MODEL PROGRAMU PROMOCJI ZDROWIA I PROFILAKTYKI CHORÓB W POWIECIE OLECKIM Informacje podstawowe Celem strategicznym projektu jest poprawa jakości zarządzania zdrowiem publicznym w powiecie oleckim na rzecz zmniejszenia zagrożenia utraty zdrowia i życia przez jego mieszkańców spowodowanych przyczynami zewnętrznymi, co wpłynie na zapobieganie lub zmniejszanie zachorowalności na choroby związane ze stylem życia. Cel ten stanowi odzwierciedlenie dokonanych w ocenie potrzeb zdrowotnych, analiz i wyborów, w tym grupy docelowej i obszaru problemowego przyczyny zewnętrzne wynikającego z analizy SMR. Na etapie oceny potrzeb zdrowotnych ustalono, że obszar problemowy przyczyny zewnętrzne dotyczy ogólnej grupy ryzyka. Brak jest danych umożliwiających szczegółową analizę prowadzącą do zawężenia grupy odbiorców wsparcia, potencjalnych samobójców, czy sprawców wypadków. Cała populacja mieszkańców powiatu oleckiego 34 959 osób, w tym 17 544 kobiety, 17415 mężczyzn, począwszy od życia prenatalnego aż do ustania oznak życia, narażone są na zagrożenia prowadzące do umieralności z powodu przyczyn zewnętrznych. I tak kolejno, stan psychiczny kobiety w ciąży może być dla dziecka szansą na prawidłowy rozwój lub zagrożeniem dla jego zdrowia psychicznego. W okresie ciąży i w pierwszych latach życia dziecka rodzice, zwłaszcza ze środowisk zubożałych lub cierpiący na zaburzenia psychiczne, mogą mieć więcej problemów ze zdrowiem psychicznym. Ten okres jest trudny nie tylko dla kobiety ale również dla ojca dziecka. Stan taki wskazuje, że istnieje większe prawdopodobieństwo, że nie zapewnią zdrowego startu życiowego swoim dzieciom, co z kolei może prowadzić do zwiększenia problemów ze zdrowiem psychicznym i zaburzeń u dzieci. Problemy te mogą utrzymywać się w okresie dojrzewania i w wieku dorosłym. Okres przedszkolny i szkolny: atmosfera rywalizacji, sposób oceniania, rygor, kary, nieprawidłowa postawa nauczyciela może powodować zagrożenie dla równowagi psychicznej u dzieci zwłaszcza wrażliwych, nieśmiałych. Wymownym przykładem są tu fobie szkolne, lęki nocne, jąkanie się, moczenie nocne dziecka. Dodatkowym obciążeniem może być postawa rodziców, którzy wymagają od dziecka osiągnięć przerastających jego możliwości. Nieodpowiednie oddziaływania wychowawcze grożą zachwianiem równowagi psychicznej dziecka i nieprawidłowym ukształtowaniem jego psychiki. Okres dojrzewania: dzieci mogą mieć trudności z ukształtowaniem wzorców zachowań związanych z płcią, normami społecznymi, wyborem dalszego kierunku nauki. Aktywne uczestnictwo w grupie rówieśników może być przyczyną zagrożeń związanych z uzależnieniami (alkohol, narkotyki, tytoń). Problemem jest również narastające zjawisko przemocy. Ludzie dorośli: kłótnie w rodzinie, niepowodzenia w pracy, nauce, nałogi, rozwody, utrata pracy lub zasobów materialnych, śmierć najbliższych może spowodować kryzys psychologiczny. Ludzie w wieku podeszłym: ich zdrowie psychiczne bywa szczególnie narażone. Ludzie starsi stają często przed problemem samotności, bezużyteczności lub odrzucenia. Osoby starsze, zarówno kobiety jak i mężczyźni, z uwagi na wiek i stan zdrowia charakteryzują się
postępującym ograniczeniem samodzielności życiowej i stopniowym nasilaniem się zależności od otoczenia. U tych osób wykształcają się często postawy powodujące dodatkowe trudności w integracji społecznej. Należą do nich przekonanie o niemożności osiągnięcia celu, niezależnie od starań, niechęć do zmian, roszczeniowe nastawienie do życia. Z drugiej strony pojawia się poczucie odtrącenia, wykluczenia społecznego, często w parze z niską samooceną i brakiem wiary we własne możliwości. Seniorzy mają słabszą odporność na choroby przewlekłe, zapadają na choroby wieku starszego, jednocześnie niewystarczającą wiedzę na ten temat, odczuwają lęk, obawę o swoje zdrowie zarówno fizyczne jak i psychiczne. Nie znają zasad funkcjonowania systemu ochrony zdrowia oraz praw pacjenta. Osoby starsze cechuje niski poziom świadomości i nawyku zdrowego stylu życia. Są to osoby często samotne. Po przejściu na emeryturę wiele osób odczuwa pustkę, nie wie jak zagospodarować czas, jak zachować zdrowie i sprawność fizyczną i psychiczną. W oparciu o analizę sytuacji zdrowotnej oraz wykorzystaną literaturę i publikacje internetowe wyłoniono grupy podwyższonego ryzyka, do których poza działaniami kierowanymi do całej populacji mieszkańców powiatu oleckiego, będą adresowane specyficzne formy wsparcia. Wyłonione zostały następujące grupy: mężczyźni, szczególnie w wieku produkcyjnym, osoby w wieku produkcyjnym, szczególnie wykonujący zawody narażone na stres, dzieci i młodzież, osoby z zaburzeniami psychicznymi, osoby wykluczone społecznie, w tym osoby bezrobotne, niepełnosprawne, objęte pomocą społeczną, osoby starsze, w tym przewlekle chore, kobiety ciężarne i młode matki. Zdrowie publiczne definiuje się jako [ ] zorganizowany wysiłek społeczeństwa na rzecz ochrony, promowania i przywracania ludziom zdrowia, a wszelkie programy, świadczenia i instytucje zajmujące się tą problematyką są ukierunkowane na zapobieganie chorobom i potrzeby zdrowotne populacji jako całości. ( J. B. Karski (red.), Promocja zdrowia, Warszawa 1999). Podstawowym warunkiem osiągnięcia tych celów, w tym na poziomie lokalnym jest wielosektorowa współpraca, włączenie się do działań na rzecz zdrowia organów administracji samorządowej, podmiotów działalności leczniczej, placówek oświatowych, pomocy społecznej, służb ratunkowych i prewencji, organizacji pozarządowych, a przede wszystkim samych obywateli. Głównym celem takiego działania jest tworzenie wspierającego środowiska, które umożliwia ludziom prowadzenie zdrowego stylu życia, zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem i jego poprawę przez podejmowanie decyzji sprzyjających zdrowiu, kształtowanie potrzeb i kompetencji do rozwiązywania problemów zdrowotnych oraz zwiększanie potencjału zdrowia. Podmioty, które działają w obszarze, w jakim prowadzony będzie program, posiadają istotne z tego względu informacje czy doświadczenia oraz są zainteresowane wynikami jego wdrożenia nazwane zostały Interesariuszami i zostały zaproszone do współpracy w podejmowanych działaniach na rzecz zdrowia lokalnej społeczności w powiecie oleckim.
Rysunek 1 Interesariusze zaproszeni do współpracy w podejmowanych działaniach na rzecz zdrowia lokalnej społeczności w powiecie oleckim. Samorządy lokalne jako wspólnota mieszkańców jest w stanie dobrze identyfikować lokalne problemy zdrowia publicznego ze względu na małą liczbę mieszkańców oraz znajomość lokalnej specyfiki zarówno ekonomicznej, społecznej, jak i kulturowej. Podsiadają szereg kompetencji w prowadzeniu polityki prozdrowotnej. Podmioty lecznicze, służby ratownictwa medycznego realizują świadczenia zdrowotne tj. działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia. Służby ratownictwa medycznego współpracują z jednostkami straży pożarnej i policji. Placówki oświatowe, służby prewencyjne, PPIS prowadzą działania edukacyjne i promocyjne wspierające wykształcenie nawyków dotyczących świadomych wyborów zdrowotnych wśród obywateli, które pozwalają na dłuższe zachowanie sprawności zarówno fizycznej, jak i umysłowej. Współpracują przy realizacji wielu programów edukacyjnych i kampanii społecznych. Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości (Ustawa z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2013 r., poz. 182). Choroba jest niewątpliwie sytuacją trudną dla każdego człowieka. Praca wywiera wpływ na całe życie człowieka, w tym jego zdrowie. Publiczne służby zatrudnienia odgrywają ważną rolę w zwiększaniu szans na zatrudnienie osób bezrobotnych i poszukujących pracy, dążą do stworzenia niepełnosprawnym warunków umożliwiających im
zaspokajanie potrzeb samodzielnie na równi z innymi obywatelami zarówno przez edukację jak i aktywizację zawodową. Rehabilitację zawodową i zatrudnienie osób niepełnosprawnych uznaje się za najważniejszy element w całym procesie ich powrotu do zdrowia i integracji ze społeczeństwem. Pozwala ona na osiągnięcie niezależności ekonomicznej, wzbogaca kontakty i formy uczestnictwa społecznego, pomaga w osiągnięciu poczucia przydatności społecznej. Może, zatem pełnić funkcję ekonomiczną i samorealizacyjną oraz zapobiegać destrukcyjnemu procesowi wykluczenia społecznego. Organizacje pozarządowe są partnerem samorządów terytorialnych w definiowaniu różnych problemów społecznych, jak również w szukaniu rozwiązań w przeciwdziałaniu ich negatywnych skutków. Szczególnie w sferze ochrony zdrowia włączenie w działania trzeciego sektora oznacza, że inicjatywy dotyczące problematyki szeroko pojętego zdrowia publicznego mają charakter oddolny wychodzący ze wspólnoty obywatelskiej. Organizacje pozarządowe mogą być partnerem w organizowaniu wolontariatu w podmiotach działalności leczniczej (świadczenia zdrowotne mogą być udzielane w ramach wolontariatu, na zasadach określonych w porozumieniu, o którym mowa w art. 44 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536, zawartym z wolontariuszem). Nieodzownym w realizacji promocji i profilaktyki zdrowia jest połączenie działań podmiotów różnego sektora z wykorzystaniem infrastruktury samorządowej. W celu skutecznego dotarcia z informacją do wszystkich zainteresowanych wskazane jest dążenie do intensyfikacji współpracy z lokalnymi mediami. Lokalna polityka zdrowotna, służby medyczne i paramedyczne mają za zadanie stworzyć warunki do zapobiegania lub zmniejszania zachorowalności na choroby związane ze stylem życia, uświadomić, co jest korzystne dla podtrzymania dobrego stanu zdrowia i zapobiegania chorobom. Ale za realizację tych celów odpowiada każdy z osobna człowiek. Sam podejmuje decyzję, że np. od jutra rzuca palenie tytoniu; kończy z biernym wypoczynkiem, zwiększając istotnie swoją aktywność ruchową; zaczyna racjonalnie się odżywiać czy pracuje nad redukcją stresu. Aktywny udział społeczeństwa jest nieodzownym w osiąganiu poprawy jego zdrowia, zapobiegania i zmniejszenia zachorowalności i umieralności na choroby związane ze stylem życia. W projekcie przewidziano sześć działań, dwa dotyczą zarządzania, informacji i promocji, jedno to rezerwa na zadania nieprzewidziane. Trzy działania dotyczą merytorycznych zadań ukierunkowanych na osiągnięcie założonych celów. Działania uzupełniają się wzajemnie, skierowane są na osiągnięcie wspólnego celu strategicznego jakim jest zmniejszenie zagrożenia utraty zdrowia i życia przez mieszkańców powiatu oleckiego spowodowanych przyczynami zewnętrznymi, co wpłynie na zapobieganie lub zmniejszanie zachorowalności na choroby związane ze stylem życia. Zadania realizowane w ramach poszczególnych działań będą dostosowane do cech grupy odbiorców i ich potrzeb co przełoży się na powodzenie i skuteczność programu zdrowotnego. Poniższy rysunek stanowi schemat założonego modelu realizowanego w ramach projektu.
MODEL PROGRAMU PROMOCJI ZDROWIA I PROFILAKTYKI CHORÓB I UMIERALNOŚCI Z POWODU PRZYCZYN ZEWNĘTRZNYCH W POWIECIE OLECKIM I. ZARZĄDZANIE PROJEKTEM II. III. REZERWA NA ZADANIA NIEPRZEWIDZIANE INFORMACJA I PROMOCJA PROGRAMU IV. Zarządzanie ryzykiem psychospołecznym (działanie pilotażowe realizowane w pięciu podmiotach publicznych) Wdrożenie polityki ograniczania ryzyka wśród społeczności lokalnej V. Promocja zdrowia w zakresie zewnętrznych przyczyn zachorowalności i umieralności 1. Monitorowanie ryzyka psychospołecznego i zdrowia 1. Zajęcia edukacyjne, podnoszenie wiedzy, umiejętności i świadomości, w 2. Audyty polityki służące zrozumieniu przyczyn występowania ryzyka 3. Opracowanie planów polityki ograniczania ryzyka psychospołecznego, programów szkoleniowych, publikacji, materiałów edukacyjnych i promocyjnych 4. Wdrożenie planów polityki ograniczania ryzyka, w tym: Program promocji zdrowia i Program profilaktyki zewnętrznych przyczyn umieralności 5. Ocena wdrożenia planu polityki ograniczania ryzyka psychospołecznego tym: organizacja powiatowej bazy dla edukacji zdrowotnej 2. Kampanie zdrowotne informacyjno promocyjne, konkursy o tematyce zdrowotnej, w tym: - dystrybucja materiałów informacyjnych, - współpraca wielosektorowa na rzecz promocji zdrowia VI. Profilaktyka chorób i umieralności z powodu zewnętrznych przyczyn 1. Wzmocnienie potencjału kadr różnego sektora działającej na rzecz zdrowia mieszkańców 2. Zapobieganie, wczesne wykrycie, zahamowanie postępu choroby, w tym: - Usługi Poradni Zdrowia Psychicznego (środowiskowy zespół domowego wsparcia psychicznego) - Usługi rehabilitacyjne - Usługi w Szkole Rodzenia - Usługi prawnika/doradcy w Poradni Prawno Obywatelskiej - Powiatowe Centrum Redukcji Stresu - Zajęcia ruchowo relaksacyjne Schemat 1. Schemat założonego modelu programu promocji zdrowia i profilaktyki chorób i umieralności z powodu przyczyn zewnętrznych realizowanego w powiecie oleckim w ramach projektu Program dla zdrowia, pogody ducha i długich lat życia mieszkańców powiatu oleckiego.