A N N A L E S A C A D E M I A E M E D I C A E S T E T I N E N S I S R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E 2007, 53, 3, 114 118 ALEKSANDRA GAWLIKOWSKA-SROKA, BEATA TOMCZYK 1, FLORIAN CZERWIŃSKI NOWORODEK SZCZECIŃSKI STAN ROZWOJU FIZYCZNEGO SZCZECIN S NEWBORN INFANT SOMATIC STATE Katedra Anatomii Prawidłowej i Klinicznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie al. Powstańców Wlkp. 72, 70-111 Szczecin Kierownik: prof. dr hab. n. med. Florian Czerwiński 1 Oddział Pediatrii Szpitala Rejonowego w Policach ul. Siedlecka 2, 72-010 Police Kierownik: dr n. med. Barbara Szafrańska Summary Introduction: Newborn s weight and correlated with it size parameters are subject to continuous fluctuations. According to Penrose, it depends on the external factors in 62%. Socioeconomic mother s condition of living is the most important factor. The study aimed at assessing the somatic state of newborn infants born in the Regional Hospital in Police. Material and methods: Research material consisted of the measurements of newborn infants born in Police hospital s maternity ward in 2005. The measurements of 738 newborns have been carried out 374 girls and 364 boys, who were born after normal and unifetal pregnancy. The mass and length of body as well as the circumferance of head and chest have been measured. The data have been statystically analyzed. Results: The research confirmed the observed sexual dimorphism in the average weight of a newborn infant at birth. Male newborn infants are significantly heavier than the female ones. Newborn infants born in the third quarter attained the largest birth parameters. The largest number of deliveries occurred in winter months. Conclusions: The study suggests that regional monitoring of newborn infant genotypic variation should be carried out in order to develop regional standards allowing for climatic variation. K e y w o r d s: newborn somatic state anthropometry. Streszczenie Wstęp: Urodzeniowa masa ciała noworodka oraz skorelowane z nią parametry jego wielkości podlegają stałym fluktuacjom. Według Penrose a w 62% jest to wpływ czynników zewnętrznych. Za najważniejszy czynnik przyjmuje się warunki socjalno-ekonomiczne matki. Celem pracy była ocena stanu rozwoju fizycznego noworodków urodzonych w szpitalu rejonowym w Policach. Materiał i metody: Materiał badawczy stanowiły pomiary noworodków urodzonych w 2005 r. na oddziale położniczym. Wykonano pomiary 738 noworodków 374 dziewczynek i 364 chłopców pochodzących z ciąż pojedynczych o prawidłowym przebiegu. Oceniano masę i długość ciała, obwód głowy i klatki piersiowej. Dane poddano analizie statystycznej. Wyniki: Badania potwierdziły obserwowany dymorfizm w wartościach średnich urodzeniowej masy ciała (chłopcy rodzą się istotnie ciężsi od dziewczynek). We wszystkich badanych grupach największe parametry urodzeniowe osiągały noworodki urodzone w III kwartale roku. Największa liczba porodów odbyła się w miesiącach zimowych. Wnioski: Regionalne monitorowanie zmienności genotypowej noworodka powinno być prowadzone w celu tworzenia norm regionalnych uwzględniających zmienności klimatyczne. H a s ł a: noworodek stan somatyczny antropometria.
NOWORODEK SZCZECIŃSKI STAN ROZWOJU FIZYCZNEGO 115 Wstęp Urodzeniowa masa ciała noworodka oraz skorelowane z nią parametry jego wielkości podlegają stałym fluktuacjom. Według Penrose a [1] czynniki dziedziczne, takie jak konstytucja i płeć, wpływają na płód tylko w 38%, w pozostałych procentach jest to wpływ czynników zewnętrznych, a najważniejszymi są warunki socjalno-ekonomiczne, w których żyje matka. Parametry urodzeniowe noworodka są pośrednimi wskaźnikami zmieniających się warunków życia matki jej odżywiania, aktywności fizycznej, stylu życia, a także wpływu zewnętrznych czynników klimatycznych na jej organizm. Czynniki te modyfikują przede wszystkim aktywność fizyczną matki i jej dietę. W klimacie umiarkowanym uważa się, że czynniki klimatyczne najkorzystniej wpływają na płód w okresie jesiennym [2, 3, 4, 5, 6, 7]. Obecnie coraz lepiej rozwinięta opieka nad kobietą ciężarną może powodować, że działanie czynników zewnętrznych na matkę i płód będzie coraz mniej istotne. Warto więc obserwować czy w kolejnych pokoleniach występują istotne zmiany w parametrach urodzeniowych noworodków. Zmiany te powinny być monitorowane nie tylko w systemie ogólnokrajowym, ale przede wszystkim regionalnie ze względu na odmienności klimatyczne występujące w niektórych regionach Polski [6]. Celem pracy była ocena stanu rozwoju fizycznego noworodków urodzonych w szpitalu rejonowym w Policach w 2005 r. Materiał i metody Materiał badawczy stanowiły pomiary noworodków urodzonych w okresie 1.01. 31.12.2005 r. na oddziale położniczym szpitala rejonowego w Policach. Ogółem zebrane dane antropometryczne dotyczyły 738 noworodków 374 dziewczynek i 364 chłopców pochodzących z ciąż pojedynczych o prawidłowym przebiegu. Badano wyłącznie noworodki zdrowych matek urodzone żywe, bez wad wrodzonych, w wieku płodowym powyżej skończonego 38. tygodnia życia. Oceniano masę i długość ciała, obwód głowy i obwód klatki piersiowej. Dane analizowano w grupach w zależności od płci noworodka i pochodzenia, z ciąży pierwszej lub z ciąż kolejnych. W analizie opisowej danych obliczano średnią arytmetyczną, medianę, minimum, maksimum oraz odchylenie standardowe. Normalność rozkładu zmiennych sprawdzono testem Lilleforsa, a jednorodność wariancji testem Levena. Przy spełnieniu powyższych warunków, w porównaniu międzygrupowym cech stosowano test t-studenta dla zmiennych niezależnych. Przy braku warunków stosowania analizy parametrycznej użyto alternatywny test nieparametryczny U Manna Whitneya. Dla oceny istotności statystycznej za błąd pierwszego rodzaju przyjęto p < 0,05. Wyniki Wyniki dokonanych pomiarów noworodków zaprezentowano w tabeli 1. Badania własne potwierdziły obserwowany dymorfizm w wartościach średnich urodzeniowej masy ciała [2, 3, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12]. Chłopcy rodzą się istotnie ciężsi od dziewczynek (dla noworodków z ciąż pierwszych p = 0,0045; dla noworodków z ciąż kolejnych p = 0,0008). Chłopcy z ciąż pierwszych mają również istotnie większy obwód głowy od dziewczynek (p = 0,0027). Chłopcy z ciąż kolejnych mają istotnie większe wszystkie parametry (p < 0,005), zarówno od dziewczynek z ciąż pierwszych, jak i z kolejnych. Również wyższe parametry urodzeniowej masy ciała, długości ciała oraz obwodów głowy i klatki piersiowej charakteryzują dzieci z ciąż kolejnych. Dla dziewcząt różnice te nie są istotne statystycznie. Chłopcy z ciąży pierwszej różnią się istotnie w zakresie długości ciała (p = 0,0064) i obwodu klatki piersiowej (p = 0,0309) od chłopców z ciąż kolejnych. Jest to zgodne z obserwacjami Bożiłow i wsp. [3], którzy dowodzili silniejszego wpływu czynników zewnętrznych działających w okresie perinatalnym na noworodki płci męskiej [2, 3, 12, 13]. W pracy własnej poczyniono podobne obserwacje. Istotne zależności częściej charakteryzują noworodki płci męskiej. Według Naika [14] najlepiej z masą ciała noworodka koreluje obwód klatki piersiowej, co potwierdzają badania własne. Porównując obserwacje własne z opracowaniem dotyczącym oceny antropometrycznej noworodków szczecińskich urodzonych w latach 1973 1974 dokonanym przez Prochorow i wsp. [15], stwierdzono akcelerację wszystkich badanych parametrów oceny antropometrycznej noworodka. Noworodki zarówno płci męskiej, jak i żeńskiej są cięższe średnio o 80 100 g, dłuższe średnio o 0,8 2,1 cm. Najmniejsze różnice zaobserwowano w obwodach klatki piersiowej. Większe obwody głowy charakteryzują noworodki urodzone w latach 1973 1974 [15]. Wielu badaczy [16, 17] stwierdza, że różnice pomiędzy płciami powstają po 35. tygodniu życia wewnątrzmacicznego. Wcześniej masy ciała oraz pozostałe parametry płodów męskich i żeńskich nie różnią się istotnie. Ostatnie tygodnia życia płodowego to jeden z okresów najintensywniejszego wzrostu płodu, zatem czynniki zarówno korzystne, jak i niekorzystne działające w tym czasie mają kluczowy wpływ na ostateczną wielkość noworodka [18, 19, 20]. W ostatnim trymestrze ciąży istotne jest racjonalne odżywianie ciężarnej, odpowiedni wysiłek fizyczny, jej stan emocjonalny, unikanie używek, narażenie na stres psychospołeczny i ciężkość wykonywanej pracy zawodowej [21, 22, 23, 24]. Ciągle dyskusyjny jest wpływ pory roku na stan ciężarnej, a przez nią na rozwój płodu. W przeciwieństwie do Kornackiego [10] i Piaseckiego [25], Bożiłow i wsp. [2, 3] stwierdzili sezonowe wahania urodzeniowej masy ciała. Różnice istotne wystąpiły w grupie noworodków męskich. Największe parametry osiągały noworodki urodzone w III kwartale, najmniejsze w I. Można przypuszczać, że korzystnie na organizm matki w II i III kwartale działają
116 ALEKSANDRA GAWLIKOWSKA-SROKA, BEATA TOMCZYK, FLORIAN CZERWIŃSKI T a b e l a 1. Charakterystyki statystyczne pomiarów noworodków T a b l e 1. Statistical characteristics of newborn infants measurements Cecha / Trait Jednostka pomiaru Unit of measurement Masa ciała (g) Body mass (g) Długość ciała (cm) Body length (cm) Obwód głowy (cm) Head cicumference (cm) Obwód klatki piersiowej (cm) Chest circumference (cm) Płeć Sex Liczebność Quantity Średnia Mean Mediana Median Minimum Minimum Maksimum Maximum SD Błąd standardowy Standard error 223 3408,565 3370 2160 4990 427,8163 28,6487 216 3518,843 3515 2420 4650 430,7798 29,31085 151 3429,603 3400 2570 4820 428,5446 34,87447 148 3609,797 3600 2440 5030 463,9486 38,13634 223 53,84978 54 46 60 2,371203 0,158787 216 54,15972 54 37 60 2,718361 0,184961 151 54,10596 54 49 63 2,503737 0,203751 148 54,93243 55 47 62 2,658991 0,218568 223 33,89686 34 30 38 1,495681 0,100158 215 34,37442 34 29 46 1,709114 0,116561 151 33,97351 34 29 37 1,432699 0,116591 148 34,50338 35 31 39 1,511292 0,124227 223 33,56502 34 27 39 1,772929 0,118724 215 33,76279 34 29 38 1,648282 0,112412 151 33,56954 34 29 37 1,787959 0,145502 148 34,125 34 30 39 1,727996 0,14204 takie czynniki, jak wyższa temperatura, nasłonecznienie oraz sposób odżywiania, stymulując rozwój płodu [3, 26]. Większość badaczy potwierdza istotne statystycznie różnice w pomiarach (wzrost, waga, obwody) noworodków urodzonych jesienią i wiosną [4, 6, 7]. Badania własne przyniosły podobne rezultaty największe parametry urodzeniowe osiągały noworodki urodzone w III kwartale roku (ryc. 1 4). W odniesieniu do pory roku, w której odbył się poród, istotne różnice pomiędzy pomiarami chłopców i dziewczynek występują w II kwartale roku (p = 0,033) dla noworodków z ciąż pierwszych oraz dla noworodków z ciąż kolejnych (p = 0,005). Gelander i wsp. [13] stwierdzili różnice w przyroście długości kończyn dolnych podczas okresu wiosennego i jesiennego na korzyść tego pierwszego. Przyczyn tego zjawiska upatrywali w sezonowo nierównomiernym wydzielaniu hormonu wzrostu [11, 13]. W temperaturach optymalnych również ma miejsce największa wydajność bioenergetyczna ustroju, towarzyszy im najwyższa płodność i największa ilość zajść w ciążę [27]. W okresie gorącym w krajach tropikalnych oraz w zimie w rejonach zimnych spada ilość poczęć. W badaniach własnych największa ilość porodów wystąpiła w miesiącach zimowych (styczeń marzec), co może potwierdzać teorię o wyższej płodności w okresie optymalnej temperatury, czyli dla Polski w miesiącach wiosenno-letnich. Wnioski 1. Parametry oceny stanu fizycznego noworodka wykazują stałą tendencję do utrzymywania dymorfizmu. 2. Największa liczba porodów odbywa się w miesiącach zimowych, co związane jest ze zwiększoną płodnością w okresie wiosenno-letnim. 3. Noworodki o najwyższych parametrach wagowo- -długościowych rodzą się w okresie letnim, co wynika z najkorzystniejszych warunków w okresie najintensywniejszego wzrostu wewnątrzmacicznego. 4. Regionalne monitorowanie zmienności genotypowej noworodka powinno być prowadzone w celu tworzenia norm regionalnych uwzględniających zmienności klimatyczne.
NOWORODEK SZCZECIŃSKI STAN ROZWOJU FIZYCZNEGO 117 5. Wartości parametrów oceny stanu somatycznego noworodków szczecińskich w ostatnich 30 latach uległy wyraźnemu wzrostowi. Piśmiennictwo Ryc. 1. Średnia masa ciała noworodków w zależności od pory roku Fig. 1. Mean body mass in newborn infants depending on the season Ryc. 2. Średnia długość ciała noworodków w zależności od pory roku Fig. 2. Mean body length in newborn infants depending on the season Ryc. 3. Średnie obwody głowy noworodków w zależności od pory roku Fig. 3. Mean head circumference in newborn infants depending on the season Ryc. 4. Średnie obwody klatki piersiowej noworodków w zależności od pory roku Fig. 4. Mean chest circumference in newborn infants depending on the season 1. Penrose L.S.: Genetics of growth and development of the foetus. Recent Advances in Human Genetics, Boston 1961. 2. Bożiłow W., Gworys B., Kurlej W., Poradnik E.: Długość ciała noworodków wrocławskich w świetle dokumentacji szpitalnej. Mat. i Prace Antrop. 1985, 106, 93 103. 3. Bożiłow W., Sawicki K., Poradnik E., Kurlej W., Gworys B.: Zmienność masy ciała podczas rozwoju prenatalnego i okołoporodowego. Prz. Antrop. 1992, 55, 45 55. 4. Gizło R., Walkiewicz D.: Pomiary antropometryczne noworodków poznańskich. Prz. Antrop. 1966, 32, 199 204. 5. Kaliszewska-Drozdowska M.D.: Noworodek stan rozwoju fizycznego i trendy rozwojowe urodzeniowej masy ciała. Prz. Antrop. 1992, 55, 33 43. 6. Litwiejko-Pietryńczak E.: Zmienność sezonowa a stan somatyczny noworodka. Prz. Antrop. 1996, 59, 141 145. 7. Matsuda A.S.: Geographic differences in seasonal variation of mean birth in Japan. Hum. Biol. 1995, 67, 641 656. 8. Cyzio M.: Noworodki poznańskie pod względem antropometrycznym noworodki płci męskiej. Prz. Antrop. 1965, 31, 241 244. 9. Kaliszewska M.D.: Noworodki poznańskie pod względem antropometrycznym noworodki płci żeńskiej. Prz. Antrop. 1965, 31, 229 240. 10. Kornacki Z.: O wpływie niektórych czynników na długość i wagę noworodków polskich w Poznaniu, ze szczególnym uwzględnieniem okresu niedożywienia podczas ostatniej wojny. Ginekol. Pol. 1948, 19, 171 210. 11. Kornafel D.: Czynniki determinujące urodzeniową masę człowieka. Uniw. Wrocł. Wrocław 1995. 12. Wójtowicz E.: Masa urodzeniowa noworodków z różnych środowisk. Prz. Antrop. 1996, 59, 133 139. 13. Gelander L., Karlberg J., Albertsson-Wikland K.: Seasonality in lower leg length velocity in prepubertal children. Acta Paediatr. 1994, 83, 1249 1254. 14. Naik D.B.: Birth weight and anthropometry of newborns. Indian. J. Pediatr. 2003, 70, 145 146. 15. Prochorow M., Witt C., Kozioł A., Pańka W., Rudecka-Jączek Ł., Pronicki B.: Antropometryczne wskaźniki rozwoju noworodków donoszonych, urodzonych w Szczecinie w latach 1973 i 1974. Pediatr. Pol. 1976, 51, 695 702. 16. Miller H.C., Futrakul P.: Birth, weight, gestational age and sex as determining factors in the incidence of respiratory distress syndrome of prematurely born infants. J. Pediatr. 1968, 72, 628 635. 17. Tanner J.M., Thompson A.M.: Standards for birth weight at gestation periods from 32 to 42 weeks, allowing for maternal height and weight. Arch. Dis. Child. 1970, 45, 566 569. 18. Gorys B., Kordecki H., Bożiłow W., Knapik-Kordecka M., Kurlej W.: Length of pregnancy as a factor determining physiological lowering of body mass of newborns. Adv. Clin. Exp. Med. 2004, 13, 949 953. 19. Szostak-Wegierek D., Szamotulska K., Szponar L.: Wpływ stanu odżywienia matki na masę ciała noworodka. Ginekol. Pol. 2004, 75, 692 698. 20. Makowiec-Dąbrowska A.T., Siedlecka J., Radwan-Włodarczyk Z., Koszada-Włodarczyk W., Wilczyński J.: Wpływ pracy zawodowej matek na masę ciała noworodków urodzonych o czasie. Med. Pr. 1997, 48, 381 392. 21. Odland J.O.: Elements in placenta and pregnancy outcome in arctic and subarctic areas. Int. J. Circumpolar Health, 2004, 63, 169 187.
118 ALEKSANDRA GAWLIKOWSKA-SROKA, BEATA TOMCZYK, FLORIAN CZERWIŃSKI 22. Biernacka J., Hanke W.: Wpływ stresu psychospołecznego w pracy zawodowej i pozazawodowej na przebieg i wynik ciąży. Med. Pr. 2006, 57, 281 290. 23. Omanwa K., Zimmer M., Tlolka J., Wytrychowska E., Maciejewska J., Dryś A.: Niski BMI przed zajściem w ciążę: czy jest czynnikiem ryzyka porodów przedwczesnych i niskiej masy urodzeniowej noworodków? Ginekol. Pol. 2006, 77, 618 623. 24. Jurewicz J., Hanke W., Makowiec-Dąbrowska T., Kalinka J.: Wpływ ciężkości pracy kobiet ciężarnych mierzony za pomocą wydatku energetycznego na masę urodzeniową noworodków. Ginekol. Pol. 2006, 77, 537 542. 25. Piasecki E.: Ciężar ciała noworodków polskich. MPA 1983, 104, 139 186. 26. Branca F., Pastore G., Demissie T., Ferro-Luzzi A.: The nutritional impact of seasonality in children and adults of rural Ethiopia. Eur. J. Clin. Nutr. 1993, 47, 840 850. 27. Wolański N.: Czynniki rozwoju człowieka. PWN, Warszawa 1987.