PROGRAM ROZWOJU LOKALNEGO GMINY

PROGRAM ROZWOJU LOKALNEGO GMINY BUKOWSKO KWIECIEŃ 2005 BUKOWSKO

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 3 I.AKTUALNA SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA GMINY BUKOWSKO... 4 1.OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY... 4 2.SYTUACJA DEMOGRAFICZNA W GMINIE...11 3.ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE...15 3.1. Infrastruktura komunikacyjna... 15 3.2. Gospodarka wodno ściekowa...19 3.3. Infrastruktura energetyczna... 21 3.4. Gazownictwo... 21 3.5. Telefonizacja... 22 4.CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI NA TERENIE GMINY...22 5.EDUKACJA W GMINIE... 28 6.TURYSTYKA I KULTURA W GMINIE...31 II.PLANOWANE DZIAŁANIA SŁUŻĄCYCH POPRAWIE SYTUACJI SPOŁECZNO- GOSPODARCZEJ W GMINIE... 40 1.DZIAŁANIA PRZEWIDZIANE DO REALIZACJI W GMINIE... 40 1.1. Wpływające na poprawę warunków i jakości życia mieszkańców...40 1.2. Wpływające na rozwój infrastruktury technicznej... 42 1.3. Wpływające na poprawę otoczenia kulturowego, turystycznego, sportowego... 45 1.4. Inne działania...50 2.OBSZARY WYMAGAJĄCE WSPARCIA... 53 2.1. Główne problemy ochrony walorów przyrody i krajobrazu... 53 2.2. Środowisko abiotyczne, gleby i główne problemy ich ochrony...54 2.3. Gospodarka wodno ściekowa i sposoby eliminacji zanieczyszczeń wód... 56 2.4. Komunikacyjne zagrożenia środowiska... 58 3.LISTA ZADAŃ DO REALIZACJI W GMINIE...63 III.POWIĄZANIE PLANOWANYCH PROJEKTÓW Z DZIAŁANIAMI REALIZOWANYMI OBECNIE NA OBSZARZE GMINY... 66 IV.OCZEKIWANE WSKAŹNIKI OSIĄGNIĘĆ PLANU ROZWOJU LOKALNEGO W GMINIE...67 V.PLAN FINANSOWY GMINY NA LATA 2005-2006 ORAZ PROGNOZA NA KOLEJNE LATA...70 1.STRUKTURA BUDŻETÓW GMINY ZA LATA UBIEGŁE (2002-2004)...70 2.PLAN FINANSOWY GMINY NA LATA 2005-2006... 72 3. WSTĘPNA PROGNOZA FINANSOWA NA LATA 2007-2013...73 4.SYSTEM WDRAŻANIA I MONITOROWANIA PLANU ROZWOJU LOKALNEGO NA OBSZARZE GMINY... 76 1.METODOLOGIA WDRAŻANIA PLANU ROZWOJU LOKALNEGO... 76 2.SPOSOBY MONITOROWANIA, OCENY I KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ...78 2

WPROWADZENIE Plan Rozwoju Lokalnego (PRL) jest kompleksowym dokumentem określającym strategię społeczno-gospodarczą Gminy Bukowsko na lata 2005 2006, a także wskazuje planowane działania w latach 2007 2013. Plan Rozwoju Lokalnego to dokument, który łączy w sobie elementy Strategii Rozwoju Gminy Bukowsko, Wieloletniego Planu Inwestycyjnego oraz Planu Finansowego na najbliższe lata. Głównym jego zadaniem jest zaprogramowanie działań samorządu w dłuższej perspektywie czasowej. PRL przedstawia sytuację społeczno-ekonomiczną gminy, formułuje cele i zawiera opis strategii zmierzającej do osiągnięcia rozwoju społeczno-gospodarczego. Ponadto szacuje spodziewane efekty planowanych działań i wpływ na przebieg procesów rozwojowych, wskazuje kierunki zaangażowania środków funduszy strukturalnych i środków własnych gminy. Niniejszy Plan Rozwoju przyczynić ma się do realizacji strategicznych inwestycji w gminie poprzez koncentracje i optymalizacje wykorzystania środków własnych gminy oraz maksymalne wykorzystanie dostępnych środków z Funduszy Strukturalnych Funduszy Europejskich. Ponieważ Plan Rozwoju Lokalnego jest dokumentem o charakterze strategicznym, jego realizacja będzie poddawana systematycznej kontroli i ocenie. 3

I. AKTUALNA SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA 1. Ogólna charakterystyka gminy GMINY BUKOWSKO Gmina Bukowsko położona jest na terenie Karpat Zachodnich, w obrębie Dołów Jasielsko Sanockich i Beskidu Niskiego, na południowy zachód od Sanoka, na terenie powiatu sanockiego w województwie podkarpackim. Rysunek 1. Mapa powiatu sanockiego Obszar gminy wynosi 13 679 ha. Granice gminy obejmują 17 miejscowości, w których zamieszkuje łącznie 5 331 mieszkańców, na 1 km 2 przypada 39 osób. Od południa sąsiaduje z gminą Komańcza, od zachodu z gminą Zagórz, od północy z gminą Zarszyn. Doły Jasielsko Sanockie obejmujące północną część gminy to region, który powstał w obrębie mało odpornych warstw krośnieńskich jest to zachodnia część obniżenia tektonicznego, tzw. centralna depresja karpacka. Obniżenie tektoniczne stanowi ciąg większych i mniejszych kotlin, rozdzielonych przez niskie pogórza, drenowane jest przez rzeki płynące z Beskidu Niskiego. Wysokości bezwzględne wahają się tutaj w granicach od 230 300 m n.p.m. (dna dolin) do 300 380 m n.p.m. w obrębie pogórzy. Kotlinki są płaskie, 4

często o geometrycznym kształcie, wypełniają je osady rzeczne, niekiedy jeziorne i organiczne. W rzeźbie przeważają niskie pogórza o stokach rzadko przekraczających 10 0. U progu Beskidu Niskiego liczne są płaty starych, plejstoceńskich stożków napływowych. Rysunek 2. Mapa gminy Bukowsko Granica obszaru chronionego krajobrazu Beskidu Niskiego na terenie gminy Bukowsko ma następujący przebieg: drogą Pielnia Bukowsko w kierunku południowym do miejscowości Bukowsko, dalej w kierunku północno wschodnim wzdłuż drogi Bukowsko Sanoczek do miejscowości Sanoczek. Na terenie gminy Bukowsko znajdują się następujące pomniki przyrody: Sosna wejmutka rosnąca w miejscowości Nowotaniec, na działce stanowiącej własność Skarbu Państwa, wymiary drzewa: obwód pnia 280cm, wysokość 26m, wiek około 250 lat, 5

Lipa rosnący w miejscowości Bukowsko, na działce stanowiącej własność w. Hnata, wymiary drzewa: obwód pnia 535cm, wysokość 25m, wiek około 500 lat 2 buki rosnące w miejscowości Iwonicz Nowotaniec, na działce stanowiącej własność skarbu państwa, wymiary drzew: obwody pni 420 i 200cm, wysokość: 26 i 24m, wiek około 350 lat (buk o obwodzie pnia 200cm to odmiana czerwonolistna), Dąb szypułkowy rosnący w miejscowości Bukowsko, na działce stanowiącej własność Skarbu Państwa, wymiary drzewa: obwód pnia 350cm, wysokość 25m, wiek około 300 lat, 2 lipy (drobnolistna i szerokolistna) rosnące w miejscowości Nowotaniec, na działce stanowiącej własność skarbu państwa, wymiary drzew: obwody: 515 i 370cm, wysokość 21 i 25m, wiek około 400 i 300 lat, 3 sztuki klonów (2 klony zwyczajne i 1 klon jawor) rosnące w miejscowości Nowotaniec, na działce stanowiącej własność Skarbu państwa, wymiary drzew: obwody pni: 280cm, 280cm, 310cm, wysokość 121m, 22m, 19m, wiek około 200 250 lat, 5 sztuk topól czarnych rosnących w miejscowości Nowotaniec, na działce stanowiącej własność Skarbu Państwa, wymiary drzew: obwody pni: 500cm, 375cm, 365cm, 360cm, 310cm, wysokości drzew 19 21m, wiek około 300 350 lat. Okres wegetacyjny w gminie trwa przeciętnie 200 dni w roku, okres zalegania pokrywy śnieżnej waha się w granicach 60 80 dni, liczba dni z przymrozkami waha się od 110 120 w roku, a dni mroźnych jest około 30. Średnia roczna suma opadów waha się w granicach 700 900 mm. Ilość opadów uzależniona jest od wyniesienia nad poziom morza. Zależność ta przedstawiona została w tabeli nr 1. Tabela nr 1. Zależność pomiędzy wysokością n.p.m. a ilością opadów Wysokość n.p.m. Opad w mm 250 700 300 750 350 800 400 850 500 900 6

Większa część opadów przypada na wiosnę i początek lata. Najpogodniejszymi okresami w roku są koniec lata i jesień. Zima jest okresem o największym zachmurzeniu. Średnia roczna temperatura wynosi 8 0, średnia stycznia 3 0, średnia lipca 18 0. Najkorzystniejsze warunki klimatu lokalnego posiadają stoki o nachyleniach powyżej 5% i o ekspozycji dosłonecznej południowej, południowo wschodniej i południowo zachodniej. Są to tereny, które otrzymują największą ilość energii słonecznej i pozostają najdłużej pod wpływem działania promieni słonecznych. Jako tereny dobrze usłonecznione posiadają bardzo korzystne warunki termiczno wilgotnościowe odpowiednie dla osadnictwa, rolnictwa. Zbocza o ekspozycji północnej i nachyleniach powyżej 5% są terenami zacienionymi, zimnymi, posiadają złe warunki termiczno wilgotnościowe niekorzystne dla rozwoju rolnictwa i osadnictwa. Wyjątkowo niekorzystne warunki klimatu lokalnego panują w wąskich, głęboko wciętych dolinach. Są to tereny spływu i stagnacji zimnych i wilgotnych mas powietrza. W ich obrębie zaznacza się wyraźna inwersja temperatury, dochodzi ona do 3 0 różnicy między dnami dolin i sąsiadujących z nimi stoków. W obrębie dolin występują zastoiska mgieł oraz zimnych mas powietrza (częste przymrozki). Gmina Bukowsko jest gminą rolniczą, o czym świadczy między innymi struktura użytkowania gruntów na jej obszarze zaprezentowana w Tabeli nr 3 oraz na Wykresie nr 1. Użytki rolne stanowią ponad 55% całego obszaru gminy, podczas gdy na obszarze powiatu sanockiego proporcje układają się w nieco odmienny sposób. Lasy i grunty leśne stanowią blisko 41,3 % powierzchni całej gminy, najbardziej zalesione są następujące miejscowości: Przybyszów (73% powierzchni wsi), Ratnawica (72 % powierzchni wsi), Wola Sękowa (72 % powierzchni wsi), Bełchówka (70% powierzchni wsi), Tokarnia (63 % powierzchni wsi), Płonna (53 % powierzchni wsi), Karlików (48 % powierzchni wsi), Wola Piotrowa ( 47 % powierzchni wsi). 7

Kompleksy leśne na terenie gminy Bukowsko mają charakter mieszany, dominują zespoły bukowe z domieszką jodły pospolitej. Do gatunków drzew stosunkowo często spotykanych w okolicznych lasach należą również: jawor, osika, lipa drobnolistna i dąb. W rękach osób fizycznych znajduje się 18 % lasów, gruntów zadrzewionych i zakrzaczonych, co stanowi 1 014 ha, natomiast w zarządzie Państwowych Gospodarstw Leśnych Nadleśnictwa Lesko i Rymanów pozostaje 4113 ha. Tabela 2. Struktura własnościowa lasów i gruntów leśnych Sektor prywatny Sektor państwowy /Nadleśnictwa / Zasób mienia gminy 1 014 ha 4 113 ha 517 ha Źródło: Dane z ewidencji gruntów Miejscowość Tabela 3. Struktura gruntów w poszczególnych miejscowościach gminy Bukowsko Pow. ogólna Razem Grunty orne Użytki rolne Sady Łąki Pastwiska Lasy i grunty leśne Pozostałe Bełchówka 508,5 136,0 76,0 0,0 0,7 59,3 358,2 14,3 Bukowsko 1959,1 1567,4 1173,6 3,4 87,7 302,7 268,4 123,3 Dudyńce 420,9 314,1 259,9 0,0 8,9 45,3 94,7 12,1 Kamienne 355,3 222,8 164,4 0,0 4,5 53,9 120,8 11,7 Karlików 821,1 413,6 85,8 0,0 27,0 300,8 390,4 17,1 Nadlany 686,0 640,1 552,7 6,4 46,9 34,1 20,6 25,3 Nagórzany 317,6 297,3 228,7 0,0 14,5 54,1 4,2 16,1 Nowotaniec 433,7 391,3 339,8 5,9 13,5 32,1 22,0 20,4 Płonna 1970,4 866,3 412,0 0,0 47,7 406,6 1049,0 55,1 Pobiedno 589,4 504,4 402,7 11,3 20,6 69,8 59,5 25,5 Przybyszów 728,0 186,6 32,8 0,0 4,8 149,0 530,8 10,6 Ratnawica 485,0 122,9 105,6 0,0 4,0 13,3 350,8 11,3 Tokarnia 862,7 316,0 172,3 0,0 12,2 131,5 542,6 4,1 Wola Piotrowa 843,8 421,4 158,3 0,0 14,6 248,5 397,7 24,7 Wola Sękowa 1706,9 439,0 240,9 1,1 34,0 163,0 1230,3 37,6 Wolica 578,0 400,4 277,3 0,0 8,3 114,8 151,6 26,0 Zboiska 412,3 335,2 213,4 2,6 15,0 104,2 52,1 25,0 Razem 13 678,7 7 574,8 4896,2 30,7 364,9 2283,0 5 643,7 460,2 8

Wykres 1. Struktura gruntów w gminie Bukowsko 3,4% 35,7% 41,3% 0,2% 16,7% 2,7% Grunty orne Sady Łąki Pastwiska Lasy i grunty leśne Pozostałe Tabela 4. Użytkowanie gruntów w gminie i powiecie Jednostka /gmina, powiat/ Pow. ogólna Razem Grunty orne Użytki rolne Sady Łąki Pastwis ka Lasy i grunty leśne Pozostałe Bukowsko 13 679 7 575 4 896 31 365 2 283 5 644 460 Sanocki 122 512 36 915 20 901 213 9 568 6 233 61 321 24 276 Ponad 50% powierzchni powiatu sanockiego zajmują lasy oraz grunty leśne, a użytki rolne stanowią 1/3 całkowitej powierzchni. Struktura gruntów powiatu sanockiego została przedstawiona na Wykresie nr 2. 9

Wykres 2. Struktura gruntów w powiecie sanockim 19,8% 30,1% 50,1% Użytki rolne Lasy i grunty leśne P Tabela nr 4 przedstawia powierzchnie gruntów w poszczególnych miejscowościach gminy Bukowsko, a także gminy Zarszyn i Sanok, będące własnością gminy Bukowsko. Tabela 4. Grunty będące własnością gminy Bukowsko Lp. Miejscowość Stan na koniec 2004 (w ha) 1. Bełchówka 13,05 2. Bukowsko 91,75 3. Dudyńce 47,24 4. Karlików 28,63 5. Nadolany 20,14 6. Nagórzany 11,83 7. Nowotaniec 21,13 8. Pielnia w gminie Zarszyn 0,55 9. Płonna 21,07 10. Pobiedno 61,62 11. Prusiek w gminie Sanok 3,63 12. Przybyszów 162,28 13. Ratnawica 10,38 14. Tokarnia 16,03 15. Wola Piotrowa 20,85 16. Wola Sękowa 439,21 17. Wolica 90,85 18. Zboiska 57,64 10

Razem 1.117,88 Gmina Bukowsko jest właścicielem ponad 1 117 ha gruntów zlokalizowanych na terenie gminy oraz gmin sąsiednich. Najwięcej gruntów będących własnością gminy Bukowsko zlokalizowanych jest w miejscowościach Wola Sękowa, Przybyszów, Bukowsko oraz Wolica. 2. Sytuacja demograficzna w gminie Gmina Bukowsko zamieszkiwana jest przez 5 331 mieszkańców, analiza struktury wiekowej wykazuje, iż 57 % mieszkańców to osoby w wieku 19 65 lat, osoby powyżej 65 roku życia stanowią 14% ogółu. Gmina zamieszkiwana jest przez 2663 kobiety i 2671 mężczyzn. Tabela 5. Statystyka mieszkańców według wieku i płci na dzień 1 stycznia 2005 r. Wiek Mężczyźni Kobiety Ogółem 0-2 99 87 186 3 25 35 60 4 5 78 63 141 6 30 24 54 7 35 30 65 8-12 207 221 428 13-15 139 150 289 16-17 99 99 198 18 63 50 113 19-65 1639-1639 19-60 - 1418 1418 >65 257-257 >60-483 483 Ogółem 2671 2663 5331 11

Wykres 3. Struktura wiekowa mieszkańców gminy Bukowsko pow yżej 65 740 19-65 3057 16-18 311 13-15 289 7-12 493 3-6 255 0-2 186 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 Gmina Bukowsko Tabela 6. Struktura wieku ludności w gminie Bukowsko Osoby wg płci Wiek przedprodukcyjny % Wiek Produkcyjny % Wiek poprodukcyjny % Gmina Mężczyźni 775 14,6 1639 30,7 257 4,8 2671 Kobiety 759 14,3 1418 26,6 483 9,1 2660 Razem 1534 28,8 3057 57,3 740 13,9 5331 Przeważająca większość mieszkańców gminy Bukowsko to osoby w wieku produkcyjnym (57,34 %), osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowią 28,78 %, a w wieku poprodukcyjnym 13,88 % ogółu mieszkańców. 12

Bezrobocie Według danych Powiatowego Urzędu Pracy w Sanoku, stopa bezrobocia w powiecie sanockim osiągnęła pod koniec grudnia 2004 r. wartość 22,3%. Wynik ten kształtuje się na sporo wyższym poziomie niż stopa bezrobocia w województwie podkarpackim (19,1%). Dla porównania stopa bezrobocia w powiecie krośnieńsko- przemyskim wyniosła na koniec grudnia 2004 r. - 21,4%. Należy dodać, że statystyka rynku pracy obrazowana przez wskaźnik stopy bezrobocia nie uwzględnia tzw. bezrobocia ukrytego, które na obszarach wiejskich rozwinięte jest w największym stopniu, fałszując niejako prawdziwą sytuację na lokalnym rynku pracy. Bezrobocie ukryte skumulowane jest w gospodarstwach rolnych, którego członkowie (de facto nieposiadający żadnej pracy) nie rejestrują się z różnych powodów w urzędach pracy. Zasiłek dla bezrobotnych im nie przysługuje, ubezpieczenie zdrowotne i emerytalne zapewniają im składki płacone do Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), a praca wykonana na czarno (nierzadko za granicą) pozwala na utrzymanie rodziny. Po uwzględnieniu w rejestrach Urzędu Pracy bezrobocia ukrytego stopa bezrobocia w powiecie byłaby znacznie wyższa. Tabela nr 7 przestawia poziom bezrobocia w powiecie sanockim w latach 2000-2004. Rok Tabela 7. Stopa bezrobocia w powiecie sanockim Powiat sanocki Stopa bezrobocia [%] Województwo podkarpackie Polska 2000 17,7 16,1 15,0 2001 19,7 17,3 17,4 2002 19,4 16,9 18,1 2003 19,6 16,7 18,0 2004 22,3 19,1 19,1 Źródło: Powiatowy Urząd Pracy w Sanoku Według najnowszych danych, z 31 marca 2005 r. w Powiatowym Urzędzie Pracy w Sanoku zarejestrowanych było 425 osób z terenu gminy Bukowsko. Poniższa tabela przedstawia strukturę bezrobotnych w poszczególnych gminach powiatu sanockiego. Tabela 8. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych 13

Wyszczególnienie w Powiatowym Urzędzie Pracy w Sanoku (31.03.2005 r.) Liczba mieszkańców Bezrobotni ogółem Bezrobotne kobiety Miasto Sanok 41350 2927 1606 Miasto Zagórz 5071 411 235 Gmina Sanok 16988 1417 763 Gmina Zagórz (bez miasta Zagórz) 7879 712 397 Gmina Besko 4342 408 221 Gmina Bukowsko 5331 425 237 Gmina Komańcza 5380 468 258 Gmina Tyrawa Wołoska 2046 201 113 Gmina Zarszyn 9258 758 424 Razem 97 645 7 727 4 254 Wykres 4. Liczba bezrobotnych na terenie powiatu sanockiego (31.03.2005 r.) Gmina Tyraw a Wołoska 201 Gmina Besko Miasto Zagórz Gmina Bukow sko Gmina Komańcza 408 411 425 468 Gmina Zagórz Gmina Zarszyn 712 758 Gmina Sanok Miasto Sanok 1417 2927 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 Z ogólnej liczby bezrobotnych gminy Bukowsko, 55,7 % stanowią kobiety, co jest wskaźnikiem wyższym w porównaniu ze średnią powiatu sanockiego, która wynosi 55 % ogółu bezrobotnych. Z gmin powiatu sanockiego najwyższy wskaźnik bezrobotnych kobiet notuje gmina Zarszyn (56 % ogółu bezrobotnych). W strukturze wieku osób bezrobotnych w gminie Bukowsko największą grupę stanowią mieszkańcy w przedziale wieku 25-34 lat. 14

Spośród bezrobotnych mieszkańców gminy Bukowsko największe problemy ze znalezieniem pracy posiadają osoby o wykształceniu zasadniczym zawodowym, osoby legitymujące się wykształceniem policealnym lub średnim zawodowym. Co czwarta osoba bez pracy zarejestrowana w sanockim PUP posiada jedynie wykształcenie podstawowe i jest praktycznie bez szans na jakąkolwiek pracę. 3. Zagospodarowanie przestrzenne 3.1. Infrastruktura komunikacyjna Łączna długość dróg wojewódzkich na terenie gminy Bukowsko wynosi 18,85 km, powiatowych 20,10 km. Stan drogi wojewódzkiej jest zadawalający, natomiast drogi powiatowe są w dużym stopniu ulepszone, jednak ich wartość techniczną i eksploatacyjną należy uznać za niespełniającą aktualnych wymogów transportu i komunikacji; wymagają modernizacji np.: odnowy nawierzchni, odwodnienia, remontów przepustów, mostów itp. Tabela 9. Wykaz dróg wojewódzkich, powiatowych i gminnych na terenie gminy Bukowsko* L.p. Wyszczególnienie Długość dróg w km 1. Drogi wojewódzkie 18,85 2. Drogi powiatowe 20,10 3. Drogi gminne 81,00 Razem: 119,95 km 15

Numer i nazwa drogi Tabela 10. Wykaz dróg powiatowych na terenie gminy Bukowsko Drogi zamiejskie Pikietaż Długość - km Powierzchnia tys. m 2 w tym dróg o nawierzchni w tym dróg o nawierzchni od do Ogółem gruntowej Ogółem gruntowej twardej twardej ulepszonej nieulepszonej ulepszonej nieulepszonej 19510 Pisarowce - Nowotaniec 6,34 7,38 1,0 1,0 - - 5,0 5,0 - - 19512 Pobiedno-Dudynce 0,00 2,67 2,7 2,7 - - 13,5 13,5 - - 19513 Sanok-Bukowsko 6,00 13,10 7,1 7,1 - - 35,5 35,5 - - 19517 Pobiedno-Zboiska 0,00 2,00 2,0 1,6-0,4 9,6 8,0-1,6 19518 droga przez wieś Wola Sękowa 0,00 1,52 1,6 1,6 - - 8,8 8,8 - - 19519 Bukowsko-Tokarnia 0,00 4,20 4,20 4,20 - - 21,0 21,0 - - 19520 droga przez wieś Wola Piotrowa 0,00 1,53 1,5 1,5 - - 7,5 17,5 - - Razem: 20,1 19,7 0,0 0,4 100,9 99,3 0,0 1,6

Tabela 11. Wykaz dróg gminnych na terenie gminy Bukowsko* Lp. Nr drogi Nazwa drogi/ klasa / L,D / Długość drogi w km Rodzaj nawierzchni ulepszone ( twarde) nieulepszone 1. 1 Bukowsko Nędze Łazy 5,0 5 0 2. 2 Bukowsko Górny Koniec 2,0 2 0 3. 3 Bukowsko Sanoczki 4,0 4 0 4. 4 Bukowsko - Kalwaryjska 3,0 3 0 5. 5 Bukowsko - Kamienne 6,0 4 0 6. 6 Bukowsko - Tokarnia 5,0 5 0 7. 7 Bukowsko koło Raka 2,0 2 0 8. 8 Wola Piotrowa - Bełchówka 3,0 3 0 9. 9 Wola Piotrowa - Bukowsko 5,0 5 0 10. 10 Wolica - Bełchówka 3,0 1 0 11. 11 Wolica - Wólka 3,0 3 0 12. 12 Tokarnia - Tołstwa 3,0 1 0 13. 13 Pobiedno - Zaolzie 1,0 1 0 14. 14 Pobiedno nad Sanoczkiem 2,0 0, 125 0 15. 15 Pobiedno przez wieś 1,0 1 0 16. 16 Dudyńce Pielnia 3,0 0 3 17. 17 Zboiska Modrza 3,0 3 0 18. 18 Zboiska Bełchówka 6,0 0,3 5,0 19. 19 Nowotaniec Wola Sękowa 4,0 4 0 20. 20 Nowotaniec Nagórzany Wola Jaworowa 4,0 4 0 21. 21 Wola Sękowa Wola Jaworowa - Nagórzany 7,0 7 0 22. 22 Nadolany Równie 3,0 3 0 23. 23 Nadolany Wodnica 2,0 0,7 1,0 24. 24 Nadolany Brzeg 1,0 1 0 Razem: 81,0 71 6 * dane Urzędu Gminy Bukowsko

Wykres 5. Struktura nawierzchni dróg na terenie gminy Bukowsko 80 71 60 40 20 0 10 0 Ulepszona Nieulepszona Gruntowa W kompetencji Samorządu Gminy Bukowsko znajduje się 81 km dróg gminnych. Przedstawione dane pokazują, że gmina posiada znaczną ilość dróg gminnych. W tym o nawierzchni twardej ulepszonej 71 km 87,65% ogółu, gruntowej 6 km - 12,35% ogółu. Gmina nie dysponuje wystarczającymi funduszami na drogi oraz nie ma sprzętu niezbędnego do prowadzenia robót drogowych. W odniesieniu do dróg powiatowych należy stwierdzić, że są w wysokim stopniu zdegradowane. Występują jeszcze odcinki dróg powiatowych o nawierzchni nieutwardzonej. Ścieżki rowerowe Na terenie gminy Bukowsko istnieją trasy rowerowe po drogach gruntowych: - od Zboisk przez Bełchówkę, Kamienne do Karlikowa i Przybyszowa, - od Bukowska przez Wolę Jaworową, Wolę Sękową do Nowotańca. Zaleca się realizację nowoprojektowanych ścieżek rowerowych w istniejących pasach drogowych z uwzględnieniem bezpieczeństwa ruchu. Komunikacja zbiorowa Teren gminy obsługuje PT. KONTRA, wzdłuż drogi wojewódzkiej i dróg powiatowych. Przystanki PKS są w większości nieurządzone. Stacje benzynowe

Na terenie gminy Bukowsko znajdują się trzy stacje paliw w miejscowości Bukowsko, Nadolany oraz Karlików. Jest to ilość wystarczająca do obsługi terenu gminy, jak i ruchu zewnętrznego. Średnio dobowy ruch drogowy na drogach wojewódzkich Główną trasą komunikacyjną przechodzącą przez gminę Bukowsko jest droga wojewódzka nr 889 relacji: Sieniawa Bukowsko - Szczawne. Pomiary ruchu na drodze wojewódzkiej w latach 1985, 1995 oraz 2000 przedstawia Tabela nr 12. Tabela nr 12. Średnio dobowy ruch pojazdów samochodowych na drodze wojewódzkiej Nazwa drogi Odcinek Lata Ruch istniejący 1985 1995 2000 Droga wojewódzka nr 889 Odcinek Sieniawa - Szczawne 700p/d 950p/d 1030 p/d Analizując przedstawione dane dotyczące średniodobowego ruchu na drodze wojewódzkiej nr 889 można stwierdzić, że współczynnik wzrostu ruchu wykazuje umiarkowaną dynamikę. Parkingi Na terenie gminy w obecnej chwili jest niewiele miejsc parkingowych. Znajdują się one przeważnie przy drogach oraz obiektach użyteczności publicznej. 3.2. Gospodarka wodno ściekowa Sposoby zaopatrzenia w wodę i unieszkodliwiania ścieków są bardzo zróżnicowane. W miejscowościach o skoncentrowanej zabudowie zaopatrzenie w wodę oparte jest głównie na wodociągach wiejskich i lokalnych. Na pozostałych terenach dominuje indywidualne zaopatrzenie w wodę z własnych studni. Ścieki z terenów gospodarstw i posesji indywidualnych odprowadzane są głównie do zbiorników bezodpływowych lub 19

przepływowych włączanych często do cieków powierzchniowych. Większe obiekty posiadają z reguły urządzenia do podczyszczania ścieków lub własne oczyszczalnie. Na terenie gminy działają wodociągi we wsiach Nagórzany, Nowotaniec, Nadolany, Wola Piotrowa, Wola Sękowa, Tokarnia, Bukowsko. Wsie Wola Sękowa, Nowotaniec, Nadolany, Nagórzany opierają zaopatrzenie w wodę na ujęciu powierzchniowym na potoku Sanoczek. Wieś Wola Piotrowa, Tokarnia posiadają własne wodociągi oparte na źródłach naturalnych. Bukowsko zaopatrywane jest w wodę dwoma wodociągami grawitacyjnymi z ujęciami wód źródlanych w rejonie Bukowicy i przysiółka Brogówka. Zarówno ujęcia wód, jak i też same wodociągi budowane były systemem gospodarczym. Szacuje się, że ze zbiorowego zaopatrzenia w wodę korzysta ok. 74% mieszkańców gminy. Największym źródłem zagrożenia i przyczyną zanieczyszczenia wód powierzchniowych są ścieki z miejscowości położonych nad samymi ciekami, jak i w ich dolinach oraz zanieczyszczenia przestrzenne z terenów rolniczych. Ścieki z gospodarstw domowych gromadzone są głównie w osadnikach bezodpływowych lub odprowadzane do pobliskich cieków. Podstawowym kryterium porządkowania gospodarki wodno ściekowej na obszarach już zainwestowanych powinno być zapewnienie ciągłości dostaw odpowiedniej jakości wody oraz spełnienie obowiązujących wymogów w zakresie oczyszczania i odprowadzania ścieków niezależnie od przyjętego systemu ich unieszkodliwiania. Dotyczy to również terenów projektowanych do zainwestowania. Wszystkie ścieki z terenu gminy powinny być poddawane procesowi oczyszczania. Na terenie gminy ścieki z terenów budownictwa mieszkaniowego odprowadzane są do szamb bezodpływowych. Gmina nie posiada centralnego systemu kanalizacji. We wsiach Bukowsko, Nowotaniec i Wola Piotrowa funkcjonują małe oczyszczalnie ścieków dla potrzeb obiektów użyteczności publicznej. Gmina podjęła już prace związane z realizacją programu kanalizacji. Gospodarka odpadami komunalnymi na terenie gminy jest zadawalająca prowadzona jest zorganizowana zbiórka śmieci do kontenerów. Mimo tej zorganizowanej 20

gospodarki odpadami na terenie gminy występują dzikie wysypiska śmieci. Śmietniska zlokalizowane są przy drogach, w dolinach potoków i na obrzeżach terenów leśnych oraz zainwestowanych. Prowadzi to do obniżenia walorów krajobrazowych i przyrodniczych gminy, zagrożenia sanitarnego wód oraz pożarowego lasów, a także prowokuje do dalszego gromadzenia odpadów. Gromadzone na dzikich wysypiskach odpady to głównie śmieci typowe dla gospodarstw domowych, terenów zurbanizowanych. Dzikie wysypiska powinny być fizycznie zlikwidowane ze względu na to, że stanowić mogą potencjalne miejsce dalszego składowania odpadów oraz w sposób bardzo istotny obniżają walory krajobrazowe i turystyczne gminy oraz stwarzają zagrożenie dla środowiska. 3.3. Infrastruktura energetyczna Gminę w zakresie dostaw energii elektrycznej obsługuje Rejon Energetyczny Sanok Rzeszowskiego Zakładu Energetycznego S.A. Zasilanie gminy odbywa się liniami elektroenergetycznymi średniego napięcia 15 kv i 30 kv. Tereny gminy Bukowsko zaliczone zostały do obszarów o przeciętnym standardzie sieci średnich i niskich napięć. Nie odpowiadają one w pełni wymogom koniecznym do pewnego i niezawodnego jakościowo zasilania zakładów usługowych i produkcyjnych oraz wyposażenia gospodarstw domowych. Przez teren gminy przebiega obecnie linia elektroenergetyczna wysokiego napięcia 110 kv relacji GPZ Besko GPZ Rzepedź. Dla istniejących na terenie gminy linii elektroenergetycznych średniego napięcia dopuszczalne zbliżenie obiektów jest uzależnione od ich rodzaju i przeznaczenia. 3.4. Gazownictwo Gmina jest zgazyfikowana. Dostawy gazu odbywają się gazociągami średnioprężnymi z Sanoka i Zarszyna. Warunki zaopatrzenia w gaz ocenia się jako dobre. Z gazu sieciowego korzystają następujące miejscowości: Nadolany, Nowotaniec, Nagórzany, Wola Sękowa, Dudyńce, Pobiedno, Zboiska, Wolica, Bukowsko, Wola Piotrowa. Nie przewiduje się w zakresie gazownictwa nowych inwestycji. 21

3.5. Telefonizacja Całość gminy jest stelefonizowana, istnieje także dobra łączność bezprzewodowa, sąsiedztwo masztu antenowego trzech operatorów ERA GSM, PLUS GSM, CENTERTEL. 4. Charakterystyka gospodarki na terenie gminy Na terenie gminy Bukowsko jest zarejestrowanych 193 podmiotów gospodarczych, w tym prowadzących działalność usługową 173, działalność produkcyjną 20 podmiotów. W 140 zakładach poziom zatrudnienia wynosi ponad 5 osób, w 10 zakładach prowadzących działalność na terenie gminy ponad 25 osób. Tabela 13. Podmioty gospodarcze prowadzące działalność na terenie gminy Bukowsko Rodzaj prowadzonej działalności Ilość podmiotów Tartaki 9 Stolarnie 7 Gastronomia 4 Usługi mechaniki pojazdowej 5 Budowlane 29 Transportowe 23 Handel sklepy 13 Usługi w zakresie ochrony zdrowia 5 Inne 98 O g ó ł e m 193 Zakłady usługowe prowadzą działalność w szczególności w zakresie: Usług transportowych (transport towarowy i osobowy, przewozy osób wycieczki- krajowe i zagraniczne) Usług weterynaryjnych Instalatorstwa elektrycznego, gazowego, sanitarno- grzewczego Murarstwa, tapicerstwa, kowalstwa, stolarstwa, ślusarstwa, posadzkarstwa 22

Budowy dróg i mostów Kuśnierstwa Fryzjerstwa Usług handlowych - wielobranżowych hurt- detal Kursów korepetycyjnych, tłumaczeń na język angielski i niemiecki. Struktura zakładów produkcyjnych: Zakłady tartaczne Przeróbka drewna Zakład produkcyjny - palet Zakład produkcyjny - parkietu, mozaiki Przetwórstwo mięsa. Z prowadzonego rejestru działalności gospodarczej Wójta Gminy Bukowsko wynika, iż 5 % mieszkańców w wieku powyżej 18 roku życia prowadzi działalność gospodarczą. Gmina Bukowsko posiada rolniczy charakter. Głównymi kierunkami produkcji rolnej są: uprawy zbóż, chów bydła rzeźnego i mlecznego oraz hodowla trzody chlewnej. Większość gospodarstw posiada charakter wielokierunkowy, obecnie rolnicy posiadający gospodarstwa o większych areałach przechodzą w gospodarstwa specjalizujące się w produkcji towarowej. Tabela 14. Struktura zasiewów w hektarach w poszczególnych miejscowościach Miejscowość Powierzchnia Zboża Ziemniaki Przemysłowe Pastewne Pozostałe Bełchówka - - - - - - Bukowsko 633,4 483,1 92,7-45,9 11,7 Dudyńce 67,4 58,5 7,1-0,9 0,9 Kamienne - - - - - - Karlików 20,0 14,2 4,0 - - 1,8 Nadolany 258,7 216,2 37,2-2,9 2,4 Nagórzany 164,9 143,7 14,8-0,8 5,6 Nowotaniec 160,5 118,2 28,1-3,8 10,4 Płonna 4,7 4,5 0,2 - - - 23

Pobiedno 194,1 153,4 35,4-1,7 3,6 Przybyszów - - - - - - Ratnawica 1,0 0,5 0,3 - - 0,2 Tokarnia 48,9 36,1 12,0-0,3 0,5 Wola 79,7 32,0 5,2-37,9 4,6 Piotrowa Wola Sękowa 101,5 80,6 19,3-0,3 1,3 Wolica 119,5 96,4 19,5-2,2 1,4 Zboiska 117,2 98,3 15,3-1,6 2,0 Razem 1 971,5 1 535,7 291,1-98,3 46,4 Źródło: Spis Rolny, Maj 2002 rok Tabela 15. Struktura zasiewów w gminie, powiecie i województwie w hektarach Obręb Powierzchnia zasiewów Zboża Ziemniaki Przemysłowe Pastewne Pozostałe Gmina Bukowsko 1.971,5 1.535,7 291.1-98,3 46,4 Powiat Sanocki 11,347,0 7.838.0 2.245,0 264,0 696,0 301,0 Województwo podkarpackie 367.583,0 257,384,0 64.271,0 13.991,0 19.612,0 11.274,0 Źródło: Spis Rolny, Maj 2002 rok Wykres 6. Procentowa struktura zasiewów w gminie Bukowsko 24

Zboiska Wolica Wola Sękow a Wola Piotrow a Tokarnia Ratnaw ica Pobiedno Płonna Now otaniec Nagórzany Nadolany Karlików Dudyńce Bukow sko 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0% 90,0% 100,0% Zboża Ziemniaki Pastewne Pozostałe Na terenie gminy największą powierzchnię zajmuje uprawa pszenicy, następnie owsa jako rośliny fitosanitarnej i odpowiedniej do uprawy w zmianowaniu roślin. W porównaniu do lat poprzednich z uwagi na brak środków finansowych i niskie ceny płodów rolnych obniżony został wskaźnik zużycia nawozów mineralnych. Obecnie kształtuje się na poziomie 70-90 NPK na 1 ha. Uzupełnieniem nawożenia w gospodarstwach wysokotowarowych jest stosowanie gnojowicy i gnojówki. Mając na uwadze przystosowywanie gospodarstw rolnych głównie nastawionych na hodowlę krów, rolnicy dostosowują swoje gospodarstwa do wymogów unijnych w tym zakresie. Analizy gleby przeprowadzane przez Stację Chemiczno - Rolniczą w Rzeszowie rok rocznie wykazywały duże zakwaszenie gleb i niską zawartość fosforu w glebie. Wysoki jest natomiast poziom magnezu, co świadczy nie o wysokim nawożeniu magnezem, lecz jest to podyktowane podłożem geologicznym w tym rejonie. 25

Tabela 16. Struktura hodowli zwierząt gospodarskich w gminie Bukowsko, powiecie sanockim oraz województwie podkarpackim (w szt.) Obręb Gmina Bukowsko Bydło w tym Ogółem krowy Trzoda chlewna w tym Ogółem lochy Owce 2 426 1 520 1 345 212 697 Powiat Sanocki 11 030 7 592 7 000 942 2 991 Województwo podkarpackie Źródło: Spis rolny,2002 r. 199 665 145 549 388 409 39 289 15 057 Tabela 17. Struktura hodowli zwierząt gospodarskich w poszczególnych miejscowościach gminy Bukowsko (w szt.) Bydło Trzoda chlewna Miejscowość w tym w tym Owce Ogółem Ogółem krowy lochy Bełchówka - - - - - Bukowsko 642 393 477 48 29 Dudyńce 75 47 6 4 366 Kamienne - - - - - Karlików 49 27 6 - - Nadolany 367 244 190 37 14 Nagórzany 188 118 302 33 38 Nowotaniec 177 117 93 26 8 Płonna 31 20 - - 48 Pobiedno 179 123 43 6 61 Przybyszów - - - - - Ratnawica 1 1 - - - Tokarnia 169 105 46 9 - Wola Piotrowa 197 114 12 2 133 Wola Sękowa 156 113 47 16 - Wolica 79 56 93 25 - Zboiska 116 42 30 6 - Razem 2 426 1 520 1 345 212 697 Źródło: Spis powszechny,2002 r. Wykres 7. Struktura hodowli zwierząt gospodarskich w poszczególnych miejscowościach gminy Bukowsko (w ujęciu procentowym) 26

6,4% 3,3% 4,8% 26,5% 8,1% 7,0% 3,1% 7,4% 1,3% 7,3% 7,7% 15,1% 2,0% Bukowsko Dudyńce Karlików Nadolany Nagórzany Nowotaniec Płonna Pobiedno Tokarnia Wola Piotrowa Wola Sękowa Wolica Zboiska Największa ilość zwierząt gospodarskich jest hodowana w miejscowościach: Bukowsko (26,5 % ogółu zwierząt gospodarskich w gminie), Nadolany (15,1 % ogółu zwierząt gospodarskich w gminie), Wola Piotrowa (8,1 % ogółu zwierząt gospodarskich w gminie). W jedenastu miejscowościach w gminie Bukowsko działalność rolniczą na mniejszą lub większą skalę prowadzi 782 rolników nie wliczając tych, którzy posiadają zakupiony grunt w gminie Bukowsko. Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosi 7 ha. Obsada pogłowia zwierząt gospodarskich na 100 ha użytków rolnych w poszczególnych miejscowościach gminy jest zróżnicowana. Ogółem w gminie obsada bydła na 100 ha użytków rolnych wynosi 45,3 sztuk, w tym 30 sztuk krów. Obsada pogłowia trzody chlewnej ogółem w gminie wynosi 25 sztuk, w tym macior 4 sztuki. Największa obsada trzody chlewnej występuje w miejscowości Nagórzany - 144 sztuki na 100 ha użytków rolnych, najmniejsza w miejscowości Zboiska, Pobiedno. Około 60 % gospodarstw rolnych prowadzi produkcję rolną jedynie na samowyżywienie rodziny. Wysokie ceny środków produkcji rolnej jak: paliwo, nawozy, 27

materiał siewny, środki ochrony roślin są główną przyczyną do ograniczania produkcji rolnej, co jednocześnie prowadzi do zubożenia ludności wiejskiej. Z uwagi na ciężkie do uprawy i o słabej kulturze gleby w gminie Bukowsko, niejednokrotnie zmuszają rolników do zmiany kierunku działalności rolniczej. Około 180 rolników po wejściu w życie ustawy o przeznaczeniu gruntów pod zalesienie, złożyło wnioski do starostwa z przeznaczeniem części swoich pól do zalesienia, szczególnie gruntów, które położone w pobliżu lasów ulegają samoistnemu zalesianiu. Na terenie gminy Bukowsko działają dwie Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska prowadząc działalność handlowo-usługową. GS SCH Bukowsko posiada własną piekarnią, hotel z restauracją Zajazd pod Bukowicą. W chwili obecnie w gminie funkcjonuje kilkanaście gospodarstw agroturystycznych oferujących wysoki standard usług turystycznych, wypoczynek na wsi w gospodarstwach rolnych w bezpośrednim kontakcie z przyrodą, czystym powietrzem i czystą wodą. Gospodarstwo umożliwia zaopatrzenie w zdrową, świeżą żywność, pozwala na bezpośredni kontakt ze zwierzętami gospodarskimi, uczy ich obrządku i wykorzystania w pracy. 5. Edukacja w gminie Na szczeblu edukacji podstawowej w gminie Bukowsko znajduje się trzy szkoły podstawowe, w których naukę w roku szkolnym 2004/05 pobiera łącznie 545 uczniów, średnio w szkole 181 osób. W 3 gimnazjach działających w gminie w roku szkolnym 2004/2005 kształci się 314 młodych ludzi, średnio na jedną szkołę przypada 105 uczniów. Szkoły podstawowe i gimnazja tworzą Zespoły Szkół. Na terenie gminy Bukowsko jest ich trzy: w miejscowości Bukowsko, Nowotaniec i Pobiedno. Łącznie w Zespołach Szkół zatrudnionych jest 85 nauczycieli, w tym 75 osób z wyższym wykształceniem, 6 z wykształceniem wyższym zawodowym, 3 osoby po S.N. i 1 osoba z wykształceniem średnim. W gminie Bukowsko funkcjonują 2 przedszkola: w miejscowości Bukowsko i Nowotaniec, a liczba pełnych etatów nauczycieli wynosi 6. W roku szkolnym 2004/2005 do wszystkich przedszkoli uczęszcza łącznie 68 dzieci. Średnio do jednego przedszkola uczęszcza 34 dzieci. 28

Obwody Szkolne Bukowsko Zespół Szkół w Bukowsku (Bukowsko, Płonna, Karlików, Wola Piotrowa, Tokarnia) Nauka odbywa się w trzech budynkach. Budynek A - główny budynek szkolny wybudowany został w latach 50-tych (9 klaso-pracowni). Budynek B - adoptowany obiekt po Sadzie Grodzkim (2 klaso-pracownie i świetlica z dożywianiem. Budynek Katechetówka - 2 sale nauczania początkowego. W trakcie realizacji jest obiekt Sali gimnastycznej 18 x 36 m przy budynku głównym A, zabezpieczający pomieszczenie świetlicy wraz z zapleczem kuchennym. W celu zakończenia całości inwestycji zaplanowanej należy wykonać termomodernizację całego obiektu docieplenie wraz z elewacją, modernizację kotłowni i zagospodarowanie terenu wokół szkoły z budową boisk sportowych. Nowotaniec Zespół Szkół w Nowotańcu (Nowotaniec, Nagórzany, Nadolany, Wola Sękowa). Nauka odbywa się w jednym budynku posiadającym 13 sal lekcyjnych w pełni zabezpieczającym potrzeby szkoły. W ramach kontynuowania rozbudowy szkoły rozpoczętej w 1998 planowana jest budowa Sali gimnastycznej 12 x 24 m w uzupełnieniu realizowanej Sali 18 x 36 m (pełnowymiarowej) w Bukowsku. W chwili obecnej szkoła nie posiada żadnego pomieszczenia do lekcji wychowania fizycznego. Modernizacja obiektu zakończona zostanie po wykonaniu termomodernizacji budynku szkoły z wykonaniem elewacji i zagospodarowania terenu wokół szkoły z urządzeniem boisk sportowych. Pobiedno Zespół Szkół w Pobiednie (Pobiedno, Dudyńce, Zboiska, Wolica, Markowce). Nauka odbywa się w trzech budynkach. Budynek A - główny budynek szkolny wybudowany w latach 50-tych. Zabezpieczający 8 klaso-pracowni. Budynek B adoptowany obiekt w Domu Młodego Rolnika w Pobiednie zabezpieczający 3 klaso-pracownie i świetlicę z dożywianiem. Budynek garażowy zaadaptowany na pracownię komputerowa internetową. W chwili obecnej szkoła nie posiada żadnego pomieszczenia do lekcji wychowania fizycznego. Modernizacja obiektu zakończona zostanie po wykonaniu termomodernizacji budynku szkoły z wykonaniem elewacji i zagospodarowania terenu wokół szkoły z urządzeniem boisk sportowych. Tabela 18. Przedszkola w gminie Bukowsko w roku 2004/05 29

Miejscowość Liczba przedszkoli Liczba dzieci Liczba nauczycieli* Bukowsko 1 50 3 Nowotaniec 1 18 3 Razem 2 68 6 *w przeliczeniu na pełne etaty Źródło: Dokumenty znajdujące się w Zespole Ekonomiczno- Administracyjnym Szkół w Bukowsku Tabela 19. Szkoły podstawowe w gminie Bukowsko w roku szkolnym 2004/05 Miejscowość Liczba szkół Liczba uczniów Liczba nauczycieli* Bukowsko 1 231 18,73 Pobiedno 1 153 15,94 Nowotaniec 1 161 13,79 R a z e m 3 545 48,46 *w przeliczeniu na pełne etaty Źródło: Dokumenty znajdujące się w Zespole Ekonomiczno- Administracyjnym Szkół w Bukowsku Tabela 20.Gimnazja w gminie Bukowsko w roku szkolnym 2004/05 Miejscowość Liczba szkół Liczba uczniów Liczba nauczycieli* Bukowsko 1 161 18,06 Pobiedno 1 76 8,95 Nowotaniec 1 77 7,61 R a z e m 3 314 34,62 *w przeliczeniu na pełne etaty Źródło: Dokumentacja znajdująca się w Zespole Ekonomiczno- Administracyjnym Szkół w Bukowsku Przy wszystkich Zespołach Szkół znajdują się stołówki szkolne, w których prowadzi się z dożywianie dzieci i młodzieży. Z dożywiania w chwili obecnej korzysta: Bukowsko - 152 dzieci Pobiedno - 110 dzieci Nowotaniec - 35 dzieci. Tabela 21. Baza oświatowa gminy Bukowsko w roku szkolnym 2004/2005 Lp. Nazwa Szkoły Ilość sal lekcyjnych Ilość oddziałów Liczba oddziałów/ sale lekcyjne Liczba uczniów/sale lekcyjne 1. Zespół Szkół w Bukowsku 14 18 1,3 28 30

2. Zespół Szkół w Pobiednie 12 11 1,0 18 3. Zespół Szkół w Nowotańcu 14 10 1,0 11 Tabela 22. Nauczyciele w gminie Bukowsko wg stopni awansu zawodowego Lp. Nazwa placówki Dyplomowani % Mianowani % Kontraktowi % Stażyści % Razem 1. ZS Bukowsko 8 21,05 19 50,00 7 18,42 4 11 38 2. ZS Nowotaniec 1 4,76 14 66,66 5 23,8 1 4,8 21 3. ZS Pobiedno 5 19,23 19 73,07 2 7,69 - - 26 4. PS Bukowsko 1 33,33 2 66,66 - - - - 3 5. PS Nowotaniec 1 50,00 0 33,33 1 33.33 - - 2 Razem 16 54 15 5 90 6. Turystyka i kultura w gminie Obszar gminy Bukowsko zaliczany jest do jednych z atrakcyjniejszych krajobrazowo regionów województwa. Unikalne zabytki kultury materialnej decydują o dużych walorach historycznych i krajobrazowych. Teren gminy posiada warunki do rozwoju różnorodnych form turystyki ekologicznej, kulturowej, agroturystyki. Bardzo istotnym elementem krajobrazotwórczym gminy są lasy. Mozaika lasów oraz drobnoprzestrzennych użytków rolnych (głównie pastwisk i łąk, lasów i zagajników śródpolnych) podnosi atrakcyjność turystyczno widokową oraz sprzyja zachowaniu bioróżnorodności. W krajobraz wpisały się przede wszystkim kościoły, cmentarze oraz parki. Degradująco na krajobraz wpływają niszczejące, niezagospodarowane obiekty. Tereny porolne w szybkim tempie objęte są sukcesją naturalną. Zabudowa mieszkaniowa z okresu normatywów urbanistycznych i powstająca zabudowa zwłaszcza na terenach eksponowanych widokowo burzą harmonię widoku. Starych, drewnianych budynków zostało już niewiele i znikają jeden po drugim. Właściwie jedyną szansą na ich zachowanie wydaje się wykorzystanie ich do celów rekreacyjnych przy dopuszczonej modernizacji i unowocześnieniu wnętrz. 31

Prawie w każdej miejscowości znajduje się dom ludowy służący mieszkańcom wsi i Gminy do organizacji imprez środowiskowych. Domu ludowe są w różnym stanie technicznym i budowane w różnych okresach, stąd ich stan techniczny jest zróżnicowany i niektóre domy wymagają remontu. Nadzór i opiekę fachową w dziedzinie kultury sprawuje nowo powołane Biuro Promocji i Integracji Europejskiej Gminy Bukowsko, które przejęło zadania Gminnego Ośrodka Kultury poszerzone o zagadnienia dotyczące współpracy zagranicznej. W oparciu o istniejącą bazę kulturalną realizowane są przez gminę Bukowsko następujące zadania: I. Organizacja zadań kulturalnych o zasięgu lokalnym, regionalnym i ogólnopolskim: Świąteczne kolędowanie obrzędy Bożego Narodzenia Konkurs poezji Poeci i pisarze dzieciom pory roku Wielkanocne pisanki obrzędy świąt Wielkanocnych Bukowski Turniej Żołnierzy Rezerwy dla rezerwistów Regionalny Turniej Sprawności Obronnej dla młodzieży Muzykanty - folklor bez granic spotkania kapel ludowych Młodzież wychowanie dla integracji europejskiej Bukowskie Prezentacje Folkloru Młodych ogólnopolski Festiwal piosenki i muzyki ludowej dla dzieci Festyn rodzinny z okazji Dnia Wojska Polskiego Ziemia Ojców Naszych dla młodzieży szkolnej Zimowa Spartakiada Młodzieży sport i rekreacja II. Działania promujące gminę w zakresie podniesienia ogólnych walorów w tym turystycznych itp. 1. Przygotowanie i edycja gminnej gazety informacyjnej: Utworzenie zespołu redakcyjnego Zebranie i opracowanie materiałów Redagowanie, korekta i skład pierwszego egzemplarza Utrzymywanie gazety jako gminnego kwartalnika. 2. Przygotowanie różnych tras i szlaków turystycznych: 32

Wyznaczenie i oznakowanie szlaków turystyki pieszej Wyznaczenie, opisanie i oznakowanie krajobrazowych ścieżek edukacyjnych dla dzieci i młodzieży (ekosystemy leśne i górskie) Wyznaczenie i oznakowanie tras do górskiej turystyki rowerowej Wyznaczenie i oznakowanie tras do jazdy konnej Poprawa estetyki gminy przez urządzanie pól biwakowych oraz tarasów widokowych wyposażonych w podstawową infrastrukturę. 3. Otwarcie gminnego biura informacji turystycznej, połączonego ze stałą galerią wyrobów rękodzieła artystycznego, wytwarzanych przez miejscowych twórców ludowych: Wyszukanie i adaptacja lokalu w centrum Bukowska Wyposażenie lokalu w niezbędne sprzęt audiowizualny Zakup akcesoriów do przygotowania galerii wystawienniczej Zatrudnienie pracownika do obsługi biura. 4. Utworzenie Izby pamięci ze zbiorami zabytkowych, regionalnych eksponatów: Adaptacja lokalu obok biblioteki w Bukowsku (Dom Ludowy) Nieodpłatne zebranie eksponatów od mieszkańców gminy (naprawa i konserwacja eksponatów) Otwarcie Izby nadzorowanej w godzinach pracy przez pracownika Gminnej Biblioteki Publicznej w Bukowsku. 5. Kultywowanie żywego przekazu tradycji ludowej przez muzykę, śpiew i widowiska obrzędowe: Wymiana strojów ludowych dla kapel gminy Bukowsko Zakup nowych instrumentów muzycznych dla tych zespołów Zabezpieczenie transportu i niezależnego lokalu na próby Zapewnienie kadry instruktorskiej do kontynuacji pracy. III. Działania promujące gminę za granicą, realizowane na podstawie międzynarodowych umów o współpracy. 1. Kontynuacja 5 letniej współpracy ze Słowacką gminą Topolovka, leżącą w regionie przygranicznym: 33

Wymiana drużyn sportowych, reprezentujących tenis stołowy oraz piłkę nożną. Mecze i turnieje rozgrywane są na podstawie wspólnych ustaleń, od miesiącach kwietnia do października Wymiana oraz wspólne koncerty zespołów ludowych i chórów w terminach i miejscach uzgodnionych przez odpowiedzialnych za realizację tych projektów. 2. Kontynuacja 10 letniej współpracy z Francuskim miastem Maizieres-les-Metz, położonym w regionie Lotaryngii: Wymiana drużyn tenisa stołowego i udział w turniejach organizowanych przez kraje partnerskie Wymiana zespołów artystycznych, realizacja programów edukacyjnych i inne inicjatywy rekomendowane przez Komisję Europejską w Brukseli. Współpraca ta z uwagi na duże odległości (ok.1500 km) jest możliwa pod warunkiem wsparcia przez fundusze Komisji Europejskiej. Projekty otrzymują dofinansowanie Komisji i są realizowane średnio jeden raz w roku (wyjazd i przyjęcie). Pod patronem biura promocji działają aktualnie dwie kapele ludowe: "Mali Bukowianie" i "Bukowianie" z Bukowska. "Mali Bukowianie" to kapela dziecięca, kultywująca tradycje muzyki ludowej, bazująca na uczniach Państwowej Szkoły Muzycznej w Sanoku. Kapela została zawiązana w 2001 r. i pomimo krótkiego okresu działalności na swoim koncie odnotowała już znaczne sukcesy, np. II miejsce w 2001r. i I miejsce w 2002 r. na Festiwalu "Bukowskie Prezentacje Folkloru Młodych", III miejsce na" Jasielskich Okółkach" w Jaśle. Kapela "Bukowianie" swoją bogatą działalność zapoczątkowała jeszcze w 1969 roku wchodząc w skład Zespołu Pieśni i Tańca "Bukowianie". Od 1986 roku kapela działa już samodzielnie, koncertując na terenie kraju i za granicą (Słowacja, Francja). W swoim dorobku posiada kilka studyjnych nagrań radiowych i plenerowych nagrań telewizyjnych. W 1996 roku kapela nagrała własną kasetę i płytę CD. Do najwyżej cenionych osiągnięć kapeli należy zaliczyć dwukrotne zdobycie III nagrody na Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym (1995 i 2000 r.) Ostatnio "Bukowianie, co roku wpisują 34

się na listę laureatów w organizowanych przeglądach kapel w Iwoniczu Zdroju, Jaśle, Polanicy Zdroju, prezentując wysoki poziom artystyczny. Na terenie gminy istnieją pełnowymiarowe, boiska sportowe do piłki nożnej wraz z zapleczem socjalnym, korty tenisowe, boiska do gry w siatkówkę, wyciąg narciarski, ścieżki spacerowe i szlaki turystyczne. W gminie Bukowsko działają takie kluby sportowe jak: LKS Bukowianka - Bukowsko, LKS Cosmos - Nowotaniec, LKS Sokół - Pobiedno, dzieci i młodzież zrzeszone są w uczniowskich klubach sportowych, w których odnoszą swoje pierwsze sukcesy na arenie krajowej i międzynarodowej. Popularnym sportem uprawianym na terenie gminy jest tenis stołowy. Na terenie gminy odbywają się cykliczne imprezy sportowe jak zawody sprawnościowe strażaków, zawody piłki nożnej. Prawdziwą zimową wizytówką Bukowska jest jeden z najdłuższych w Bieszczadach wyciąg narciarski w Karlikowie, do którego ściągają amatorzy sportów zimowych nie tylko z naszego regionu, ale i całej Polski. Wyciąg wyposażony jest w oświetlenie oraz dośnieżanie sztuczne stoku, posiada wypożyczalnię sprzętu oraz szkółkę jazdy. Oprócz wyciągu atrakcją sportowo-rekreacyjną gminy są stadniny koni w Woli Sękowej i Boiskach, które oferują: naukę jazdy konnej, przejażdżki, kilkudniowe rajdy konne, kuligi. Dopełnieniem lokalnej bazy rekreacyjnej jest zalew w Sieniawie z wypożyczalnią sprzętu pływającego, a w Sanoku zespół basenów kąpielowych i lodowiska. Gmina Bukowsko nie ma opracowanego Studium wartości kulturowych. Niniejsze opracowanie oparte jest głównie na materiałach udostępnionych przez Wojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków Województwa Podkarpackiego, Delegaturę w Krośnie. Materiały te to: aktualny wykaz stanowisk archeologicznych z wytycznymi i zaleceniami konserwatorskimi, od wielu lat nie weryfikowany wykaz zabytków architektury bez wytycznych i zaleceń konserwatorskich. Poza tym otrzymano wykazy parków zabytkowych oraz cmentarzy także bez wytycznych i zaleceń konserwatorskich. Ważniejsze zasoby kultury materialnej 35

Na terenie gminy Bukowsko znajduje się 13 obiektów wpisanych do rejestru zabytków, są to: 4 kościoły, 4 dzwonnice, 2 cerkwie, 1 ogrodzenie kościelne, 1 mur kościelny, 1 cmentarz, 1 park (z obiektami). Trzy z obiektów wpisanych do rejestru zabytków już nie istnieją kościół i dzwonnica w Dudyńcach oraz ogrodzenie kościelne w Bukowsku. Bukowsko kościół parafialny, dzwonnica kościelna oraz ogrodzenie kościelne: A 367/96 (do rejestru zabytków jest wpisane także ogrodzenie kościelne obecnie ogrodzenie jest rozebrane, a na jego miejscu powstaje nowe), Dudyńce kościół i dzwonnica kościelna: A 189/90 obiekty te już nie istnieją, Nagórzany cerkiew: A 56/85, Nowotaniec kościół, dzwonnica oraz mur kościelny: A 94/35, Wolica cerkiew oraz dzwonnica cerkiewna: A 183/89, Wolica cmentarz greko katolicki wokół cerkwi: A 183, Wola sękowa park zabytkowy z początku xixw.: A 155/89. Kapliczki i krzyże przydrożne Kapliczki i krzyże przydrożne znajdują się w każdej zamieszkałej miejscowości. Świadczy to o bogatej historii, przeszłości i kulturze mieszkających tu ludzi. 36

Zabytkowe założenia zieleni, parki zabytkowe Na terenie gminy Bukowsko znajdują się parki zabytkowe bądź pozostałości po założeniach parkowych w następujących miejscowościach: Bukowsko przy dawnej drodze węgierskiej zachowany jest starodrzew lipowo dębowy. Jest to pozostałość po osiemnastowiecznym założeniu ogrodowym. Ocalały częściowo granice założenia. Układ przestrzenny kompozycji roślinnych został zniszczony bądź jest mało czytelny. W części należącej do lecznicy zwierząt występuje wiele młodych drzew. Najcenniejsze stare drzewostany to rzędowe skupienie dębu szypułkowego i lipy drobnolistnej w otoczeniu dawnego folwarku. Najokazalsze drzewa lipowe rosną na kopcu ziemnym przy kaplicy Jana Nepomucena. Na skraju dawnego założenia parkowego, przy drodze, rosną dęby szypułkowe, lipy drobno i szerokolistne. Po 1945 roku układ przestrzenny parku został zniszczony poprzez lokalizowanie nowej zabudowy. Są to budynki gospodarcze i mieszkalne, hale produkcyjne, place składowe oraz obiekty lecznicy dla zwierząt. Dawne historyczne ogrody podzielona na kilka odrębnych działek. Dwór został spalony w 1947 roku. Nadolany niewielkie ogrody rozplanowano w zakolach potoku lub na osi potoku. Pozostałości ziemnych fortyfikacji obronnych, jak również sieć dróg wewnętrznych i dojazdowych wraz z podjazdem uległy całkowitemu zniszczeniu. Na ich miejscu wzniesiono budynek straży pożarnej oraz budynki mieszkalne. Centralna część ogrodu 37

zamieniona została na pola uprawne. Z dawniejszego układu kompozycji roślinnych zachowany jest naturalny starodrzew dębowy oraz kilka dębów szypułkowych, jesionów wyniosłych oraz modrzewi europejskich. Niektóre z tych drzew mają rozmiary drzew pomnikowych. Płonna - w górskim krajobrazie leśno rolniczym. W górnej partii wzniesienia, przy źródłach, zachowane są elementy założeń ziemnych o charakterze obronnym, pozostałości dworu obronnego zamku (piwnice i fragmenty parteru). Z układu historycznego założenia ogrodowego pozostały pojedyncze skupienia drzew takich jak: lipa szerokolistna, klon jawor, lipa drobnolistna, sosna pospolita, grab pospolity, klon polny, jesion wyniosły, stare wysokopienne jabłonie, orzech włoski. W krajobrazie obwiedzionym na horyzoncie naturalnymi zwartymi liniami lasu, otwarte są znaczne przestrzenie łąk i pastwisk. Pobiedno park założony na przełomie XVII i XVIII wieku został gruntownie przebudowany w drugiej połowie XIX wieku. Zachował się czytelny układ kompozycji roślinnych z XIX wieku oraz fragmenty znacznie starszego starodrzewu lipowo dębowego zapewne z XVIII wieku. Wzdłuż osi głównej parku pozostały fragmenty dawniejszych układów ziemnych z rzędowymi nasadzeniami lipy, grabu pospolitego, kasztanowca zwyczajnego i jesionu wyniosłego. Zachowane są również fragmenty dawniejszych łąk kwietnych, warzywniki,, sad owocowy ze starymi odmianami jabłoni. Dominującym gatunkiem jest tu dąb szypułkowy oraz lipa drobnolistna i szerokolistna. Rośnie tu także sosna wejmutka, brzoza brodawkowata, topola osika, topola czarna i balsamiczna, świerk pospolity, sosna pospolita, czereśnia ptasia, jabłoń domowa, grusza domowa, modrzew europejski, olcha czarna, dąb czerwony, robinia akacjowa, kasztanowiec biały, klon zwyczajny, klon jawor. Na przełomie XVIII/XIX wieku była to własność Bilińskich, od 1930 roku, tj. od parcelacji został własnością Tomkiewiczów, Po 1980 roku ogród został podzielony na trzy parcele budowlane. Tereny te są już częściowo zabudowane. Wola Sękowa na naturalnym tarasie w otoczeniu głębokiego jaru potoku oraz na niewielkim wzniesieniu zachowane są ogrody krajobrazowe pochodzące zapewne z końca XVIII wieku. Gruntownie przebudowano je w drugiej połowie XIX wieku. Pozostała jedna droga dojazdowa prowadząca przez mostek do podjazdu pod dwór. Pałac nie przetrwał do naszych czasów. Istnieje oficyna i stajnia. Są to obiekty po 38