Ile pucharów lejkowatych mieści się w jednym komputerze? Zdjęcia lotnicze i GIS w archeologii Wojciech Mania Zakład Kształtowania Środowiska Przyrodniczego i Fotointerpretacji Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu e.mail: wojman@amu.edu.pl url: www.wojman.bloog.pl
Archeologia lotnicza? fot: www.dailymail.co.uk
Jak to się zaczęło? 1858 pierwsze zdjęcie lotnicze wykonane z balonu przez Nadara we Francji 1899 pierwsze zdjęcia lotnicze wykonane do celów archeologicznych (Forum Romanum) 1928 pierwsza książka o wykorzystaniu zdjęć lotniczych w archeologii opublikowana przez O.S.G. Crawforda w Wielkiej Brytanii 1934 pierwsze fotografie z góry wykonane w Biskupinie źródła: http://arch.ced.berkeley.edu/, http://ads.ahds.ac.uk/, www.muzarp.poznan.pl
Archeologia lotnicza I. Rekonesans lotniczy w archeologii: 1. odkrywanie nowych stanowisk, 2. odkrywanie nowych typów stanowisk, 3. lokalizacja stanowisk znanych ze źródeł pisanych, 4. rozpoznanie struktury przestrzennej stanowisk: a. określenie funkcji obiektu, b. określenie zasięgu i chronologii (względnej) obiektu. II. Planowanie badań wykopaliskowych: 1. rozwiązanie problemu badawczego, 2. wybór stanowiska reprezentatywnego dla danego zagadnienia. III. Dokumentacja stanowiska: 1. w trakcie i po zakończeniu wykopalisk, 2. dla celów popularyzatorskich i edukacyjnych. fot: www.muzarp.poznan.pl, W. Rączkowski
Technologia Możliwość prowadzenia rekonesansu lotniczego zawdzięczamy w znaczącym stopniu wynalazkom z zakresu technologii nie byłoby możliwe wykonywanie zdjęć lotniczych bez aparatu fotograficznego czy dysponowania sprzętem pozwalającym na wzniesienie się w powietrze. Technologia jednak nie rozstrzyga o efektywności zdjęć, dostarcza jedynie materiału do interpretacji, a to interpretacja właśnie zdaje się być najważniejszym aspektem archeologii lotniczej. (Nowakowski, Prinke, Rączkowski 2005) fot: www.muzarp.poznan.pl, W. Mania
Interpretacja zdjęć Zdjęcie nie zawiera żadnych neutralnych części czy elementów, które są całkowicie pozbawione znaczenia. Wiąże się to z mechanizmem odczytywania zdjęcia, jego postrzegania. Według Piageta nie ma postrzegania bez natychmiastowego kategoryzowania. Zatem zdjęcie jest werbalizowane/narratywizowane w każdym momencie jego postrzegania. Co więcej, jest ono postrzegane poprzez werbalizowanie. (Rączkowski 2002)
Wrześnica spektakularny przykład grodziska wczesnośredniowiecznego fot: W. Rączkowski
Wrześnica grodzisko wczesnośredniowieczne fot: W. Rączkowski
Dlaczego widać, skoro nie widać? Stanowiska posiadające własną formę krajobrazową Stanowiska zniwelowane, niewidoczne z powierzchni ziemi Cienie Wyróżniki glebowe Wyróżniki roślinne (pozytywne) Wyróżniki roślinne (negatywne) ryc: Aronoff 2005
Dlaczego tylko czasami coś widać? Sukces zależy od: 1. doświadczenia fotografa, 2. czasu wykonania zdjęcia (pory roku, a nawet doby), 3. warunków meteorologicznych poprzedzających lot, 4. strefy klimatycznej, 5. rodzaju gleby, 6. rodzaju uprawy (pokrycia terenu) Specjalne techniki wykonywania zdjęć (np. podczerwień) mają marginalne znaczenie i nie zastąpią fachowej wiedzy. fot. J. Nowakowski, O. Braash
Daleszyn grodzisko wczesnośredniowieczne fot: W. Rączkowski
Jarosławiec kurhan (chronologia nieznana) fot: W. Rączkowski
Kiełczewo czarcie koła powodowane przez rozrost grzybów fot: W. Rączkowski
Wolkowo grodzisko wczesnośredniowieczne (wyróżniki roślinne) fot: W. Rączkowski
Zielątkowo kurhan wydeptany przez konia fot: W. Rączkowski, W. Mania
Swarzędz transzeje z okresu drugiej (?) wojny światowej fot: W. Mania
Ludzisko osada z okresu neolitu (?) i dawny przebieg koryta rzeki fot: W. Rączkowski
Swarzędz zjawisko naturalne: kliny mrozowe fot: W. Mania
Radojewice chaty trapezowate z okresu wczesnego neolitu i system melioracyjny fot: W. Rączkowski
Łojewo osada z okresu wpływów rzymskich (?) fot: W. Rączkowski
Warszkówko efekt działalności godowej saren fot: K. Maciejewski
Jak zarządzać informacją obrazową?
Regularny, owalny kształt zidentyfikowany na podstawie wyróżników roślinnych fot: W. Rączkowski
Skoro z ziemi nie widać, to jak to znaleźć??
AirPhoto 3 http://www.uni-koeln.de/~al001/airphoto.html
Przetworzenie zdjęcia nawet ukośnego
Planowanie szczegółowych badań
Skala lokalna system osadniczy?
Jurkowo grodzisko z przełomu epoki brązu i epoki żelaza (odpowiednik Biskupina) fot: W. Rączkowski
Skala regionalna i krajowa
Archeologiczne Zdjęcie Polski
mazepa http://www.muzarp.poznan.pl/ ryc: A. Prinke
mazepa http://www.muzarp.poznan.pl/ ryc: A. Prinke
Szczegółowe opracowania wielkoskalowe ryc: A. Wilgocka 2008
Metody nieinwazyjne Geofizyka Magnetometria ryc: Musson, Horne 2007 utożsamianie archeologii z wykopaliskami (w Polsce!), potrzeba ochrony stanowisk in situ, wykopaliska = zniszczenie stanowiska, Karta Lozańska (1990) i Konwencja Maltańska (1992) ryc: Musson, Horne 2007
Przykład: badania kurhanów w Smoszewie nekropolia kultury mogiłowej, badania nieinwazyjne, weryfikacja wcześniejszych badań (z lat 20. XX w.), wykorzystanie magnetometru (metoda geofizyczna) ryc: M. Jaeger, Ł. Pospieszny 2008
LIDAR (Light Detection and Ranging) ryc: J. Bofinger 2007 Lotniczy skaning laserowy: wysoka dokładność modelu terenu, może być wykonywany o dowolnej porze dnia, stosunkowo krótki czas wykonania, skanowanie obszarów trudnych do eksploracji archeologicznej wrażliwość na zachmurzenie i zamglenia, duża objętość zbioru danych, problem filtrowania,
Integracja danych Heuneburg wczesnoceltycka siedziba książęca ryc: J. Bofinger 2007
Do czego to jeszcze może służyć? Pozyskiwanie informacji o: pojedynczych obiektach osadniczych, skupieniach obiektów osadniczych, relacjach przestrzennych, systemach pól, dróg itp., relacji pomiędzy człowiekiem i środowiskiem przyrodniczym w pradziejach i współcześnie, rekonstrukcja dawnych krajobrazów, fotogrametryczna inwentaryzacja stanowisk archeologicznych, Krajobraz Palimpsest monitoring dziedzictwa kulturowego. ryc: Musson, Horne 2007 fot: W. Rączkowski
Czas na pointę = Wszystkie nowe technologie, a przede wszystkim ich dostępność, bardzo ułatwiają wykonywanie i wykorzystywanie zdjęć lotniczych dla potrzeb archeologii. Niemniej jednak technologia nie zastąpi archeologa, który decyduje o sposobach jej użycia.... nie ma jednej obowiązującej, wyczerpującej interpretacji zdjęć lotniczych. Taka interpretacja jest kulturowo konstruowana i historycznie zmienna. (Nowakowski, Prinke, Rączkowski 2005) P.S. Instytut Prahistorii UAM: pierwszy regularny kurs GIS dla archeologów w Polsce!
I jeszcze jedno... ryc: www.ma.krakow.pl Puchary lejkowate to charakterystyczne naczynia gliniane, które były charakterystyczne dla jednej z neolitycznych kultur europejskich, które występowała między 3700-1900 p.n.e. Prawdopodobnie powstała na obszarze dzisiejszej Danii. Oprócz pucharów pozostawiła po sobie narzędzia kamienne, pochówki szkieletowe i grobowce megalityczne.
Dziękuję za uwagę. Wojciech Mania e.mail: wojman@amu.edu.pl www.wojman.bloog.pl Poznań 2008
Źródła Aerial Archaeology Research Group [http://www.univie.ac.at/, dostęp: 18.11.2008.] Aronoff S., 2005: Remote Sensing for GIS Managers. Esri Press, Redlands, CA. Barford P. M., 2005: Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s. 379-388. Doneus M., Briese C., 2006: Full-waveform airborne laser scanning as a tool for archaeological reconnaissance, International Conference on Remote Sensing in Archaeology. In: From Space to Place. Proceedings of the 2nd International Conference on Remote Sensing in Archaeology, BAR International Series, 1568 (2006), pp. 99 105. Maciejewski K., 2005: Wróżenie z fusów? Dylematy fotografującego obiekty archeologiczne. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s. 157-164. Musson C., Horne P. (eds.), 2007: European Landscapes: Past, Present and Future (Culture 2000 Project Ref. No. CH-A2-UK2077) Final Report, 1 October 2004 31 October 2007. Culture 2000 and English Heritage. [http://www.muzarp.poznan.pl/eulandscapes/index.html, dostęp: 18.11.2008.] Nowakowski J., Prinke A., Rączkowski W., 2005: Latać, latać i... interpretować: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s. 11-23. Prinke A., 2002: Szansa na komputerową mapę archeologiczną Wielkopolski: program mazepa koncepcja i stan zaawansowania. W: Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski, t. 1:2002, s. 158-168. Prinke A., 2005: Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s. 183-192. Rączkowski W., 2002: Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Sześć lat historii Biskupina Badania z lat 1933 1939 [http://www.muzarp.poznan.pl/muzeum/muz_pol/arena/biskupin/galeria.html, dostęp: 18.11.2008.] Wilgocka A., 2008: Wytwarzanie przestrzeni. Szczecin przedlokacyjny w ujęciu fenomenologicznym (maszynopis). Instytut Prahistorii UAM, Poznań. Żuk L., 2005a: Dokąd prowadzisz Biskupinie? W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s. 51-70. Żuk L., 2005b: W poszukiwaniu salomonowego rozwiązania, czyli o tym, kto powinien interpretować zdjęcia lotnicze słów kilka. W: J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Ad Rem, Poznań, s. 125-144.