OŚWIECENIE OGÓLNE ZAŁOŻENIA 1. Nazwa i ramy chronologiczne epoki Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach całkowicie świadomą swego istnienia. Francuzi nazywali oświecenie wiekiem oświeconych (światłych) i wiekiem filozofów, Anglicy natomiast wiekiem rozumu. Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Nazwę ostatecznie wprowadził w 1784 roku wybitny niemiecki filozof Immanuel Kant w utworze Co to jest oświecenie? W zachodniej Europie pierwsze oznaki nowych idei, zapowiedzi myśli oświeceniowych, pojawiły się w Anglii pod koniec wieku XVII, a rozwinęły na przełomie wieków XVII i XVIII oraz w XVIII stuleciu we Francji i Holandii. Stamtąd promieniowały na pozostałe kraje europejskie. W Polsce największy rozkwit oświecenia przypada na drugą połowę wieku XVIII. 2. Podłoże historyczne Ludzie oświecenia uważali, że nadchodzące czasy są odpowiedzią wielkich myślicieli na okres upadku obyczajów i kryzysu kultury, bo tak określano barok. Żyli w przeświadczeniu swej szczególnej roli, jaką mieli odegrać w kształtowaniu się nowej jakości w kulturze europejskiej. Pierwsze symptomy nowej epoki wystąpiły w Anglii, kiedy bezkrwawa rewolucja obaliła monarchię. Umożliwiła ona mieszczaństwu uczestnictwo w sprawowaniu władzy i dała początek europejskiemu oświeceniu (rok 1688 umowna data powstania nowej epoki). Podłożem społecznym ruchu oświeceniowego był także rozkład monarchii absolutystycznej w feudalnej Francji Ludwika XV. Dwór królewski się bawił, państwowe sprawy często związane były z królewskimi kochankami, a do tego przepełniały się lochy Bastylii. Następował kryzys systemu instytucji społecznych, norm moralnych i estetycznych. Mieszczaństwo zaczęło w końcu się buntować. Ostatecznym przejawem nowych dążeń była Wielka Rewolucja Francuska (1789 rok uznawany za koniec epoki). Ludwik XIV https://pl.wikipedia.org W Polsce dominowała szlachta, która w szybkim tempie prowadziła kraj do zguby. Rzeczypospolita powoli przestawała się liczyć na międzynarodowej arenie. Mimo strat terytorialnych poniesionych w XVII wieku była jednym z większych krajów europejskich. Nękały ją jednak wewnętrzne spory, niewłaściwe decyzje kolejnych Sasów oraz zakusy Austrii, Rosji i Prus. W końcu na polskim tronie zasiadł w 1763 r. Stanisław August Poniatowski, który próbował wskrzesić dawną chwałę państwa. Przeprowadził szereg reform, przystąpił do walki z sarmatyzmem. Decyzje te wywołały sprzeciw carycy Katarzyny II, która chciała całkowicie uzależnić Polskę od Moskwy. Kolejne wewnętrzne spory (konfederacja barska) doprowadziły do I rozbioru Polski (i protest posła Rejtana nie pomógł), a następnie do wojny z Rosją oraz II i III rozbioru. Nawet powstanie kościuszkowskie (1794) nie uchroniło państwa przed ostatecznym upadkiem. Jan Matejko, Kościuszko pod Racławicami www.polskiedzieje.pl Strefa efektywnej edukacji Strona 1
3.Charakter epoki Oświecenie charakteryzuje się optymistycznym przekonaniem o nieograniczonych możliwościach ludzkiego rozumu (racjonalizm). Jego twórcy wierzyli w postęp ludzkości i jednocześnie niechętnie odnosili się do religii i tradycji. Wielką wagę przykładano do edukacji, nauczania i oświecania ludzi. Wierzono, że świat można zmienić dzięki pracy, rozwojowi nauki i powszechnej oświacie. Założenia te w naturalny sposób burzyły system feudalny, który zakładał nierówność ludzi. Krytycyzm wobec starych instytucji państwowych i kościelnych oraz wiara w doświadczenie (empiryzm) w badaniach naukowych przyczyniły się do upowszechnienia walk o prawa człowieka do własnych poglądów, wiary, uczuć. Oświecenie było jednak epoką pełną sprzeczności. Obok wielkich wynalazków (balon, silnik wodny, prace Newtona), rewolucji przemysłowej, wzrostu demograficznego i wzrostu poziomu życia, nadal jednak panuje okrucieństwo, głód, śmierć, porzucanie dzieci (w Paryżu około 650 rocznie), klęski żywiołowe. Obok dworów arystokracji powiększa się krąg biedoty. 4. Filozofia oświecenia Do upadku absolutnej władzy monarszej przyczyniła się nowa myśl filozoficzna. Już w połowie XVII stulecia we Francji rozpoczęła się ożywiona działalność grupy wybitnych filozofów: Woltera, Monteskiusza, Jana Jakuba Rousseau, Jeana d'alemberta, C. Helcetiusa, D. Diderota i wielu innych. Epoka oświecenia to także okres funkcjonowania innych, pomniejszych ideologii, prądów: deizmu, ateizmu, irracjonalizmu, sensualizmu, humanitaryzmu, relatywizmu, utylitaryzmu. Podbudową filozoficzną myślenia były poglądy Kartezjusza ( ojca racjonalizmu ). CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE RACJONALIZM OŚWIECENIOWY wynalazki techniczne XVII w. rozwój przyrodoznawstwa, zwłaszcza fizyki XVII w. nowożytny empiryzm racjonalizm oświeceniowy Wynalazek lunety astronomicznej, pierwszy teleskop, odnalezienie księżyców Jowisza sprawiły, że wszechświat stał się dostępniejszy ludzkiemu poznaniu. Badanie (dzięki mikroskopowi) mikroorganizmów pozwoliło odkryć tajniki przyrody jako systemu. Zafunkcjonował optymizm poznawczy, czyli przekonanie, że wszystko można zbadać, wyjaśnić za pomocą rozumu (racjonalizm) lub doświadczenia (empiryzm). 5. Najważniejsi filozofowie Wolter (naprawdę François-Marie Arouet) to szczególnie odkrywczy filozof, bardzo aktywny i wpływowy działacz, wspaniały pisarz. Rozum był dla niego władzą wszechmocną i niezawodną (racjonalizm). Wszystko to, co z rozumem nie było zgodne, winno być tępione. Ponadto Wolter był wyznawcą naturalizmu nie istnieje nic nadprzyrodzonego, jest tylko natura. Człowiek działa według poznawalnych, naturalnych praw. Nie ma w świecie pierwiastka duchowego. Wolter sprzeciwiał się jednocześnie objawieniu, choć uważał, że religia może zostać zbudowana na podstawach rozumowych. Jak na deistę przystało, doszukiwał się istnienia przejawów Boga Strefa efektywnej edukacji Strona 2
w świecie materialnym, w całej przyrodzie i naturze. (zob. wolterianizm) John Locke filozof przełomu epok, który uznał, że człowiek rodzi się jako czysta tablica i dopiero życiowe doświadczenia zapisują na niej cechy osobowości, kształtują rozum, charakter człowieka. Kontynuatorem poglądów Locke a był Dawid Hume, który za główne zadanie filozofów uznał badanie wrażeń zmysłowych. George Berkeley jego system filozoficzny można przedstawić za pomocą kilku pojęć: - empiryzm filozof zgadzał się z Locke'owską teorią wiedzy opartą na sumowaniu doświadczeń, którym jednak nadał nowy sens; - sensualizm przyjął postawę skrajnie sensualistyczną: istnieje tylko to, czego doświadczamy; - subiektywizm nic nie istnieje obiektywnie, wszystkie jakości istnieją tylko w naszych umysłach); - immaterializm - materia nie istnieje; - spirytualizm i idealizm w naszych umysłach istnieją tylko bierne idee, które możemy odbierać dzięki czynnej duchowości. Jan Jakub Rousseau ojciec sentymentalizmu uznał, że odejście człowieka od natury przynosi tylko zło. W jego pracach można dostrzec sentyment do utraconego szczęścia ludzkości, chęć odejścia od cywilizacji i świadomość, że nie można od niej uciec. Dlatego nawołuje do krytycznego spojrzenia na kulturę, która nie jest wynikiem prawa naturalnego, lecz społecznej umowy. Jan Jakub Rousseau www.biografiasyvidas.com Charles Louis de Secondat baron de Montesquieu (Monteskiusz) uważany jest za ojca socjologii. Dokonał rozróżnienia między prawidłowościami sterującymi życiem społeczeństw a prawami ustalonymi przez władze. Sformułował teorię trójpodziału władzy (ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza) stanowiącej fundament współczesnej demokracji. Jean d'alembert był twórcą podstaw koncepcji filozoficznej rozwiniętej w XIX w. i określonej wtedy jako pozytywizm filozoficzny. Francuski myśliciel uznał, że nauka powinna się ograniczyć do twierdzeń zupełnie pewnych i opartych na bezsprzecznych i obiektywnych faktach. Wiąże się to z przyjęciem postawy obiektywnej. Immanuel Kant samotny geniusz dokonał rewolucji w filozofii. Stwierdził, że świat, który człowiek postrzega, może być przez niego kształcony. Poznanie prawdy możliwe jest na drodze dwuźródłowości: rozumu i zmysłów. Człowiek jest wolną istotą, noszącą w sobie moralne prawo: Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie. 6. Osiągnięcia czołowych przedstawicieli epoki Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne. Wiek XVIII to okres wielkich autorytetów Francji (ojczyzny oświecenia), filozofów uczniów Kartezjusza (racjonalistów, wolnomyślicieli). Dostrzegli oni zarówno dobra, jak i niebezpieczeństwa nowej cywilizacji. Podjęli również trud stworzenia Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Nad encyklopedią pracowały najtęższe umysły Francji XVIII w.: Denis Diderot (główny twórca, pisarz, filozof, entuzjasta nauk ścisłych), Jean d Alembert (drugi redaktor, matematyk i fizyk, członek Akademii Nauk), Wolter, Jean Jakub Rousseau i inni. Strefa efektywnej edukacji Strona 3
Pracowano nad nią 27 lat (68 tysięcy haseł). Ukazywała się w latach 1751-1776. Artykuły hasłowe pełniły w równym stopniu funkcję poznawczą, co impresywną, czyli nakłaniającą, dydaktyczną; miały charakter artykułów publicystycznych, kształtujących opinię publiczną. Encyklopedia była świadectwem odwagi intelektualnej, oświeceniowej dążności do porządkowania, nazywania, klasyfikowania. To monumentalne dzieło głosiło potęgę rozumu i wiarę w postęp ludzkości. Wiek XVIII to także czas kariery prozy, rozwoju powieści w literaturze światowej. Jej ojczyzną była Anglia, gdzie powstały wielkie powieści: Przypadki Robinsona Crusoe Daniela Defoe, Podróże Guliwera Jonathana Swifta, Nowa Heloiza Jana Jakuba Rousseau, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Głównym motywem ówczesnych powieści stała się podróż. Denis Diderot stworzył zarys teorii dramatu XVIII wieku, ale przede wszystkim zasłynął jako autor powieści Kubuś Fatalista i jego pan, w której tytułowi bohaterowie podróżują i prowadzą rozmowy dotyczące przypadku, miłości, wolnej woli. Kubuś jest wyznawcą fatalizmu, dąży do uogólnień, maksym. Jest filozofem na miarę epoki. Cały utwór kipi jednak optymizmem. Równie ważnym dziełem epoki jest powiastka filozoficzna Woltera Kandyd, czyli optymizm. Tytułowy bohater, o łagodnym uosobieniu i naiwnym umyśle, wyznaje filozofię Leibniza, zgodnie z którą wszystko dzieje się najlepiej na tym najlepszych ze światów. Snuje jednocześnie refleksje na temat zła i dobra i ludzkiej natury, która się nie zmieni. 7. Trzy nurty oświecenia Klasycyzm to główny prąd oświecenia, odwołujący się do klasycznych reguł tworzenia sztuki. Narodził się w połowie XVII wieku na dworze Ludwika XIV, kiedy w Europie królował barok. Podstawą filozoficzną tego kierunku był racjonalizm. Sztuka miała być podporządkowana ścisłym normom. Jej charakterystyczną cechą był umiar i harmonia, respektowanie zasady mimesis i prawdopodobieństwa. Przedstawiciele klasycyzmu opowiadali się za tolerancją religijną, przywiązywali dużą rolę do naśladowania doskonałych wzorców antycznych. W literaturze głównym założeniem była walka o czystość i piękno języka oraz jasny i przejrzysty styl pozbawiony barokowych ozdobników. Dzieła miały w dużej mierze charakter perswazyjny, dydaktyczno-moralizatorski (bawić, ucząc). Cenione były gatunki: komedia, oda, bajka, satyra, poemat heroikomiczny, poemat epicki i powieść edukacyjna. Jacques-Louis David Przysięga Horacjuszy Wielcy Malarze. Ich życie, inspiracje i dzieło 1999, Nr 85, s. 10-11 Przedstawiciele klasycyzmu w sztuce: Marcello Bacciarelli, Canaletto, Piotr Norblin, Jacques Louis Dawid. Twórcy literatury: Wolter, Daniel Defoe, Denis Diderot, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Franciszek Zabłocki, Julian Ursyn Niemcewicz. Sentymentalizm prąd literacki i kulturowy, który rozwinął się w drugiej połowie XVIII wieku. Jego ośrodkiem stało się uczucie, wrażliwość, natura. Ojcem sentymentalizmu był Jan Jakub Rousseau. W centrum zainteresowań sentymentalistów znajdował się człowiek jego uczucia, Strefa efektywnej edukacji Strona 4
wrażenia, relacje międzyludzkie, wzajemna sympatia i życzliwość. Twórcy ostro krytykowali cywilizację, która według nich wypaczała osobowość człowieka. Ideałem natomiast stało się życie w zgodzie z naturą, pełne spokoju i życzliwości. Głównym celem dzieł sztuki było mówienie o uczuciach, psychice człowieka. Dzieła nie mogły przedstawiać drastycznych scen, za to winny uwydatniać piękno przyrody, ukazywanej przez pryzmat ludzkich przeżyć. Preferowano sielskie krajobrazy, często pojawiały się arkadyjskie ujęcia. Dzieła literackie miały pomagać w poznawaniu natury, w sposób ckliwy, niekiedy naiwny przedstawiać rzeczywistość. Popularna stała się sielanka i elegia, liryka miłosna, powieść sentymentalna. Twórcy literatury sentymentalnej: Jan Jakub Rousseau, Laurencje Sterne, Franciszek Karpiński, Dionizy Kniaźnin, Wojciech Bogusławski, Jakub Jasiński, Franciszek Salezy Jezierski. Rokoko to styl najbardziej ulotny, lekki, elegancki, precyzyjny w formie (troska o szczegóły). Uważany również bywa za ostatnią fazę baroku. Dotyczy zarówno architektury, sztuki użytkowej, malarstwa, jak i literatury (zwłaszcza poezji dworskiej), choć w nieznacznym stopniu. Najważniejszą kategorią stylu było wyrafinowane piękno, wdzięk i smak. Często odwoływano się do epikureizmu i wynikających z jego założeń przyjemności, braku zmartwień. Tematyka dzieł dotyczyła najczęściej flirtów, namiętności, miłości zmysłowej. Pojawiły się motywy mitologiczne. W poezji rozwinęły się miniaturowe formy: anakreontyki, epigramaty, erotyki, sielanki, krótkie pieśni. Rokokowe formy przesycone były zmysłowością, miały za zadanie dostarczać odbiorcy przyjemności estetycznych. Nie rozum, nie serce, ale zmysł piękna, estetyczna wrażliwość odbiorcy stały się narzędziem odbioru. Fragonard, Na huśtawce Wielcy Malarze. Ich życie, inspiracje i dzieło 1999, Nr 83, s. 21 Przedstawiciele rokoka w sztuce: Jean Antonie Watteau, François Voucher, Jean-Honoré Fragonard. Przedstawiciele literatury: Choderlos de Laclos, Pierre Beaumarchais, Stanisław Trembecki, Ignacy Potocki, Tomasz Kajetan Węgierski. 7. Dokonania czasów stanisławowskich Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy: - wczesną - od lat 40. XVII w. do roku 1764; - dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795; - schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822. Geneza oświecenia w Polsce związana jest z kryzysem sarmatyzmu oraz jego politycznymi i kulturalnymi skutkami. Znaleźli się jednak światli ludzie, którzy dostrzegli ratunek w edukacji i oświacie. Bracia Załuscy otworzyli w Warszawie pierwszą publiczną bibliotekę, a Stanisław Konarski w 1740 r. założył Collegium Nobilium (zreformowaną w duchu oświecenia szkołę). Strefa efektywnej edukacji Strona 5
Dopiero wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego spowodowało znaczące zmiany w kulturze i obyczajowości XVIII-wiecznej Polski. W 1765 roku powstał Teatr Narodowy, rozwinęła się twórczość komediopisarska Franciszka Bohomolca i Franciszka Zabłockiego (Fircyk w zalotach). Powstała również Szkoła Rycerska, wychowująca młodzież szlachecką w duchu patriotyzmu. Uczniowie szkoły śpiewali hymn Krasickiego Święta miłości kochanej ojczyzny, słuchali wykładów wielkich umysłów z kręgu encyklopedystów. W owym czasie żywo rozwinęło się czasopiśmiennictwo, propagujące idee oświecenia (Monitor, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne), reformy, informujące o stanie państwa. Pisano traktaty polityczne, anonimowe broszury, ulotki, które krążyły wśród mieszczaństwa. Z inicjatywy króla w 1773 r. powołano Komisję Edukacji Narodowej pierwsze na świecie ministerstwo oświaty. Objęła ona 73 szkoły średnie (największym mankamentem był brak nauczycieli), zreformowano podupadłą Akademię Krakowską i Wileńską, założono publiczne czytelnie. Powstały nowe podręczniki, a z zagranicy sprowadzono książki. Powstałe Towarzystwo Przyjaciół Nauk czynnie broniło kultury narodowej i języka polskiego. Sławny na całą Europę stał się mecenat króla i słynne obiady czwartkowe. 8.Literatura w służbie narodu Nadrzędną sprawą dla twórców oświeceniowych w Polsce stała się walka o naprawę Rzeczypospolitej. Twórcy krytykowali szlachtę za odejście od ideałów sarmackich. Polscy literaci propagowali reformy, walkę z ciemnotą i zacofaniem. Jednocześnie piętnowali wady Polaków, wskazywali obywatelskie powinności (Ignacy Krasicki, J. U. Niemcewicz Powrót posła). W latach 90. oprócz walki o odrodzenie moralne społeczeństwa, kształtowali również świadomość polityczną narodu i głosili ideę wolności narodowej. Klasycyzm zdominował polskie oświecenie, ponieważ narodowi potrzebne było dydaktyczne i racjonalistyczne nastawienie. Pisarze sławili rozum, a potępiali głupotę, zabobony, zacofanie. Głównym celem literatury stało się wspieranie przemian i pomaganie w wychowywanie nowego pokolenia. Ważnym nośnikiem oświeceniowych ideałów stała się komedia, skuteczna, wymowna (rodem z Moliera). Teatr w owym czasie (zwłaszcza publiczna scena) pełnił różne role (zwłaszcza funkcję rozrywkową), ale dopiero pojawienie się Wojciecha Bogusławskiego, aktora i dramaturga, sprawiło, że scena stała się trybuną myśli oświeceniowej i rzeczniczką stronnictwa patriotycznego. W komediach obyczajowych Bohomolca i Zabłockiego polskie stany mogły dostrzec swoje wady. Teatr miał wychowywać ówczesnego obywatela. Uczył go krytycznie myśleć i widzieć wady ustroju. Działalność Teatru Narodowego szczególnie wzrosła w okresie Sejmu Czteroletniego. Obok sztuk rozrywkowych wystawiał utwory, które nawiązywały do życia politycznego kraju. W owym czasie Julian Ursyn Niemcewicz napisał komedię polityczną Powrót posła (1790), ilustrującą dwa obozy szlacheckie: obóz reform i konserwatywny. Autor próbuje kształtować świadomość polityczną społeczeństwa. Chce tego dokonać również Wojciech Bogusławski w dziele - Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale, pokazując tężyznę i siłę ludu, zapał do walki, niezależność i miłowanie wolności. Strefa efektywnej edukacji Strona 6
Ćwiczenia podsumowujące (kontrolne) 1. Co oznacza nazwa oświecenie? 2. Określ ramy chronologiczne epoki. 3. Jakie ważne wydarzenia historyczne ukształtowały nową epokę? 4. Jakich wielkich twórców epoki poznałeś? Wymień ich osiągnięcia. 5. Jakie ideały głosili myśliciele oświecenia? 6. Scharakteryzuj postawy filozoficzne typowe dla myślicieli XVIII wieku. 7. Jaki cel przypisywali sztuce oświeceniowi twórcy? 8. Na czym polegało nowatorstwo oświeceniowej sztuki? Omów założenia klasycyzmu, sentymentalizmu i rokoka. 9. Omów założenia (cechy) oświeceniowej literatury, zwłaszcza osiągnięcia czasów stanisławowskich. 10. Uzupełnij schemat informacjami o epoce. Literatura Malarstwo Ważne postacie Obyczajowość OŚWIECENIE Ważne pojęcia Strefa efektywnej edukacji Strona 7