STUDIA PRAWNICZE Prawo karne Andrzej Marek 9. wydanie C.H.BECK
I STUDIA PRAWNICZE Prawo karne
II
III Prawo karne Andrzej Marek prof. zw. dr hab. nauk prawnych Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu 9. wydanie zmienione i uaktualnione WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2009
IV Propozycja cytowania: A. Marek, Prawo karne, wyd. 9., Warszawa 2009, Nb. 88 Redakcja: Katarzyna Iwaniuk Wydawnictwo C. H. Beck 2009 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Sk³ad i ³amanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Studio Spartan, Gdynia ISBN 83-7483-190-1 ISBN 978-83-255-1229-3
V Przedmowa To ju dziewi¹te wydanie tego podrêcznika. Zaktualizowano w nim stan prawny, uwzglêdniaj¹c dotychczasowe, liczne ju nowelizacje obowi¹zuj¹cego Kodeksu karnego z 1997 r. Poniewa przedmiotem prac Sejmu jest obecnie kolejna, obszerna nowelizacja tego kodeksu, wskazano w odpowiednich czêœciach podrêcznika zmiany, które ma ona przynieœæ (zob. Nb. 34b). Chodzi bowiem o zapewnienie pe³nej aktualnoœci tego wydania podrêcznika. Uaktualniono w stosunku do poprzedniego wydania literaturê przedmiotu oraz dotycz¹ce prawa karnego orzecznictwo Trybuna³u Konstytucyjnego i S¹du Najwy szego; uwzglêdniono tak e ciekawsze orzeczenia s¹dów apelacyjnych. Opieraj¹c podrêcznik na obowi¹zuj¹cym Kodeksie karnym z 1997 r. nawi¹zywano tak e w wa niejszych kwestiach do rozwi¹zañ zawartych nie tylko w poprzednim kodeksie z 1969 r., lecz tak e w kodeksie z 1932 r., który w wielu regulacjach jest nowemu prawu znacznie bli - szy. Wskazano równie na rozwój instytucji prawa karnego tak w aspekcie historycznym, jak i prawnoporównawczym. Podrêcznik ukazuje siê w ramach Studiów Prawniczych i zgodnie z za³o eniami tej serii przedstawia stan polskiego prawa, jego nauki i praktyki stosowania. Opracowaniem objêto Czêœæ ogóln¹ i Czêœæ szczególn¹ powszechnego prawa karnego. Poza zakresem tej ksi¹ ki pozosta³y jedynie szczególne (wyspecjalizowane) dziedziny prawa karnego wojskowego i skarbowego, które s¹ przedmiotem odrêbnych regulacji i specjalistycznych opracowañ. Mimo zwiêz³ego ujêcia podrêcznik jest stosunkowo obszerny, co wynika z rozmiarów materia³u, który stara siê obj¹æ (malkontentom chcia³bym powiedzieæ, e du e podrêczniki prawa karnego w innych krajach, zw³aszcza w Niemczech, s¹ o wiele obszerniejsze). Podrêcznik ten jest adresowany do szerokiego krêgu odbiorców zarówno teoretyków, jak i praktyków prawa karnego. Przede wszystkim jednak, z uwagi na kompletnoœæ i systematyczny charakter opracowania,
VI Przedmowa powinien zapewniæ studiuj¹cym prawo karne podstawê do gruntownego opanowania wiedzy z tej dziedziny. Pragnê podkreœliæ, i w wyk³adzie nie unika³em zagadnieñ spornych, dyskusyjnych; wrêcz przeciwnie moim zamierzeniem jest, aby przez wskazywanie ró nicy zdañ w istotnych kwestiach uœwiadamiaæ Czytelnikowi z³o onoœæ problemów tej jak e interesuj¹cej, ale i trudnej dziedziny, jak¹ jest prawo karne, a zarazem zachêcaæ do w³asnej, twórczej pracy. Pog³êbianiu poszczególnych zagadnieñ s³u yæ powinien obszerny zestaw literatury specjalistycznej, wskazanej przy ka dym z paragrafów podrêcznika. Mo e on byæ szczególnie przydatny pisz¹cym prace magisterskie lub podejmuj¹cym innego typu opracowania z zakresu szeroko pojêtego prawa karnego. Toruñ, sierpieñ 2009 r. Andrzej Marek
VII Przegl¹d treœci Przedmowa... V Literatura ogólna... XXIII Wykaz skrótów... XXVII Czêœæ ogólna Dzia³ I. Wiadomoœci wstêpne. Ustawa karna... 3 Rozdzia³ I. Prawo karne, jego podzia³ i dotychczasowe reformy 5 1 Rozdzia³ II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne... 26 35 Rozdzia³ III. Podstawowe informacje o przestêpczoœci... 40 52 Rozdzia³ IV. Ustawa karna, jej budowa i stosowanie... 55 62 Rozdzia³ V. Zasady obowi¹zywania ustawy karnej... 69 92 Dzia³ II. Nauka o przestêpstwie i zasadach odpowiedzialnoœci 85 Rozdzia³ I. Ogólne pojêcie przestêpstwa... 87 111 Rozdzia³ II. Przedmiot i strona przedmiotowa przestêpstwa... 109 144 Rozdzia³ III. Strona podmiotowa przestêpstwa (wina i jej formy) 127 174 Rozdzia³ IV. Okolicznoœci uchylaj¹ce (umniejszaj¹ce) winê... 148 204 Rozdzia³ V. Okolicznoœci uchylaj¹ce karn¹ bezprawnoœæ czynu.. 166 229 Rozdzia³ VI. Formy pope³nienia przestêpstwa... 190 265 Rozdzia³ VII. Zbieg przestêpstw i zbieg przepisów ustawy... 213 298 Dzia³ III. Kary, œrodki karne i ich stosowanie... 233 Rozdzia³ I. Pojêcie i systematyka kar oraz innych œrodków karnych 235 321 Rozdzia³ II. Kary... 249 349 Rozdzia³ III. Œrodki karne... 273 390 Rozdzia³ IV. Œrodki probacyjne... 298 420 Rozdzia³ V. Œrodki zwalczania recydywy oraz przestêpczoœci zawodowej, zorganizowanej, terrorystycznej i chuligañskiej 318 449 Rozdzia³ VI. S¹dowy wymiar kary i œrodków karnych... 337 473 Rozdzia³ VII. Œrodki zabezpieczaj¹ce... 366 514
VIII Przegl¹d treœci Rozdzia³ VIII. Œrodki stosowane wobec nieletnich... 374 527 Rozdzia³ IX. Uchylenie karalnoœci i darowanie kary. Zatarcie skazania... 386 548 Czêœæ szczególna Rozdzia³ I. Wiadomoœci wstêpne... 399 569 Rozdzia³ II. Przestêpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoœci i przestêpstwa wojenne... 403 579 Rozdzia³ III. Przestêpstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej i jej obronnoœci... 411 596 Rozdzia³ IV. Przestêpstwa przeciwko yciu i zdrowiu... 431 643 Rozdzia³ V. Przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu powszechnemu i œrodowisku... 463 689 Rozdzia³ VI. Przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu w komunikacji... 475 704 Rozdzia³ VII. Przestêpstwa przeciwko wolnoœci... 486 716 Rozdzia³ VIII. Przestêpstwa przeciwko wolnoœci i obyczajnoœci w dziedzinie stosunków seksualnych... 498 734 Rozdzia³ IX. Przestêpstwa przeciwko rodzinie i opiece... 517 762 Rozdzia³ X. Przestêpstwa przeciwko czci, nietykalnoœci i innym prawom jednostki... 527 777 Rozdzia³ XI. Przestêpstwa przeciwko mieniu... 539 798 Rozdzia³ XII. Przestêpstwa gospodarcze... 567 841 Rozdzia³ XIII. Przestêpstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwoœci 600 888 Rozdzia³ XIV. Przestêpstwa przeciwko dzia³alnoœci instytucji pañstwowych i samorz¹dowych... 620 921 Rozdzia³ XV. Przestêpstwa przeciwko porz¹dkowi publicznemu 642 968 Rozdzia³ XVI. Przestêpstwa przeciwko ochronie informacji i dokumentom... 662 1017 Indeks rzeczowy... 679
IX Spis treœci Przedmowa... V Literatura ogólna... XXIII Wykaz skrótów... XXVII Czêœæ ogólna Dzia³ I. Wiadomoœci wstêpne. Ustawa karna... 3 Rozdzia³ I. Prawo karne, jego podzia³ i dotychczasowe reformy... 5 1. Pojêcie i rodzaje prawa karnego... 5 1 1. Ogólne pojêcie... 5 1 2. Prawo karne materialne, procesowe i wykonawcze 8 5 3. Wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego... 11 11 4. Pozakodeksowe prawo karne... 12 14 2. Szczególne cechy i funkcje prawa karnego... 13 15 1. Szczególne cechy... 13 15 2. Funkcje... 14 19 3. Polskie kodyfikacje karne XX w.... 17 26 1. Dziedzictwo Kodeksu karnego z 1932 r.... 18 26 2. Kodeks karny PRL z 1969 r., jego krytyka i zmiany w latach 1989 1995... 19 29 3. Kodeks karny z 1997 r. i jego nowelizacje... 21 33 Rozdzia³ II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne... 26 4. G³ówne kierunki (szko³y) w nowo ytnej nauce prawa karnego... 26 35 1. Kierunek postêpowo-humanitarny Oœwiecenia... 26 35 2. Szko³a klasyczna... 28 37 3. Szko³a pozytywna (antropologiczna)... 29 38 4. Szko³a socjologiczna... 32 40
X Spis treœci 5. Kierunek dogmatyczno-normatywny... 33 41 6. Ruch obrony spo³ecznej i filozofia resocjalizacji. 33 42 7. Idea sprawiedliwego karania i inne nurty wspó³czesne 35 45 5. Wspó³czesna nauka prawa karnego i nauki z ni¹ zwi¹zane 35 46 1. Nauka prawa karnego a kryminologia... 36 46 2. Polityka kryminalna i inne nauki kryminologiczne 37 47 3. Wiktymologia... 38 49 4. Kryminalistyka i nauki pomocnicze... 39 50 Rozdzia³ III. Podstawowe informacje o przestêpczoœci... 40 6. ród³a wiedzy o przestêpczoœci... 40 52 1. Miarodajnoœæ statystyk i problem ciemnej liczby 40 52 2. Badania wiktymizacyjne... 41 55 7. Stan przestêpczoœci... 43 56 1. Podstawowe dane statystyczne... 43 56 2. Ocena... 46 58 8. Etiologia przestêpczoœci w kryminologii polskiej... 51 59 1. Przegl¹d teorii... 51 59 2. Zarys w³asnej koncepcji... 53 60 Rozdzia³ IV. Ustawa karna, jej budowa i stosowanie... 55 9. Ustawa jako Ÿród³o prawa karnego... 55 62 1. Zasada nullum crimen sine lege i zakaz analogii.. 55 62 2. Rodzaje Ÿróde³ prawa karnego... 57 65 10. Struktura przepisów prawa karnego... 59 72 1. Budowa przepisów... 60 72 2. Rodzaje dyspozycji i sankcji... 61 74 11. Wyk³adnia przepisów... 65 83 1. Wyk³adnia autentyczna, s¹dowa i naukowa... 65 83 2. Metody wyk³adni... 67 86 Rozdzia³ V. Zasady obowi¹zywania ustawy karnej... 69 12. Zasada lex retro non agit... 69 92 13. Obowi¹zywanie ustawy karnej pod wzglêdem czasu 71 95 1. Czas pope³nienia przestêpstwa... 72 95 2. Zagadnienia zmiany ustawodawstwa... 73 98 14. Obowi¹zywanie ustawy karnej co do miejsca i osób 77 103 1. Zasada terytorialnoœci... 77 103 2. Odpowiedzialnoœæ za przestêpstwa pope³nione za granic¹... 79 107 3. Zasada represji wszechœwiatowej... 83 110
Spis treœci Str. Dzia³ II. Nauka o przestêpstwie i zasadach odpowiedzialnoœci 85 XI Nb. Rozdzia³ I. Ogólne pojêcie przestêpstwa... 87 111 15. Ustawowa forma i spo³eczna treœæ przestêpstwa... 87 111 1. Rozwój nauki o istocie przestêpstwa... 87 111 2. Zagadnienie spo³ecznej szkodliwoœci (niebezpieczeñstwa) czynu... 90 116 16. Definicja przestêpstwa i jej elementy... 93 120 1. Definicja... 94 120 2. Pojêcie czynu... 95 122 3. Bezprawnoœæ karna i wina... 97 125 4. Ustawowe znamiona... 99 128 17. Podmiot przestêpstwa... 101 130 1. Podmiot przestêpstwa wed³ug Kodeksu karnego a szczególna odpowiedzialnoœæ karna podmiotów zbiorowych... 102 130 2. Nieletni i m³odociani... 103 132 3. Przestêpstwa powszechne i indywidualne... 104 134 18. Ciê ar gatunkowy przestêpstwa. Pojêcia zbrodni, wystêpku i wykroczenia... 107 140 Rozdzia³ II. Przedmiot i strona przedmiotowa przestêpstwa.. 109 19. Przedmiot ochrony (zamachu)... 109 144 1. Uwagi ogólne... 109 144 2. Przestêpstwa podobne... 112 151 20. Znamiona strony przedmiotowej... 113 152 1. Forma czynu. Warunki odpowiedzialnoœci za zaniechanie... 113 152 2. Przestêpstwa materialne, formalne i z nara enia na niebezpieczeñstwo... 115 157 3. Pozosta³e znamiona... 118 162 21. Kwalifikowane i uprzywilejowane typy przestêpstw.. 119 164 22. Zagadnienie zwi¹zku przyczynowego... 121 168 Rozdzia³ III. Strona podmiotowa przestêpstwa (wina i jej formy)... 127 23. Wina jako podmiotowa podstawa odpowiedzialnoœci 127 174 24. Teorie winy... 130 180 1. Teoria psychologiczna... 131 180 2. Teorie normatywna i kompleksowa... 132 182 3. Definicja... 135 185
XII Spis treœci 25. Formy winy... 136 187 1. Formy winy umyœlnej... 136 187 2. Wina nieumyœlna... 141 195 3. Wina kombinowana... 143 199 26. Kwestia stopniowania winy... 145 201 Rozdzia³ IV. Okolicznoœci uchylaj¹ce (umniejszaj¹ce) winê 148 27. Problematyka b³êdu... 148 204 1. B³¹d co do znamion... 148 204 2. Nieœwiadomoœæ bezprawnoœci... 152 208 3. B³¹d co do okolicznoœci uchylaj¹cych odpowiedzialnoœæ... 154 212 28. Niepoczytalnoœæ i poczytalnoœæ ograniczona... 156 214 1. Pojêcie niepoczytalnoœci i ograniczonej poczytalnoœci 156 214 2. Kwestia odpowiedzialnoœci za czyn pope³niony w stanie odurzenia... 159 220 29. Anormalna sytuacja motywacyjna... 160 223 1. Rozkaz prze³o onego... 161 223 2. Stan wy szej koniecznoœci... 164 226 Rozdzia³ V. Okolicznoœci uchylaj¹ce karn¹ bezprawnoœæ czynu 166 30. Pojêcie okolicznoœci uchylaj¹cych karn¹ bezprawnoœæ czynu... 166 229 31. Obrona konieczna... 169 233 1. Pojêcie i warunki... 169 233 2. Przekroczenie granic... 174 240 32. Stan wy szej koniecznoœci jako kontratyp... 175 243 33. Dopuszczalne ryzyko... 177 247 1. Ryzyko nowatorskie... 178 247 2. Ryzyko sportowe... 179 250 34. Szczególne uprawnienia i obowi¹zki... 180 251 1. Ogólne warunki... 180 251 2. Wychowawcze karcenie nieletnich... 181 253 3. Samopomoc legalna... 182 255 35. Znaczenie zgody pokrzywdzonego... 183 256 36. Zabiegi lecznicze i aborcja... 184 258 1. Pojêcie i warunki zabiegów leczniczych... 185 258 2. Warunki legalnoœci aborcji... 187 262 Rozdzia³ VI. Formy pope³nienia przestêpstwa... 190 37. Stadia realizacji przestêpstwa... 190 265 1. Uwagi ogólne... 190 265 2. Usi³owanie... 192 268
Spis treœci XIII 3. Usi³owanie nieudolne... 195 273 4. Karalnoœæ usi³owania... 196 274 5. Przygotowanie... 198 276 38. Odpowiedzialnoœæ za udzia³ i wspó³dzia³anie w przestêpstwie... 200 281 39. Pod eganie i pomocnictwo... 202 284 1. Pojêcie i ogólne warunki odpowiedzialnoœci... 203 284 2. Pod eganie i pomocnictwo do przestêpstw indywidualnych... 205 288 40. Sprawstwo i wspó³sprawstwo... 207 291 1. Formy sprawstwa... 208 291 2. Wspó³sprawstwo... 209 293 Rozdzia³ VII. Zbieg przestêpstw i zbieg przepisów ustawy 213 41. Prawna jednoœæ przestêpstwa... 213 298 1. Przestêpstwa z³o one i wieloczynowe... 214 298 2. Przestêpstwo ci¹g³e i przestêpstwo trwa³e... 215 300 3. Czyny wspó³ukarane... 219 304 42. Zbieg przestêpstw i ci¹g przestêpstw... 220 306 1. Pojêcie i warunki zbiegu przestêpstw... 220 306 2. Kara ³¹czna... 221 308 3. Ci¹g przestêpstw... 223 311 43. Zbieg przepisów ustawy... 224 312 1. Zbieg pozorny (pomijalny)... 225 312 2. Rzeczywisty zbieg przepisów i problemy jego kwalifikacji prawnej... 228 316 Dzia³ III. Kary, œrodki karne i ich stosowanie... 233 Rozdzia³ I. Pojêcie i systematyka kar oraz innych œrodków karnych... 235 44. Pojêcie kary, jej cele i funkcje... 235 321 1. Ogólne pojêcie kary... 235 321 2. Typy racjonalizacji kary... 237 325 3. Istota, cele i funkcje kary... 240 331 45. Œrodki karne... 243 340 1. Pojêcie œrodków karnych... 243 340 2. Systematyka kar i innych œrodków karnych... 245 342 46. Zasada humanitaryzmu w stosowaniu kar i œrodków karnych... 247 347 Rozdzia³ II. Kary... 249 349 47. Problem kary œmierci i jej abolicja... 249 349
XIV Spis treœci 1. Proces eliminacji kary œmierci... 249 349 2. Argumenty przeciw i za... 251 352 3. Moratorium na karê œmierci w Polsce i jej ostateczne uchylenie... 253 354 48. Kara pozbawienia wolnoœci... 254 356 1. Historia kary... 255 356 2. Wspó³czesna i przysz³a rola kary pozbawienia wolnoœci 257 361 49. Kara ograniczenia wolnoœci... 261 368 50. Kara grzywny... 264 374 1. Uwagi ogólne... 265 374 2. System stawek dziennych... 266 380 51. Modyfikacja kar orzeczonych i kary zastêpcze... 269 386 Rozdzia³ III. Œrodki karne... 273 52. Pozbawienie praw i zakazy... 273 390 1. Uwagi ogólne... 273 390 2. Pozbawienie praw publicznych... 274 391 3. Zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia okreœlonej dzia³alnoœci gospodarczej 276 396 4. Zakaz prowadzenia dzia³alnoœci zwi¹zanej z wychowaniem, leczeniem, edukacj¹ ma³oletnich lub z opiek¹ nad nimi... 277 397 5. Obowi¹zek powstrzymania siê od przebywania w okreœlonych œrodowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania siê z okreœlonymi osobami lub zakaz opuszczania okreœlonego miejsca pobytu... 278 398 6. Zakaz wstêpu na imprezê masow¹... 279 398a 53. Zakaz prowadzenia pojazdów... 281 399 54. Przepadek przedmiotów i korzyœci pochodz¹cych z przestêpstwa... 285 405 1. Rodzaje przedmiotów podlegaj¹cych przepadkowi 286 405 2. Przepadek korzyœci lub jej równowartoœci... 289 411 55. Naprawienie szkody, nawi¹zka i œwiadczenie pieniê ne 291 414 1. Obowi¹zek naprawienia szkody... 292 414 2. Nawi¹zka i œwiadczenie pieniê ne... 294 417 56. Publikacja orzeczenia... 296 419 Rozdzia³ IV. Œrodki probacyjne... 298 57. Pojêcie i formy probacji... 298 420 58. Warunkowe umorzenie postêpowania... 300 424 1. Pojêcie, przes³anki stosowania i problem kompetencji 300 424 2. Obowi¹zki próby i skutki jej przebiegu... 303 428
Spis treœci XV 59. Warunkowe zawieszenie wykonania kary... 305 431 1. Przes³anki stosowania... 305 431 2. Obowi¹zki próby i dozór kuratorski... 308 435 3. Skutki przebiegu okresu próby... 311 440 60. Warunkowe przedterminowe zwolnienie... 313 441 1. Przes³anki stosowania... 313 441 2. Obowi¹zki próby i skutki jej przebiegu... 316 446 Rozdzia³ V. Œrodki zwalczania recydywy oraz przestêpczoœci zawodowej, zorganizowanej, terrorystycznej i chuligañskiej... 318 61. Zagadnienie recydywy... 318 449 1. Pojêcie recydywy i jej kryminogennoœæ... 319 449 2. Zmiany modelu walki z recydyw¹ w latach 1932 1995... 320 452 3. Odpowiedzialnoœæ recydywistów w œwietle obowi¹zuj¹cego Kodeksu karnego... 323 460 62. Przestêpczoœæ zawodowa, zorganizowana i terrorystyczna 326 466 1. Pojêcie oraz g³ówne cechy... 326 466 2. Œrodki przeciwdzia³ania... 328 469 63. Przestêpczoœæ o charakterze chuligañskim... 332 472b 1. Pojêcie chuligañskiego charakteru czynu... 332 472b 2. Zaostrzenie odpowiedzialnoœci... 335 472c Rozdzia³ VI. S¹dowy wymiar kary i œrodków karnych... 337 64. Ogólne zasady s¹dowego wymiaru kary (œrodków karnych)... 337 473 1. Uwagi ogólne... 337 473 2. Zasada swobody s¹du w ramach ustawy... 339 478 3. Zasady humanitaryzmu i indywidualizacji... 340 480 4. Zasada zaliczania faktycznego pozbawienia wolnoœci na poczet kary... 340 482 5. Zasada preferencji kar i œrodków nieizolacyjnych 342 483 65. Dyrektywy wymiaru kary i œrodków karnych... 344 486 1. Uwagi wstêpne... 344 486 2. Dyrektywy sprawiedliwoœci kary... 346 488 3. Dyrektywy prewencji indywidualnej i ogólnej... 347 490 4. Problem wzajemnego stosunku dyrektyw... 348 492 5. Dyrektywy szczególne... 349 494 6. Okolicznoœci wp³ywaj¹ce na wymiar kary (œrodka karnego)... 352 498 66. Nadzwyczajne z³agodznie kary i odst¹pienie od jej wymierzenia... 354 502
XVI Spis treœci 1. Pojêcie, zakres i przes³anki nadzwyczajnego z³agodzenia kary... 355 502 2. Odst¹pienie od ukarania... 359 508 67. Praktyka orzekania kar i œrodków karnych... 361 510 Rozdzia³ VII. Œrodki zabezpieczaj¹ce... 366 68. Geneza i ewolucja œrodków zabezpieczaj¹cych... 366 514 1. Historyczne uwarunkowania... 366 514 2. Regulacje Kodeksu karnego z 1969 r.... 367 518 69. Œrodki zabezpieczaj¹ce w obowi¹zuj¹cym Kodeksie karnym... 369 522 1. Œrodki o charakterze leczniczo-izolacyjnym i rehabilitacyjnym... 369 522 2. Nielecznicze œrodki zabezpieczaj¹ce... 373 526 Rozdzia³ VIII. Œrodki stosowane wobec nieletnich... 374 70. Zasady postêpowania w sprawach nieletnich... 374 527 1. Ewolucja prawa karnego dotycz¹cego nieletnich.. 374 527 2. Czyn karalny i demoralizacja jako przes³anki interwencji s¹du rodzinnego... 377 531 71. Œrodki stosowane wobec nieletnich... 380 538 1. Œrodki wychowawcze... 380 538 2. Œrodki poprawcze... 382 542 3. Wyj¹tkowa odpowiedzialnoœæ karna nieletnich... 383 544 Rozdzia³ IX. Uchylenie karalnoœci i darowanie kary. Zatarcie skazania... 386 72. Okolicznoœci uchylaj¹ce karalnoœæ... 386 548 1. Immunitety... 386 548 2. Przedawnienie... 388 552 3. Ustawowe klauzule niekaralnoœci... 391 560 73. Abolicja, amnestia i u³askawienie... 392 562 74. Zatarcie skazania... 394 566 Czêœæ szczególna Rozdzia³ I. Wiadomoœci wstêpne... 399 75. Systematyka czêœci szczególnej Kodeksu karnego... 399 569 Rozdzia³ II. Przestêpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoœci i przestêpstwa wojenne... 403 76. Regulacje prawa karnego miêdzynarodowego... 403 579
Spis treœci XVII 77. Przestêpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoœci i przestêpstwa wojenne w polskim prawie karnym... 405 584 Rozdzia³ III. Przestêpstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej i jej obronnoœci... 411 78. Zagadnienia ogólne... 411 596 1. Ewolucja przestêpstw przeciwko pañstwu... 411 596 2. Za³o enia Kodeksu karnego z 1997 r.... 413 600 79. Zamach na niepodleg³oœæ, integralnoœæ i bezpieczeñstwo pañstwa... 414 603 1. Zamach stanu... 414 603 2. Zamach na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.. 416 607 3. Zamach na konstytucyjny organ pañstwa... 417 610 80. Szpiegostwo i inne przestêpstwa na szkodê Rzeczypospolitej Polskiej... 418 613 1. Szpiegostwo... 419 613 2. Dezinformacja wywiadowcza... 421 622 3. Nadu ycie zaufania w stosunkach z zagranic¹... 422 624 4. Klauzule czynnego alu... 423 625 5. Ochrona przedstawicieli innych pañstw i ich symboli 424 626 81. Przestêpstwa przeciwko obronnoœci... 425 629 1. Zamach na jednostkê Si³ Zbrojnych... 425 629 2. S³u ba w obcym wojsku... 427 635 3. Uchylanie siê od s³u by wojskowej lub s³u by zastêpczej... 428 637 Rozdzia³ IV. Przestêpstwa przeciwko yciu i zdrowiu... 431 82. Zbrodnia zabójstwa... 431 643 1. Zabójstwo w typie podstawowym... 431 643 2. Zabójstwo kwalifikowane... 434 647 83. Uprzywilejowane typy zabójstwa... 437 651 1. Zabójstwo z afektu... 438 651 2. Zabójstwo eutanatyczne... 440 656 3. Zabójstwo noworodka... 442 658 84. Inne przestêpstwa przeciwko yciu... 443 660 1. Nak³anianie i pomoc do samobójstwa... 444 660 2. Nieumyœlne spowodowanie œmierci... 445 663 85. Karalne przerwanie ci¹ y (aborcja)... 447 665 86. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu... 450 671 87. Przestêpstwa polegaj¹ce na nara eniu ycia lub zdrowia na niebezpieczeñstwo... 453 674 1. Bójka i pobicie... 454 674 2. Nara enie na bezpoœrednie niebezpieczeñstwo... 457 679
XVIII Spis treœci 3. Nieudzielenie pomocy... 458 681 4. Nara enie na zara enie wirusem HIV, chorob¹ weneryczn¹ lub zakaÿn¹... 459 684 5. Szerzenie narkomanii... 460 686 Rozdzia³ V. Przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu powszechnemu i œrodowisku... 463 88. Spowodowanie powszechnego zagro enia... 463 689 1. Uwagi ogólne... 463 689 2. Zdarzenie powszechnie niebezpieczne i bezpoœrednie niebezpieczeñstwo takiego zdarzenia... 465 691 3. Sprowadzenie stanu powszechnego zagro enia... 467 695 89. Terroryzm lotniczy lub morski... 468 697 90. Przestêpstwa przeciwko œrodowisku... 470 699 1. Uwagi ogólne... 470 699 2. Spowodowanie zniszczeñ w œwiecie roœlinnym lub zwierzêcym... 471 700 3. Zanieczyszczenie œrodowiska... 472 701 4. Inne zagro enia... 473 702 Rozdzia³ VI. Przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu w komunikacji... 475 91. Katastrofa i wypadek komunikacyjny... 475 704 1. Katastrofa i wypadek komunikacyjny kryteria rozró nienia... 475 704 2. Znamiona wypadku komunikacyjnego... 477 706 92. Warunki karalnoœci przestêpstw przeciwko bezpieczeñstwu w komunikacji... 480 709 1. Lekki wypadek w komunikacji wystêpek czy wykroczenie?... 480 709 2. NietrzeŸwoœæ kieruj¹cego pojazdem i ucieczka z miejsca zdarzenia jako przes³anki karalnoœci... 481 711 3. Inne przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu w komunikacji... 484 713 Rozdzia³ VII. Przestêpstwa przeciwko wolnoœci... 486 93. Zagadnienia ogólne... 486 716 94. Bezprawne pozbawienie wolnoœci... 488 718 1. Pozbawienie wolnoœci w typie podstawowym... 488 718 2. Kwalifikowane typy przestêpstwa... 490 721 95. GroŸba karalna i zmuszanie... 491 723 1. GroŸba karalna... 491 723 2. Zmuszanie do okreœlonego zachowania siê... 493 726 96. Naruszenie miru domowego i sfery prywatnoœci... 495 731
Spis treœci XIX Rozdzia³ VIII. Przestêpstwa przeciwko wolnoœci i obyczajnoœci w dziedzinie stosunków seksualnych... 498 97. Zgwa³cenie i inne przestêpstwa przeciwko wolnoœci seksualnej... 498 734 1. Zgwa³cenie i wymuszenie czynnoœci seksualnej.. 498 734 2. Przestêpstwo kwalifikowane... 502 739 3. Wykorzystanie seksualne osoby w stanie nienormalnym, osoby zale nej lub ma³oletniego... 503 742 98. Kazirodztwo i deprawacja seksualna... 506 745 1. Kazirodztwo... 506 745 2. Deprawacja seksualna ma³oletniego... 507 747 99. Rozpowszechnianie pornografii... 509 749 1. Spór o pojêcie pornografii... 509 749 2. Przes³anki karalnoœci i jej zakres... 511 752 100. Przestêpstwa zwi¹zane z prostytucj¹... 513 756 1. Sytuacja prawna prostytucji... 513 756 2. Przestêpstwa eksploatacji prostytucji... 515 759 Rozdzia³ IX. Przestêpstwa przeciwko rodzinie i opiece... 517 101. Prawnokarna ochrona rodziny... 517 762 1. Uwagi ogólne... 517 762 2. Bigamia... 518 763 102. Przestêpstwo znêcania siê... 519 765 1. Typ podstawowy znêcania siê... 519 765 2. Typy kwalifikowane... 521 767 103. Uchylanie siê od obowi¹zku alimentacyjnego... 522 768 104. Przestêpstwa przeciwko opiece... 523 771 1. Rozpijanie ma³oletniego... 524 771 2. Porzucenie i uprowadzenie ma³oletniego... 524 774 Rozdzia³ X. Przestêpstwa przeciwko czci, nietykalnoœci i innym prawom jednostki... 527 105. Przestêpstwa przeciwko czci i nietykalnoœci cz³owieka 527 777 1. Znies³awienie... 527 777 2. Zniewaga... 530 783 3. Naruszenie nietykalnoœci cielesnej... 532 787 106. Przestêpstwa przeciwko korzystaniu z wolnoœci sumienia i wyznania... 533 789 107. Przestêpstwa przeciwko podstawowym prawom pracownika... 536 793