnych osób niepełnosprawnych intelektualnie. Miasto st. Warszawa prowadzi doradztwo i pośrednictwo pracy dla osób niepełnosprawnych poprzez Urząd Pracy, ale nie jest ono ukierunkowane na potrzeby i możliwości różnych grup osób niepełnosprawnych. Dobre praktyki model współpracy: Fundacja TUS w ramach realizowanego w 2006 r. projektu badawczego, którego głównym celem było zdiagnozowanie skuteczności usług na rzecz aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych świadczonych przez powiatowe urzędy pracy, kluby pracy, ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie z terenu woj. Mazowieckiego, etc., opracowała model lokalnej współpracy pomiędzy tymi instytucjami a organizacjami pozarządowymi 3. Wdrożenie wypracowanego modelu współpracy może wpłynąć na poprawę jakości usług świadczonych zarówno przez publiczne, jak i niepubliczne instytucje rynku pracy. Powinien zwiększyć się przepływ informacji na temat potrzeb osób niepełnosprawnych z zakresu ich rehabilitacji zawodowej. Obszary współpracy miałyby obejmować: wymianę informacji pomiędzy publicznymi i niepublicznymi instytucjami rynku pracy (w tym narzędzia wymiany informacji), komplementarność usług na rzecz niepełnosprawnych klientów, podnoszenie kompetencji pracowników instytucji rynku pracy, promocję niepełnosprawnych pracowników. 2 Za: www.bazy.ngo.pl Baza organizacji działających na rzecz osób bezrobotnych i świadczące usługi rynku pracy 3 Raport z badań: Efektywność aktywizacji zawodowej i pośrednictwa pracy na rzecz osób niepełnosprawnych na terenie województwa mazowieckiego - diagnoza i rozwiązania, Fundacja Na Rzecz Transportowych Usług Specjalistycznych dla Niepełnosprawnych - TUS, Warszawa 2006 9

Ad. Priorytet 4. Zapewnienie wsparcia osobom niepełnosprawnym w społeczności lokalnej Warszawskie organizacje pozarządowe działające na rzecz osób niepełnosprawnych podkreślają, że Program Asystent Osoby Niepełnosprawnej realizowany przez m. st. Warszawa zaplanowany jest jako wsparcie doraźne, krótkofalowe i dostępne tylko dla osób powyżej 18 r.ż., a w praktyce głównie starszych, po 60 roku życia. System pogotowia asystenckiego jest odpowiednim standardem wsparcia dla osób z niepełnosprawnością intelektualną lub osób z autyzmem. Osoby te wymagają usługi asystenckiej o charakterze wsparcia długotrwałego, systematycznego, prowadzonego przez stałe, profesjonalnie przygotowane osoby, które mają możliwość konsultacji swojej pracy ze specjalistą, np. psychologiem. W ramach programu prowadzonego przez m. st. Warszawa nie jest realizowany pełen zakres usług asystenckich. Zapotrzebowanie na usługi świadczone w szerszym zakresie nadal jest w Warszawie niezaspokojone. Należy więc przyjąć, że równolegle z realizacją Programu Asystent Osoby Niepełnosprawnej, powinny funkcjonować w Warszawie usługi asystenckie prowadzone przez organizacje pozarządowe przy długofalowym wsparciu finansowym m. st. Warszawy. W Warszawie brak jest oferty zajęć dziennych dla osób niepełnosprawnych w dużym stopniu zależnych od osób trzecich (nie wiadomo ile takich osób mieszka w Warszawie!). Brak jest także dostosowanych do ich potrzeb ośrodków pobytu stałego, małych domów pomocy społecznej. Odrębnym problemem jest brak mieszkań chronionych dla niepełnosprawnych mieszkańców Warszawy. Obecnie funkcjonuje tylko jedno mieszkanie chronione (prowadzone przez OPS Dz. Targówek). Warszawskie organizacje pozarządowe prowadzą trzy całodobowe ośrodki wsparcia z miejscami pobytu okresowego i długoterminowego (łącznie 33 miejsc). Mieszkanie wspomagane mieszkanie przyznawane częściowo bądź całkowicie odpłatnie (w zależności od dochodów osoby/rodziny), dla osób które trwale lub czasowo wymagają specjalistycznego wsparcia. Wsparcie to uzależnione jest od indywidualnych potrzeb osoby - wynikających z sytuacji zdrowotnej, społecznej lub rodzinnej. Wsparcie jest realizowane przez ośrodki pomocy społecznej (w ramach zadań ustawowych) oraz organizacje pozarządowe (w ramach zadań zlecanych przez urząd miasta). Mieszkania wspomagane przeznaczone są w szczególności dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności, osób starszych, oraz opuszczających domy dziecka. Rodzaje mieszkań wspomaganych: - mieszkania przystosowane - zaprojektowane bądź indywidualnie dostosowane tak, aby odpowiadały potrzebom osób o specjalnych wymaganiach ruchowych lub zdrowotnych i którym ten rodzaj dostępnych udogodnień umożliwia najbardziej samodzielne funkcjonowanie w środowisku lokalnym, - mieszkanie treningowe będące miejscem nauki samodzielności dla osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz zaburzeniami psychicznymi. Jest miejscem pobytu czasowego, swoistym pomostem pomiędzy domem rodzinnym, szpitalem lub domem pomocy społecznej, a mieszkaniem samodzielnym. W mieszkaniach treningowych osoby niepełnosprawne uczą się jak samodzielnie dbać o zdrowie, gospodarować pieniędzmi, spędzać wolny czas, załatwiać sprawy w urzędach, przygotowywać posiłki, robić zakupy, sprzątać itd., 10

- miejsce/mieszkanie czasowego, okresowego pobytu mieszkanie, ośrodek wsparcia dla dorosłych osób niepełnosprawnych bądź niepełnosprawnych dzieci, potrzebujących okresowego wsparcia mieszkaniowego (miejsce okresowego pobytu dla osób niepełnosprawnych potrzebujących z różnych przyczyn pobytu w Warszawie, np.: pobyt opiekuna osoby niepełnosprawnej w szpitalu, odciążenie opiekuna/rodziny osoby niepełnosprawnej zależnej od ich pomocy, oczekiwanie na zabiegi, poszukiwanie pracy, inne), - mieszkania monitorowane przeznaczone jest dla osób mających szczególne potrzeby zdrowotne lub niepełnosprawnych, które wymagają w mieszkaniu dostępu do usług alarmowych, potrzebujących czasowego lub całodobowego wsparcia (są mieszkania, których celem jest utrzymanie ww. osób w ich środowisku, o wiele tańsze od pobytu tych osób w domach pomocy społecznej). Założenie podstawowe: wszystkie powyższe rodzaje mieszkań powinny być dostosowane do potrzeb różnych grup osób niepełnosprawnych korzystających z nich. Dobre praktyki: Program w zakresie mieszkalnictwa chronionego w powiecie stargardzkim na lata 2006 2015 realizowany przez Stargardzkie TBS Sp. z o.o. : www.tbs.stargard.pl/index.php?m=19&pm=69&lg=1 Program ten składa się z pięciu projektów związanych tematycznie z mieszkalnictwem chronionym. Adresatami tych projektów są osoby / grupy szczególnego ryzyka, które bez wsparcia ze strony samorządów i innych podmiotów publicznych narażone są na znalezienie się poniżej progu bezpieczeństwa socjalnego i marginalizację społeczną. W tym przypadku za kategorię szczególnego ryzyka uznano osoby opuszczające placówki opiekuńczo wychowawcze i rodziny zastępcze, ludzi starszych, osoby z długotrwałą chorobą i niepełnosprawne, dzieci i młodzież z domu dziecka oraz osoby z zaburzeniami psychicznymi. Można przyjąć, że opracowane projekty w zakresie mieszkalnictwa chronionego nakierowane są na zapobieganie lub wychodzenie z bezradności przejawiającej się w poczuciu utraty osobistej kontroli i niemocy nad zdarzeniami i sytuacjami życiowymi. Realizacja Programu oparta jest na partnerskim planowaniu i interdyscyplinarnej pracy kilku podmiotów. Współpracę z Powiatem Stargardzkim deklarują samorządy gminne oraz jednostki organizacyjne z zakresu pomocy społecznej. Strategicznym partnerem jest Stargardzkie Towarzystwo Budownictwa Społecznego Sp. z o. o., które posiada już doświadczenie w zakresie mieszkalnictwa chronionego. W przypadku trzech projektów, wzorowano się na autorskich programach Towarzystwa pn. Nie sami, Na start, Bez barier. Nie wyklucza się jednak podobnego partnerstwa z innymi administratorami zasobów mieszkaniowych. Każdy projekt przewiduje także udział organizacji pozarządowych jako podmiotów prowadzących nadzór na realizacją zadania. Współpraca z organizacjami pozarządowymi ukazuje, że pełnią one coraz większą rolę w funkcjonowaniu społeczności lokalnych, niejednokrotnie odciążając swoim zaangażowaniem budżet samorządów. Organizacje, które specjalizują się w określonym kierunku oraz zrzeszają osoby o wspólnym zainteresowaniu mają najlepsze rozeznanie potrzeb w swoich środowiskach. Należy zauważyć, że trendy europejskie wskazują na de instytucjonalizowanie dużych domów pomocy społecznej 4. Coraz więcej organizacji pozarządowych, w 4 Wyniki i zalecenia Europejskiej Inicjatywy Badawczej dotyczącej alternatywnych mieszkań środowiskowych dla osób niepełnosprawnych - http://www.inclusioneurope.org/documents/1504.pdf 11

tym warszawskich, zainteresowanych jest tworzeniem tego typu placówek. Brakuje rozwiązań instytucjonalnych, w tym systemowych, dotyczących tworzenia mniejszych domów pomocy społecznej. Jak dotąd nie podjęto także deinstytucjonalizacji dużych domów pomocy społecznej (największy DPS dla osób chorych psychicznie w Warszawie jest na 200 miejsc!). Obecnie nie funkcjonuje w Warszawie poradnictwo rodzinne (dotyczące zarówno sfery życia w związku, zakładania rodziny, spraw wychowawczych) ukierunkowane na potrzeby osób niepełnosprawnych, którego odbiorcami byłyby osoby niepełnosprawne, ale także rodziny, w których jest taka osoba. 12

Ad. Priorytet 5. Dostęp do informacji dla osób niepełnosprawnych, ich rodzin oraz otoczenia Obecnie informacje dot. m.in. uprawnień i świadczeń przysługujących osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom znajdują się m.in. na kilku stronach internetowych miejskich urzędów i instytucji: Stołecznego Centrum Osób Niepełnosprawnych, Warszawskiego Centrum Pomocy Rodzinie, Miejskiego Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności, Biura Polityki Społecznej U. m. st. Warszawy. Poradnictwo na rzecz osób niepełnosprawnych świadczą warszawskie organizacje pozarządowe (w tym m.in. największe Centrum Informacyjne Integracja prowadzone przez Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji). Istnieje jednak pilna potrzeba zorganizowania dostępnej i aktualnej platformy informacyjnej (opierającej się na różnego rodzaju kanałach informowania) dotyczącej świadczeń i uprawnień oraz oferty Miasta dla osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin. System informacyjny powinien być także współtworzony przez organizacje pozarządowe pracujące na rzecz osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Informacje te powinny być skierowane do samych osób niepełnosprawnych i ich otoczenia. Przy tworzeniu koncepcji miejskiego systemu informacji należałoby uwzględnić różnorodne sposoby docierania z informacją do osób niepełnosprawnych i ich rodzin (należy przy tym uwzględnić dostępność informacji dla różnych grup osób niepełnosprawnych). System informacyjny (platforma informacyjna) powinien obejmować także dane teleadresowe urzędów i instytucji zajmujących się sprawami osób niepełnosprawnych oraz ich ofertę i dostępność oraz zapewnić przepływ informacji pomiędzy urzędami i instytucjami miejskimi odpowiedzialnymi za sprawy osób niepełnosprawnych, a także organizacjami pozarządowymi. Ad. Priorytet 6. Monitorowanie, planowanie i standaryzowanie działań na rzecz osób niepełnosprawnych oraz ich rodzin. Obecnie nie istnieje w Warszawie żaden system zbierania danych dot. liczby i potrzeb osób niepełnosprawnych (choćby tylko niepełnosprawnych biologicznie). Stosowne orzeczenia dot. zaliczenia do osób niepełnosprawnych wydaje Miejski Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności oraz w drugiej instancji Wojewódzki Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności. Dodatkowo orzeczenia o niezdolności do pracy wydają lekarze orzecznicy i komisje lekarskie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, lekarze rzeczoznawcy i komisje lekarskie Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), komisje lekarskie podległe MON lub MSWiA. Ponadto, część dzieci i młodzieży niepełnosprawnych i chorych, które wymagają specjalnej organizacji nauki i metod pracy, otrzymuje w poradni psychologicznopedagogicznej orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego (orzecznictwo funkcjonujące w ramach systemu oświaty). W związku z tym nie wiemy ile osób niepełnosprawnych mieszka w Warszawie, jakie są ich potrzeby i jakie w związku z tym działania/usługi powinny być dostarczane przez miasto, aby zapewnić taki udział w życiu społecznym i możliwość realizacji swoich potrzeb życiowych, jakie mają osoby pełnosprawne. W Europie Zachodniej powstaje coraz więcej lokalnych baz danych dot. osób niepełnosprawnych. Bazy danych dot. osób niepełnosprawnych służą m.in. do: 13

monitorowania oferty usług dla osób niepełnosprawnych, określania przyszłych potrzeb w sferze usługowej i planowania tej pomocy, priorytetyzowania potrzeb w zakresie tychże usług, przeprowadzania badań, konsultacji społecznych. Dobre praktyki: DisC: Disabled Children s Database and Family Information Service www.derby.gov.uk/nr/rdonlyres/3dd629d4-266f-43a6-b018-3d79849523c5/0/discbrochure.pdf www.derby.gov.uk/healthsocialcare/disabilities/childrenwithdisabilities/discdisable dchildrensdatabase.htm Samorząd województwa mazowieckiego jako jeden z celów priorytetowych Wojewódzkiego Programu Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych i Przeciwdziałania Ich Wykluczeniu Społecznemu oraz Pomocy w Realizacji Zadań na Rzecz Zatrudniania Osób Niepełnosprawnych w Województwie Mazowieckim na lata 2004-2008 wskazał, że niezbędne jest usprawnienie systemu monitorowania i diagnozowania sytuacji osób niepełnosprawnych na Mazowszu. Planowano przygotowanie koncepcji utworzenia bazy danych o osobach niepełnosprawnych zamieszkujących w woj. mazowieckim oraz koncepcji organizowania systemowych badan ankietowych na Mazowszu o sytuacji osób niepełnosprawnych oraz ich potrzebach. W planach było założenie mazowieckiej bazy danych o osobach niepełnosprawnych, warunkach życia, potrzebach i sytuacji formalno-prawnej. Jak dotąd baza ta nie powstała. Aby umożliwić osobom niepełnosprawnym możliwie samodzielne funkcjonowanie w przestrzeni publicznej i traktowanie ich jak pełnoprawnych mieszkańców, niezbędne jest podjęcie działań szkoleniowych wobec urzędników i innych służb miejskich w zakresie m.in. obsługi klienta uwzględniającej potrzeby i możliwości osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Konieczne jest wypracowanie i wdrożenie standardów świadczenia usług opiekuńczych i usług specjalistycznych realizowanych przez warszawskie ośrodki pomocy społecznej (zadanie własne gminy). Niektóre usługi i czynności w jednym ośrodku pomocy społecznej są oferowane jako usługi opiekuńcze, a w innym jako usługi specjalistyczne (np. usługi i czynności pielęgnacyjne, związane m.in. z pielęgnacją osoby obłożnie chorej). Standaryzacja usług znacząco wpłynie na podniesienie jakości usług, które nota bene powinny być realizowane na tym samym poziomie we wszystkich dzielnicach miasta. Standaryzacja będzie miała także wpływ na kształtowanie cen na odpowiednich poziomach odpowiadających różnym zakresom usług i różnym wymaganiom co do kwalifikacji osób świadczących usługi. Ad. Priorytet 6. Podnoszenie świadomości społecznej w odniesieniu do osób niepełnosprawnych. Ważnym aspektem wpływającym na włączenie społeczne osób niepełnosprawnych jest podnoszenie świadomości społecznej i zmiana postaw dot. tej grupy osób. Skuteczność działań integracyjnych w znacznym stopniu wiąże się z postawami społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych. Warunkiem dobrze pojętej integracji jest pozytywny stosunek ogółu społeczeństwa do osób niepełnosprawnych, oparty na tolerancji, ale także na akceptacji i kooperacji. 14

Miasto Warszawa powinno prowadzić we współpracy z organizacjami pozarządowymi stałe działania zmierzające do poprawy wizerunku osób niepełnosprawnych (powinno to być prowadzone także poprzez włączenie wizerunku osób niepełnosprawnych w działania promocyjne Miasta). Ad. Priorytet 8. Powołanie Miejskiego Zespołu Roboczego ds. wdrażania Strategii Integracji Społecznej (pod kierownictwem Pełnomocnika Prezydenta m. st. Warszawy ds. wdrażania Strategii) - zespół interdyscyplinarny m.in. międzybiurowy, międzysektorowy. Powołanie Pełnomocnika ds. wdrażania Strategii oraz grupy roboczej miałoby na celu wdrażanie i koordynowanie działań Strategii z perspektywy międzybiurowej/ międzysektorowej (w rozumieniu podziału i kompetencji zadań poszczególnych Biur U. m. st. Warszawy oraz Urzędów Dzielnic) z włączeniem, na zasadzie partnerstwa, organizacji pozarządowych. 15

PREAMUŁA WARSZAWSKIEJ STRATEGII WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Omawiano także zaproponowaną jako wersję roboczą preambułę (wartości, cele) odnoszącą się do misji i celów działań Miasta na rzecz osób niepełnosprawnych. Zgłaszano uwagi dot.: braku potrzeby przedstawiania preambuły, która miałaby być włączona do zapisów Strategii (preambuła powinna odnosić się do zapisów całej strategii a nie tylko kwestii dot. niepełnosprawności; preambuła ma być wstępem do uchwały i powinni przyjąć ją Radni uchwalając Strategię), poruszania w przedstawionej preambule odniesień do przyrodzonej godności osoby ludzkiej, praw człowieka a następnie na tym samym poziomie prawa do korzystania ze wszystkich dostępnych powszechnie form rozrywki, narzucania korzystania przy wdrażaniu działań Strategii z Agendy 22 - Instruktażu w zakresie planowania polityki na rzecz osób niepełnosprawnych w społecznościach lokalnych, braku potrzeby proponowania preambuły, która określa tak oczywiste kwestie, jak prawa osób niepełnosprawnych. WARTOŚCI I CEL NADRZĘDNY WARSZAWSKIEJ WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Celem nadrzędnym Strategii Społecznej Warszawy jest budowanie społeczeństwa otwartego, stwarzającego wszystkim mieszkańcom równe warunki do rozwoju i samorealizacji. Władze miasta ze względu na przyrodzoną godność osoby ludzkiej respektują prawo przynależne każdemu mieszkańcowi Warszawy do korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności bez jakiejkolwiek dyskryminacji i ograniczenia swobód obywatelskich. Uznając te prawa, Warszawa w swej Strategii Społecznej zapewni wszelkie działania, których celem będzie zagwarantowanie wszystkim obywatelom w tym obywatelom z niepełnosprawnością pełnego i nieograniczonego żadnymi barierami udziału we wszystkich wymiarach życia społecznego, politycznego kulturalnego w tym w szczególności: prawa do swobodnego przemieszczania się, zatrudnienia, edukacji, korzystania z dóbr kultury, oraz wszystkich dostępnych powszechnie form rozrywki. Wszelkie działania wynikające z przyjętej Strategii będą zgodne z zapisami Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych. Jako definicję niepełnosprawności przyjmuje się założenie, iż niepełnosprawność wynika z interakcji między osobami z dysfunkcjami, a barierami wynikającymi z postaw ludzkich i środowiskowych, które utrudniają tym osobom pełne i skuteczne uczestnictwo w życiu społecznym, na zasadach równości z innymi osobami. Warszawa kieruje się zasadą włączania kwestii niepełnosprawności do wszelkich dokumentów strategicznych Miasta, uchwał, które mają wpływ na jakość życia mieszkańców Warszawy, jako ich integralnej części. Przyjęte w Strategii rozwiązania respektują podmiotowość osób z niepełnosprawnościami i poszanowanie ich prawa oraz ich rodzin do samostanowienia. W procesie konstruowania i aktualizacji Strategii nie mogą zostać pominięte postulaty i wnioski osób z niepełnosprawnościami. Tworzenie Strategii musi 16

odbywać się na zasadach partycypacyjnych: sami zainteresowani muszą mieć możliwość wypowiedzenia się i móc uczestniczyć w procesie konsultacji, rozumianym jako możliwość wypowiedzenia się na każdym etapie tworzenia i aktualizowania Strategii. Nieodzowne jest partnerskie traktowanie organizacji pozarządowych skupiających osoby z niepełnosprawnościami jak i działających na ich rzecz. Proponowane w Strategii działania, których celem jest zapewnienie równego dostępu osób z niepełnosprawnościami do jakiegokolwiek wymiaru życia, mają charakter obligatoryjny i trwały. Przy wdrażaniu działań Strategii należy korzystać z Agendy 22 - Instruktażu w zakresie planowania polityki na rzecz osób niepełnosprawnych w społecznościach lokalnych. Strategia gwarantuje osobom z niepełnosprawnościami dostęp do wszelkich informacji przeznaczonych dla ogółu społeczeństwa w dostępnym formacie i za pomocą środków przekazu odpowiednich dla danego rodzaju niepełnosprawności, bez opóźnień czasowych i konieczności ponoszenia dodatkowych kosztów. Opracowanie materiału: Agnieszka Deja 17