4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Podstawowe pojcia poligraficzne 4.1.1. Materiał nauczania Słowo technologia jest czasami, cho nie czsto, uywane w jzyku potocznym, codziennym. Pod pojciem tym rozumiemy sposób wykonania danego przedmiotu. Technologia jest dziedzin nauki wchodzc w zakres nauk technicznych. Jest nauk o sposobie wytwarzania danych przedmiotów w danej dziedzinie techniki. Technologia poligrafii jest wic nauk o sposobie wytwarzania produktów poligraficznych. Produktami poligraficznymi s takie wytwory jak: ksiki, broszury, gazety, czasopisma, ulotki reklamowe, zaproszenia, opakowania itp. Wspóln cech produktów poligraficznych jest to, e s one zadrukowane odpowiednim tekstem i ilustracjami. Inaczej s one nazywane drukami. Druki uzyskuje si w procesie drukowania. Dawniej zamiast słowa poligrafia uywano słowa drukarstwo. Poligrafia jest słowem bardziej ogólnym, obejmuje bowiem nie tylko drukowanie, ale wszystko co trzeba zrobi przed i po drukowaniu, aby uzyska gotowy produkt poligraficzny, to jest ksik, czasopismo itd. Technologi poligraficzn mona podzieli na oddzielne procesy zwane inaczej operacjami technologicznym, a w skrócie operacjami. Wykonujc okrelone dla danego procesu operacje, otrzymujemy z surowców (papieru, farby, materiałów introligatorskich) np. ksik lub inne produkty poligraficzne. Operacje poligraficzne mona podzieli na jeszcze mniejsze czci, tak zwane czynnoci. Procesy poligraficzne s stosunkowo skomplikowane ze wzgldu na to, e ich poszczególne etapy róni si bardzo od siebie. W kadym z etapów stosowane s praktycznie inne technologie, maszyny, a nawet wystpuj odrbne zawody. Wszystkie te etapy połczone s jednak technologicznie, to znaczy produkt by uzyska ostateczn form przechodzi zwykle kolejno przez odpowiednie etapy produkcyjne. Wydawniczo-poligraficzny proces produkcyjny Przebieg powstawania wyrobu poligraficznego mona podzieli na dwie czci: przedprodukcyjn (Prepress) i produkcyjn (Press i Postpress). Faza przedprodukcyjna (przygotowawcza), nazywana te technicznym przygotowaniem produkcji, dzieli si na cz przygotowawcz u klienta i cz przygotowawcz w drukarni. W zwizku z tym, e absolutna wikszo wyrobów poligraficznych produkowana jest na konkretne zamówienie, powstawanie druku zaczyna si od kontaktu z klientem. Formułowane s tam podstawowe cechy druku dotyczce struktury informacyjnej i fizycznej. Tak powstaje projekt druku. Uogólniajc, do operacji tych nale: przygotowanie i adiustacja redakcyjna oryginałów tekstowych i ilustracyjnych, przygotowanie propozycji konstrukcji druku i rozwizania graficznego oprawy druku, ewentualnie jego poszczególnych czci, które moe by uzupełnione szkicem (lub makiet) stronicy, okrelajcym rozmieszczenie na niej poszczególnych elementów, opracowanie pozostałych procesów technologicznych, zwizanych z przygotowaniem produkcji i produkcj. W przypadku gdy realizacja zamówienia została przyjta, nastpuje przygotowanie techniczne w drukarni, a obecnie duo czciej w redakcji, wydawnictwie, agencji reklamowej czy nawet u osoby prywatnej. W trakcie przygotowania technologicznego okrela si, w jaki konkretny sposób zamówienie bdzie realizowane. Oznacza to okrelenie kolejnoci operacji i przypisanie im konkretnych maszyn i materiałów. Po przygotowaniu technologicznym nastpuje przygotowanie procesu produkcji w zakresie organizacji pracy 7

i zaopatrzenia w materiały. Dla zdecydowanej wikszoci druków proces produkcji mona podzieli na trzy podstawowe fazy produkcyjne: przygotowanie do drukowania w skład którego wchodz: obróbka tekstu i grafiki, przygotowanie form kopiowych i ewentualnie form drukowych. W przypadku technik cyfrowych forma drukowa lub kopiowa moe nie wystpowa, drukowanie konwencjonalne lub cyfrowe oraz lakierowanie maszynowe, procesy wykoczeniowe, do których zaliczamy obróbk arkuszy, przygotowanie wkładów, przygotowanie okładek, wykoczeniowe procesy introligatorskie. Przygotowanie do drukowania (Prepress). W tej fazie nastpuje opracowanie zawartoci treci druku (tekst i ilustracje) i doprowadzenie jej do postaci odpowiedniej do drukowania analogowego (tradycyjnego) lub cyfrowego, to znaczy do analogowej formy drukowej lub jej cyfrowego odpowiednika. Drukowanie (Press). W tej fazie druk osiga posta ostateczn z punktu widzenia reprodukcji struktury informacyjnej. Podłoe drukowe w postaci arkuszy (drukowanie arkuszowe) lub wstgi (drukowanie zwojowe) wprowadzane jest do maszyny drukujcej, a w trakcie przechodzenia przez ni na jego powierzchni powstaje odwzorowanie elementów drukujcych za pomoc jednej lub wielu farb drukarskich. W trakcie obróbki maszynowej podłoa drukowego wykonywane s i inne czynnoci, np. lakierowanie, a w przypadku maszyn zwojowych cicie, złamywanie, zszywanie. Procesy wykoczeniowe (Postpress). W tej fazie druk osiga swoj ostateczn posta z punktu widzenia struktury fizycznej. Wymogi kocowej obróbki poszczególnych rodzajów druków mog by róne. Istniej druki (gazety, czasopisma), które nie wymagaj adnych prac wykoczeniowych, lub wykaczane s bezporednio w zwojowej maszynie drukujcej, lub podłczonych do niej modułach. Niektóre druki wymagaj minimalnych prac wykoczeniowych typu rozcinanie lub wykrawanie (teczki, karty, etykiety). Produkty o skomplikowanej strukturze fizycznej druki łczone (broszury, ksiki) wymagaj wielu operacji introligatorskich oraz, o ile maj by wykonane dostatecznie produktywnie i szybko, specjalnych urzdze i linii produkcyjnych, które zalenie od stopnia automatyzacji potrzebuj mniejszej lub wikszej liczby obsługujcych je osób. Klasyfikacja wydawnicza produktów poligraficznych Obecnie stosuje si dwie klasyfikacje produktów poligraficznych. Pierwsza z nich, klasyfikacja tradycyjna, za punkt wyjcia podziału przyjmuje charakter wydawniczy danego wydania, a nie jego parametry techniczne. Jest to wic, mona powiedzie, klasyfikacja wydawnicza, a nie poligraficzna. Mimo to jest bardzo szeroko stosowana w produkcji poligraficznej, cho dla wikszoci działów poligrafii jest mało przydatna, a czsto nawet zupełnie mylca. Nazywa j bdziemy klasyfikacj wydawnicz produktów poligraficznych. Druga klasyfikacja nowoczesna opiera si na istotnych cechach technicznych produktu poligraficznego. Tym samym jest cile zwizana z technologi poligraficzn. Bdziemy j nazywa klasyfikacj poligraficzn produktów poligraficznych jest klasyfikacj bardzo wan, cho jeszcze mało znan i stosowan. Podstaw klasyfikacji wydawniczej produktów poligraficznych jest ogólny podział produktów poligraficznych, zwanych ogólnie drukami, na trzy grupy: druki periodyczne (prasowe), druki dziełowe, druki akcydensowe. 8

Rys. 1. Schemat podziału wydawniczego produktów poligraficznych [12, s. 18] Druki periodyczne, które czasem nazywa si drukami prasowymi, ukazuj si zawsze pod tym samym tytułem, s numerowane i najczciej opatrzone dat wydania. Mog ukazywa si w dnie okrelone z góry datami wydania lub te nieregularnie. Druki periodyczne dzieli si na gazety i czasopisma. Rónica midzy gazetami a czasopismami jest, według nowych tendencji definiowania tych poj, bardzo niejasna i niemajca nic wspólnego z charakterem technicznym tych druków. Mianowicie, proponuje si, aby uzna, e gazety, druki periodyczne, zawieraj informacje ogólne i biece, natomiast czasopisma zawieraj streszczenia lub omówienia informacji ogólnych albo treci specjalistyczne. Jak wic z tego wynika nowe propozycje definiowania tych poj s zupełnie ogólnikowe, niedokładne i nie majce nic wspólnego z technik poligraficzn. Dlatego te pozostaniemy przy starych definicjach podziału, które s bardziej czytelne dla zwykłego czytelnika i bardziej dokładne. gazet nazywa si druk periodyczny ukazujcy si nie mniej ni dwa razy w tygodniu (czciej ni raz w tygodniu). czasopismem nazywa si druk periodyczny ukazujcy si najwyej raz w tygodniu lub nieregularnie. Definicje gazety i czasopisma nic nie mówi o formie, to jest konstrukcji druku. Zatem zarówno gazeta, jak i czasopismo mog mie t sam konstrukcj, ten sam wygld. Pojcia te s wic zupełnie nieprzydatne w technologii poligraficznej. Druki dziełowe, wg klasyfikacji wydawniczej, dziel si na ksiki i broszury. Pojcie druków dziełowych ma ju troch cech wspólnych z potrzebami podziału przydatnego w technologii poligraficznej, gdy druki dziełowe s zawsze oprawami, to znaczy maj wkład i połczon z nim oddzielnie wykonan okładk. Ksika ma wkład z wicej ni 48 stronicami, w broszurze natomiast stronic jest od 4 do 48 włcznie. Podział jest wic z punktu widzenia techniki poligraficznej zupełnie nieistotny. Ponadto w definicji druków dziełowych jest wiele zastrzee niemajcych nic wspólnego z technik poligraficzn dotycz treci druków dziełowych, ceny, sprzeday itp. Reasumujc, obecne definicje druków dziełowych i ich podział na ksiki i broszury, zgodny z wytycznymi wydawniczymi, jest nieprzydatny w technice poligraficznej. W skrócie mona powiedzie, e broszura jest wydaniem nieperiodycznym o liczbie stronic 4 48 (nie liczc okładki) i odpowiedniej treci. Ksika jest tak samo definiowana, ale liczba stronic wynosi wicej ni 48. 9

Wszystkie pozostałe druki niebdce drukami periodycznymi i dziełowymi s nazywane drukami akcydensowymi. Zgodnie z propozycjami wydawniczymi istnieje nastpujcy podział druków akcydensowych: druki akcydensowe wydawnicze, np.: nuty, mapy, reprodukcje dzieł sztuki, prospekty i plakaty w postaci druków lunych o liczbie stronic nie wikszej ni cztery, druki akcydensowe informacyjne, np.: katalogi, cenniki, spisy, rozkłady jazdy, instrukcje, programy, zawiadomienia bez wzgldu na posta i konstrukcj wydania, druki akcydensowe opakowaniowe w postaci arkusza lub zwoju, z którego zostanie wykonane opakowanie lub jego cz, druki akcydensowe manipulacyjne przeznaczone do wypełniania lub wykorzystania w czynnociach urzdowych, handlowych i innych, np.: papiery wartociowe, znaczki, bilety, formularze, karty pocztowe, druki akcydensowe przemysłowe druki w postaci umoliwiajcej oznaczenie lub uszlachetnienie wyrobu przemysłowego niepoligraficznego, np. kalkomanie. A wic podział druków akcydensowych jest w wikszoci przypadków niedokładny z punktu widzenia techniki poligraficznej i przewanie zupełnie nieprzydatny. Jako przykład nieprzydatnoci tego rodzaju podziału w technice poligraficznej mona poda, e oprawa o danym formacie, konstrukcji, gruboci, liczbie stronic, wielkoci nakładu, materiale zastosowanym do wykonania bdzie na przykład: czasopismem, to znaczy drukiem periodycznym, gdy bd to przykładowo zeszyty naukowe jakiego instytutu, ksik, to znaczy drukiem dziełowym, gdy bdzie to powie, drukiem akcydensowym, np. informacyjnym, gdy bdzie to cennik lub katalog. Poligrafa interesuje to, e wszystkie te wydania maj jednakow posta, a wic s to wydania równorzdne. Wydawca natomiast moe twierdzi, e dla niego s to wydania o rónym charakterze. Stosowanie takiego podziału w technice poligraficznej mona uzna za anachroniczne. Klasyfikacja poligraficzna produktów poligraficznych W technologii poligraficznej najbardziej istotna jest konstrukcja danego wydania. Tre zawarta w wydaniu jest spraw mniej wan lub zupełnie nieistotn dla technologa poligrafa. Z tego powodu podział poligraficzny produktów poligraficznych powinien bra pod uwag cechy konstrukcyjne danych produktów. Postanowiono produkty poligraficzne podzieli na trzy ogólne grupy: druki lune, łczone i oprawy. Rys. 2. Schemat podziału poligraficznego produktów poligraficznych [12, s. 20] 10

Najprostszym produktem poligraficznym s druki lune. Drukiem lunym nazywa si produkt poligraficzny składajcy si z jednej czci lub kilku niepołczonych midzy sob. Jednak mog istnie połczenia w obrbie jednego arkusza. Drukiem lunym bdzie wic np. zadrukowana kartka stanowic ulotk prospektow, zadrukowany arkusz papieru stanowicy plakat. S to najprostsze przykłady druków lunych w postaci arkuszowej. Bardziej skomplikowanymi drukami lunymi bd np. ulotki prospektowe czterostronicowe wykonane z jednego arkusza, aby po złamaniu w połowie uzyskały wygld wytworu czterostronicowego. Tego rodzaju drukiem lunym bdzie te np. gazeta. Gazeta, np. ycie Warszawy, składa si z kilku arkuszy złoonych i włoonych jeden w drugi, bez połcze midzy poszczególnymi arkuszami. Drukami lunymi s równie w wikszoci opakowania. Tak, np. torebka papierowa wykonana z jednego arkusza druku odpowiednio zgitego i sklejonego, pudełko wykonane z odpowiednio wykrojonego papieru lub tektury i sklejonego bdzie drukiem lunym. Produktem introligatorskim, bdcym drukiem lunym, moe by równie zadrukowany zwój przeznaczony do dalszej przeróbki w innym, niepoligraficznym zakładzie produkcyjnym. Podane tu przykłady nie wyczerpuj absolutnie wszystkich rodzajów druków lunych wystpujcych jako produkty introligatorskie. Druki lune nie maj dalszego ogólnego podziału. Dzieli si je ju tylko na handlowe grupy asortymentowe takie, jak np.: plakaty, ulotki, torebki, pudełka, gazety, czasopisma, zwoje, w zalenoci od formy i przeznaczenia danego druku lunego. Bardziej skomplikowanymi wyrobami poligraficznymi ni druki lune s druki łczone. Drukami łczonymi nazywa si takie produkty poligraficzne, które składaj si z dwóch lub wikszej liczby arkuszy połczonych midzy sob, stanowicych jakby jedn cało, ale nie majcych oddzielnie wykonanej okładki. Drukiem łczonym bdzie wic np. czasopismo, takie jak Przekrój. Składa si ono z kilku arkuszy odpowiednio złamanych i zszytych tak, e stanowi jedn cało, z tym jednak, e nie ma oddzielnie wykonanej okładki. Rol okładki spełnia zewntrzny arkusz czasopisma. Drukiem łczonym moe by te opakowanie, na przykład torebka wytworzona przez odpowiednie połczenie dwóch zadrukowanych arkuszy. Drukami łczonymi mog by równie inne produkty poligraficzne. Druki łczone, podobnie jak lune, nie maj ju dalszego ogólnego podziału. Dzieli si je na konkretne grupy asortymentowe znajdujce si w handlu, np.: czasopisma, torebki, pudełka, bloczki. Najbardziej skomplikowanymi produktami poligraficznymi s oprawy. Oprawy składaj si z wielu kartek połczonych ze sob oraz połczon z nimi oddzielnie wykonan okładk. Oprawy mog róni si pod wzgldem konstrukcji i wygldu. Jednak kady produkt, który ma połczone ze sob kartki oraz złczon z nimi oddzielnie wykonan okładk, nazywa si opraw. Oprawy stanowi bardzo du grup produktów poligraficznych. Ze wzgldu na ich niejednokrotnie duy stopie skomplikowania i rónorodno istnieje dalszy podział opraw. Systemy miar stosowane w poligrafii W poligrafii moemy spotka si z kilkoma systemami miar. Sytuacja ta wynika głównie ze wzgldów historycznych kształtowania si systemów miar na wiecie. W warunkach polskich moemy spotka si z: miarami typograficznymi (stosowane w ograniczonym zakresie), miarami anglo-amerykaskimi (stosowane powszechnie, szczególnie w procesach przygotowawczych), miarami metrycznymi (stosowane powszechnie w wszystkich działach poligrafii). Miary typograficzne (system Didota) stosuje si obecnie w poligrafii ladowo, głównie w odniesieniu do praktycznie wymarłej techniki drukowania typograficznego. Kady współczesny program komputerowy stosowany w poligrafii posiada jednak moliwo dowolnego definiowania jednostek miar (równie w jednostkach typograficznych). Podstawow jednostk miar typograficznych jest punkt typograficzny (skrót p. lub ). W przeliczeniu na miary metryczne: 1 punkt typograficzny = 0,376 mm (w przyblieniu). 11

Jednostkami pochodnymi punktu typograficznego s: cycero (skrót cyc.) i kwadrat (skrót kw. lub ). Cycero jest równe 12 punktom typograficznym. Kwadrat jest równy 4 cycerom, tj. 48 punktom typograficznym. W przeliczeniu na miary metryczne jednostki te s w przyblieniu równe: 1 cycero = 12 punktów typograficznych = 4,5 mm; 1 kwadrat = 4 cycera = 48 punktów typograficznych = 18 mm. Naley zwróci równie uwag, e dua cz Polskich Norm oraz innej literatury okrela wartoci przy uyciu miar typograficznych, co powoduje, e poligraf powinien mie odpowiedni wiedz dotyczc równie tego systemu miar. Prostymi sposobami przyblionego przeliczania miar typograficznych na metryczne i odwrotnie s nastpujce wzory: liczba punktów = 8/3 liczba milimetrów liczba milimetrów = 3/8 liczba punktów W cyfrowych systemach DTP niepodzielnie panuj anglo-amerykaskie programy do łamania. Stosuj one powszechnie angielskie nazewnictwo i co waniejsze amerykaski system miar typograficznych (American Point System), zwany równie systemem pica. Aby unikn kłopotów z przeliczaniem jednostek take w polskim prepress zaczto stosowa ten standard. Jednostk podstawow jest w nim tzw. punkt amerykaski (pt). Przyjto, e punkt amerykaski równy jest 1/72 cala, czyli wynosi 0,353 mm (1 cal midzynarodowy = 25,4 mm). W systemie tym 1 pica = 1/6 cala = 12 punktów amerykaskich. Jak wic wida miary amerykaskie s nieco mniejsze ni te oparte na systemie Didota. Przykładowo pica (pajka) czyli 12 pt odpowiada nie 12 punktom typograficznym, ale około 11,25 punkta. We wszystkich dziedzinach poligrafii stosuje si powszechnie miary metryczne czyli oparte na podstawowej jednostce długoci układu SI metrze = 100 cm = 1000 mm. Miary metryczne oraz anglo-amerykaskie prawie całkowicie wyeliminowały miary typograficzne w poszczególnych działach poligrafii, szczególnie w prepress. Obecnie stosuje si głównie miary metryczne, ale czsto te system mieszany. Przykładowo wieloci formatu, marginesy itp. podaje si w mm, ale stopie pisma, interlinie, gruboci linii itp. w punktach amerykaskich. Stosowanie bezporednio miar calowych jest natomiast sporadyczne (np. dpi, lpi), cho i te parametry czsto okrela si za pomoc miar metrycznych. 4.1.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. 1. Co rozumiemy pod pojciem technologia poligraficzna? 2. Na jakie oddzielne procesy podzieli mona technologi poligraficzn? 3. Jak podzieli mona procesy produkcyjne w poligrafii? 4. Jakie zadania maj procesy wydawnicze? 5. Jakie zadania maj procesy składania tekstów i reprodukcji poligraficznej? 6. Na czym polega proces drukowania? 7. Co obejmuj procesy introligatorskie? 8. Jakie s cechy druków periodycznych, dziełowych i akcydensowych? 9. Czym róni si gazeta od czasopisma? 10. Czym róni si ksika od broszury? 11. Jak dzieli si druki akcydensowe? 12. Na czym polega poligraficzny podział produktów? 13. Czym charakteryzuj si druki lune oraz łczone? 14. Na czym polega oprawa? 15. Jakie systemy miar wystpuj w poligrafii? 16. Jakie zalenoci wystpuj pomidzy miarami metrycznymi, typograficznymi i angloamerykaskimi? 12