PRACE ORYGIALE Ma³gorzata STRYCHARZ Ma³gorzata POLZ-DACEWICZ Wies³aw GO BEK 3 Maciej ŒWIETLICKI 3 Krzysztof KUPISZ Palenie tytoniu jako czynnik ryzyka zachorowañ na nowotwory z³oœliwe jamy ustnej Tobacco smoking as a risk factor for oral cancer Katedra i Zak³ad Stomatologii Zachowawczej, Uniwersytet Medyczny Kierownik: Prof. dr hab. Teresa Bachanek Zak³ad Wirusologii, Uniwersytet Medyczny Kierownik: Prof. dr hab. Ma³gorzata Polz-Dacewicz 3 Katedra i Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej, Uniwersytet Medyczny Kierownik: Prof. dr hab. Wies³aw Go³¹bek Oddzia³ Laryngologiczny Chirurgii G³owy i Szyi, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Stefana Kardyna³a Wyszyñskiego Kierownik: Dr n. med. Krzysztof Kupisz Badaniem objêto grupê 5 osób z rozpoznanym pierwotnym nowotworem z³oœliwym jamy ustnej. Analizie poddano czêstoœæ wystêpowania, intensywnoœæ i czas trwania na³ogu palenia w grupie chorych oraz w grupie kontrolnej. W grupie chorych odnotowano istotnie czêstsze wystêpowanie na³ogu palenia papierosów. ie zaobserwowano istotnych statystycznie ró nic miêdzy grup¹ chorych a grup¹ kontroln¹ w zakresie czasu trwania na³ogu palenia oraz liczby wypalanych dziennie papierosów. Stwierdzono istotn¹ zale noœæ miêdzy obecnoœci¹ na³ogu palenia tytoniu a wystêpowaniem raka p³askonab³onkowego jamy ustnej. The study involved 5 patients with primary oral cancer. The analysis of prevalence, duration and intensity of smoking habit was carried out both in cases and control group. The prevalence of smoking was significantly more frequent in cases than in controls. Any significant differences between cases and controls in duration of the habit and in number of cigarettes smoked daily were not noted. The findings indicated significant dependence between the smoking habit and the prevalence of oral squamous cell carcinoma. Dodatkowe s³owa kluczowe: nowotwory z³oœliwe jama ustna palenie tytoniu Additional key words: malignant neoplasms oral cavity tobacco smoking Adres do korespondencji: Ma³gorzata Strycharz Katedra i Zak³ad Stomatologii Zachowawczej Uniwersytet Medyczny -8 Lublin, ul. Karmelicka 7 Tel.: (+ 8) 58 79 e-mail: zstzach@am.lublin.pl Wstêp Wed³ug rejestrów œwiatowych, nowotwory z³oœliwe jamy ustnej s¹ najczêœciej wystêpuj¹cymi zmianami neoplazmatycznymi g³owy i szyi. Pod wzglêdem liczby zachorowañ zarejestrowanych na ca³ym œwiecie w roku, sklasyfikowano je na jedenastej pozycji wœród wszystkich nowotworów z³oœliwych [3]. W Polsce w ostatnich latach odnotowuje siê ka dego roku ponad dwa tysi¹ce zachorowañ oraz ponad tysi¹c zgonów z powodu tej choroby [,5]. Badania epidemiologiczne wykaza³y, e obok czynników genetycznych ogromn¹ rolê w rozwoju nowotworów u ludzi odgrywaj¹ czynniki œrodowiskowe, do których zalicza siê m.in. palenie tytoniu [,,8,7,33]. W przypadku wiêkszoœci nowotworów indukcja serii zaburzeñ genetycznych w prawid³owej komórce powodowana jest w³aœnie dzia- ³aniem czynników œrodowiskowych, czyli karcynogenów, w efekcie czego dochodzi do powstania defektów w obrêbie DA. Mechanizm ten zwykle dotyczy osób genetycznie predysponowanych do rozwoju nowotworu [,6,33]. Do powstawania raka p³askonab³onkowego b³ony œluzowej jamy ustnej mog¹ przyczyniaæ siê wszystkie rodzaje czynników pochodz¹cych ze œrodowiska zewnêtrznego fizyczne, chemiczne i biologiczne. ajczêstszymi karcynogenami s¹ tytoñ i alkohol, które zwiêkszaj¹ kilkakrotnie ryzyko rozwoju nowotworu z³oœliwego, natomiast dzia- ³aj¹c synergistycznie, doprowadzaj¹ do kilkunastokrotnego wzrostu ryzyka zachorowania na raka jamy ustnej [,,6]. W 985 roku Miêdzynarodowa Organizacja do spraw Badañ nad Rakiem (IARC, International Agency for Research on Cancer) orzek³a, e tytoñ jest zwi¹zkiem karcynogennym dla cz³owieka [8,9]. W Polsce u ywanie tytoniu przybiera zwykle formê palenia papierosów, rzadziej fajki, czy cygara. Wszystkie dostêpne obecnie produkty tytoniowe, których u ywanie polega na paleniu, zawieraj¹ znaczne iloœci zwi¹zków karcynogennych dla cz³owieka [7]. Dym tytoniowy sk³ada siê z ponad pierwiastków i zwi¹zków chemicznych. iektóre z nich dzia³aj¹ g³ównie w obrêbie jamy ustnej lub w drogach oddechowych, gdzie siê odk³adaj¹. Inne zwi¹zki wch³aniane s¹ z jamy ustnej lub p³uc do krwi, wraz z któr¹ rozprowadzane s¹ po ca³ym organizmie. Dym tytoniowy wywiera wielokierunkowe i z³o one dzia³anie biologiczne na ca³y organizm cz³owieka, bêd¹ce wynikiem interakcji nie tylko miêdzy substancjami, ale tak e grupami chemicznymi, z których wiele wykazuje w³aœciwoœci toksyczne lub mutagenne. Stwierdzono, e oko³o zwi¹zków w nim zawartych bierze aktywny udzia³ w procesie karcynogenezy. W wyniku tych interakcji biologicznych niekorzystne dzia³anie dymu tytoniowego mo e byæ wielokrotnie wiêksze ni w przypadku oddzia³ywania pojedynczych substancji [,3]. Do najlepiej zbadanych pierwiastków i zwi¹zków chemicznych, które mog¹ inicjowaæ lub promowaæ powstanie i rozwój komórek nowotworowych, nale y frakcja cia³ smo³owatych utworzona z cz¹steczek ró - nych zwi¹zków chemicznych, niektóre wie- 6 Przegl¹d Lekarski 8 / 65 / M. Strycharz i wsp.
lopierœcieniowe wêglowodory aromatyczne (np. benzopiren), nitrozoaminy (np. -nitrozonornikotyna), estry kwasów t³uszczowych, metale ciê kie (kadm, o³ów, nikiel) i pierwiastki promieniotwórcze (polon), chlorek winylu i wiele innych [8,,3]. Badania epidemiologiczne wykaza³y, e dym tytoniowy jest dla cz³owieka kompletnym karcynogenem prowadz¹cym do inicjacji, a tak e rozwoju procesu nowotworzenia. ajbardziej nara one na kancerogenne dzia³anie tytoniu s¹ tkanki bezpoœrednio eksponowane na dzia³anie dymu tytoniowego, a wiêc b³ona œluzowa górnych dróg oddechowo-pokarmowych, w tym tak e b³ona œluzowa jamy ustnej [9,3]. Mechanizm kancerogennego dzia³ania dymu tytoniowego nie zosta³ ostatecznie poznany, wiadomo jednak, e na etapie inicjacji, kancerogeny przenikaj¹ do j¹der komórkowych komórek docelowych, gdzie wchodz¹ w interakcjê z DA i/lub chromosomami i uszkadzaj¹ ich strukturê. Kancerogeny obecne w dymie tytoniowym zwykle dobudowuj¹ siê do DA, tworz¹c, tzw. addukty kancerogen-da, co uwa ane jest za pierwszy krok w procesie indukcji nowotworu [33]. Celem niniejszej pracy by³a ocena czêstoœci wystêpowania na³ogu palenia papierosów u chorych na nowotwór z³oœliwy jamy ustnej, a tak e analiza zale noœci miêdzy paleniem papierosów a cechami demograficznymi chorych oraz cechami zmiany nowotworowej. Tabela I Lokalizacja zmiany nowotworowej w zale noœci od wystêpowania na³ogu palenia tytoniu. Site of the lesion depending on prevalence of smoking habit. Palenie papierosów Jêzyk Dno j. ustnej Materia³ i metody Materia³ badañ stanowi³a grupa 5 osób w wieku od 8 do 89 lat, u których rozpoznano pierwotny nowotwór z³oœliwy jamy ustnej. Dane pochodzi³y z lat 99-, z dokumentacji dostêpnej w Katedrze i Klinice Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej UM oraz z Oddzia³u Laryngologicznego Chirurgii G³owy i Szyi Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. Stefana Kardyna³a Wyszyñskiego. Do analizy w³¹czono przypadki rozpoznanych histopatologicznie nowotworów z³oœliwych zlokalizowanych w obrêbie jêzyka, dna jamy ustnej, dzi¹se³, podniebienia twardego, miêkkiego, jêzyczka, ³uku podniebienno-jêzykowego i podniebienno-gard³owego, migda³ka podniebiennego, przedsionka jamy ustnej, policzka oraz wargi. Do grupy kontrolnej zakwalifikowano osób dobranych pod wzglêdem p³ci, wieku i miejsca zamieszkania, u których nigdy nie rozpoznano nowotworu z³oœliwego jamy ustnej. W celu dalszej analizy wyznaczono trzy grupy wiekowe - do lat, 5-59 lat, powy ej 6 lat, ponadto ka - dego z badanych zaszeregowano do jednej z trzech grup œrodowiskowych: du ego miasta (powy ej 5 tys. mieszkañców), ma³ego miasta (poni ej 5 tys. mieszkañców), b¹dÿ te wsi. W przypadku palenia papierosów wyró - niano osoby niepal¹ce, pal¹ce oraz pal¹ce w przesz³oœci. Do grupy niepal¹cych zaliczano osoby, które nie pali³y nigdy, b¹dÿ te poda³y, e zaprzesta³y palenia przynajmniej pó³ roku przed badaniem. Wœród osób pal¹cych dodatkowo brano pod uwagê liczbê wypalanych papierosów wyra an¹ w sztukach na dobê (do sztuk dziennie, - papierosów na dobê lub powy ej papierosów dziennie) oraz czas trwania na³ogu wyra any w latach (do lat, - lat lub ponad lat). W grupie chorych dodatkowej analizie poddano zale noœci miêdzy paleniem papierosów, iloœci¹ wypalanych papierosów dziennie, sta em palenia, a takimi parametrami jak: p³eæ, wiek, miejsce zamieszkania chorych, lokalizacja zmiany nowotworowej, zg³aszane dolegliwoœci, pochodzenie tkankowe nowotworu, typ histologiczny zmian nowotworowych Otrzymane wyniki poddano analizie statystycznej przy pomocy programu STATISTICA. Wybrane parametry porównano testem istotnoœci c Pearsona. W pracy przyjêto 5 ryzyko b³êdu wnioskowania (c =,5). Wyniki zestawiono w tabelach oraz przedstawiono graficznie w postaci wykresów. Wyniki W grupie chorych informacje na temat palenia papierosów uzyskano od 6 osób, co stanowi³o 85, wszystkich chorych. Obecnoœæ na³ogu palenia stwierdzano istotnie czêœciej u chorych (5 osób; 69,9) ni w grupie kontrolnej (7 osób; 7) (p<,, rycina ). Mê czyÿni z rozpoznanym nowotworem z³oœliwym jamy ustnej palili znacznie czêœciej, (3 osoby; 78,) ni kobiety (8 osób;,), co by³o ró nic¹ istotn¹ statystycznie (p<,, rycina). a³óg palenia, zarówno wœród pacjentów z nowotworem z³oœliwym, jak i w grupie Migda³ek podniebienny Rozleg³e nowotwory Inne umiejscowienie n n n ie pali,5 7,, 6,67 6,3 Pali 67 7, 6 7,9 3 3,33 6 86,66 9 67,86 Pali³ w przesz³oœci 6 6,5 5,7 5 6,67 6,67 3,7 93 35 3 3 8 iepe³ne dane Palenie papierosów 5 3,89 5,5 6 6,67 9 3,8 3 9,68 Jedzenie po³ykanie Ból miejsc. c Pearsona=3,65; df=8; p=, Inne umiejscowienia = podniebienie twarde, podniebienie miêkkie i jêzyczek, ³uk podniebienno-jêzykowy, ³uk podniebienno-gard³owy, policzek, przedsionek j. ustnej, wyrostek zêbodo³owy uchwy, warga górna lub dolna Tabela II Dolegliwoœci zg³aszane przez chorych w zale noœci od wystêpowania na³ogu palenia papierosów. Ailments notified by cases depending on prevalence of smoking habit. ie pali Pali Pali³ w przesz³oœci 9,5 77 73,33 8 7,6 5 7 7,7 76 76,77 6 6,6 99 Brak Zaburzenia dolegliwoœci mowy 3, 3 68,9 8,5 7 7, 3 85,8 7, 7 Dolegliwoœci Szyja 6,67 8 75, 8,33 Objawy Krwawienie ogólnoustr. miejscowe 36,36 6 5,55 9,9 8,57 5 7,3, 7 Tabela III Czêstoœæ wystêpowania dolegliwoœci w zale noœci od czasu trwania na³ogu palenia papierosów. Ailments notified by cases depending on duration of smoking habit. Czas trwania na³ogu palenia < lat - lat > lat Jedzenie po³ykanie,7 5, 3 7,73 Ból miejsc.,8,83 37 77,8 8 Brak Zaburzenia dolegliwoœci mowy, 8,33 9,67 9,9, 9,9 Dolegliwoœci Szyja, 6,67 83,33 Objawy Krwawienie ogólnoustr. miejscowe 5, 5, 5,, 5, 5, Dra nienie mechaniczne,, Dra nienie mechaniczne,, kontrolnej, odnotowywano najczêœciej u osób w wieku 5-59 lat odpowiednio u 85 chorych (85) (rycina 3) oraz u 7 osób z grupy kontrolnej (3,59). W grupie chorych zaobserwowane w tej zale noœci ró nice by³y wysoce istotne statystycznie (p<,). Zarówno w grupie chorych, jak i w grupie kontrolnej najwiêcej osób pal¹cych papierosy pochodzi³o z du ego miasta w grupie chorych 55 osób (69,6), zaœ w grupie zdrowych osób (,). Analizuj¹c zale noœæ miêdzy na³ogiem palenia tytoniu a pochodzeniem tkankowym nowotworu (rycina ) stwierdzono obecnoœæ wysoce istotnych ró nic (p<,). Wœród chorych z nowotworem pochodzenia nab³onkowego 5 osób (75,5) pali³o papierosy, zaœ w grupie pacjentów z nowotworem nienab³onkowym nie odnoto- Przegl¹d Lekarski 8 / 65 / 7
8 6 Gr. badana,76 69,9 8,33 Gr. kontrolna 9, 7,, Rycina Czêstoœæ wystêpowania na³ogu palenia papierosów w grupie badanej i w grupie kontrolnej (p<,). Prevalence of smoking habit in cases and controls (p<.). 8 6 Kobiety 75,76,, Mê czyÿni, 78, 9,8 Rycina Czêstoœæ wystêpowania na³ogu palenia papierosów w grupie badanej w zale noœci od p³ci chorych (p<,). Prevalence of smoking habit depending on the cases sex (p<.). 8 6? lat 8,57 7,3, 5-59 lat, 85, 5,?6 lat 3,96 5,7,77 Rycina 3 Czêstoœæ wystêpowania na³ogu palenia papierosów w grupie badanej w zale noœci od wieku chorych (p<,). Prevalence of smoking habit depending on the cases age (p<.). wano osób pal¹cych (). W grupie osób z nowotworem nab³onkowym obecnoœæ na³ogu stwierdzono u 8 pacjentów (78,7) z rozpoznanym rakiem p³askonab³onkowym oraz u 3 chorych (5) z rakiem pochodz¹cym z nab³onka gruczo³owego. Ró nice wystêpuj¹ce w tej zale noœci by³y wysoce istotne statystycznie (rycina5). ajwiêkszy odsetek pal¹cych chorych (86,66) stwierdzono w grupie pacjentów z rozpoznanym rozleg³ym nowotworem jamy ustnej (tabela I). Chorzy pal¹cy najczêœciej skar yli siê na trudnoœci w czasie jedzenia i po³ykania (77 osób), b¹dÿ te zg³aszali siê z powodu bólu miejsca zmienionego (76 osób) (tabela II). Informacje o liczbie wypalanych w ci¹gu doby papierosów pozyskano od 39 chorych pal¹cych papierosy (9,5). ajwiêcej osób (7,8) pali³o od do sztuk dziennie. ie stwierdzono ró nic istotnych statystycznie miêdzy grup¹ chorych a grup¹ kontroln¹ w zakresie intensywnoœci palenia. ie zaobserwowano istotnej korelacji miêdzy wiekiem i miejscem zamieszkania chorych a liczb¹ wypalanych papierosów. ie stwierdzono równie istotnego wp³ywu intensywnoœci palenia na cechy zmiany nowotworowej w zakresie pochodzenia tkankowego, zró nicowania histologicznego oraz lokalizacji. Dane dotycz¹ce czasu trwania na³ogu pozyskano od 86 chorych (56,95) pal¹cych papierosy. Ró nice w zakresie czasu trwania na³ogu miêdzy wynikami uzyskanymi w grupie chorych i w grupie kontrolnej nie by³y istotne statystycznie w obu grupach na³óg ten trwa³ ponad lat. W grupie chorych stwierdzono istotn¹ statystycznie korelacjê (p<,) miêdzy czasem trwania na³ogu a p³ci¹ pacjentów, co przedstawiono na rycinie 6. iezale nie od wieku i miejsca zamieszkania, zdecydowana wiêkszoœæ osób pali³a papierosy ponad lat. ie stwierdzono istotnej korelacji miêdzy czasem trwania na³ogu a umiejscowieniem zmiany nowotworowej, jej pochodzeniem tkankowym oraz zró nicowaniem histologicznym. W tabeli III zestawiono dane dotycz¹ce wystêpowania dolegliwoœci chorobowych w zale noœci od czasu trwania na- ³ogu palenia papierosów. Omówienie wyników Mimo e etiopatogeneza nowotworów z³oœliwych jamy ustnej jest zagadnieniem z³o onym, za g³ówne czynniki ryzyka tej choroby uznano u ywanie tytoniu oraz spo ywanie alkoholu [3,,,8,35]. W krajach wysoko cywilizowanych rak jamy ustnej zwykle rozwija siê u osób pal¹cych lub pal¹cych i jednoczeœnie pij¹cych alkohol [3,3]. Wyniki badañ w³asnych wykaza³y istotnie czêstsze wystêpowanie palenia tytoniu i spo ywania alkoholu w grupie chorych na nowotwór z³oœliwy jamy ustnej w porównaniu z grup¹ kontroln¹, co wydaje siê potwierdzaæ wp³yw na³ogów na rozwój omawianej choroby. W badanej grupie chorych, pal¹cy papierosy stanowili niemal 7 pacjentów, podczas gdy w grupie kontrolnej odnotowano tylko 7 osób pal¹cych. Stwierdzono ponadto, e palenie papierosów mog³o mieæ wp³yw jedynie na powstawanie raka p³askonab³onkowego w obrêbie jamy ustnej. Badania epidemiologiczne wykazuj¹, e ryzyko rozwoju nowotworu z³oœliwego jamy ustnej jest kilkakrotnie wy sze dla osób pal¹cych papierosy ni dla niepal¹cych, zaœ oko- ³o 8 osób, u których rozpoznano nowotwór z³oœliwy jamy ustnej, to palacze tytoniu. Odsetek osób pal¹cych wœród chorych z guzem z³oœliwym jamy ustnej jest oko³o - 3 razy wiêkszy od odsetka pal¹cych w ca³ej populacji [,]. Badania przeprowadzone wœród osób pal¹cych papierosy, które jednoczeœnie w ogóle nie spo ywa³y alkoholu wykaza³y, e ryzyko rozwoju raka jamy ustnej lub gard³a by³o u nich ponad 7 razy wiêksze ni u osób niepal¹cych [3]. Ponadto u 8 Przegl¹d Lekarski 8 / 65 / M. Strycharz i wsp.
8 6 nie pali nowotwory nab³onkow e 6,5 75,5 8, nowotwory nienab³onkow e 87,5,,5 pali pali³ w przesz³oœci Rycina Czêstoœæ wystêpowania nowotworów o ró nym pochodzeniu tkankowym w zale noœci od palenia papierosów (p<,). Prevalence of different tissue origin oral cancer depending on smoking habit (p<.). 8 6 nie pali pali pali³ w prze sz³oœci now otw ory p³askonab³onkow e 3,83 78,7 7,5 now otw ory poch. gruczo³ow ego 58,33 5, 6,67 Rycina 5 Czêstoœæ wystêpowania ró nych typów histologicznych nowotworów w zale noœci od palenia papierosów (p<,). Prevalence of different histological types of oral cancer depending on smoking habit (p<.). 8 6? lat - lat > lat Kobiety 33,33, 66,67 Mê czyÿni, 9,8 79,5 Rycina 6 Czas trwania na³ogu palenia w grupie badanej w zale noœci od p³ci chorych (p<,). Duration of smoking habit depending on cases sex (p<.). pacjentów leczonych z powodu raka jamy ustnej, którzy nie zerwali z na³ogiem palenia, odnotowuje siê zwiêkszone od do 6 razy ryzyko rozwoju drugiego nowotworu z³oœliwego w obrêbie górnych dróg oddechowo-pokarmowych [3,]. W badaniach w³asnych znamienne okaza³y siê równie ró nice w zakresie palenia papierosów przez kobiety i mê czyzn wœród chorych mê czyzn odsetek pal¹cych wyniós³ niemal 8, zaœ wœród kobiet 5. Statystyki wykazuj¹, e w Polsce, podobnie jak w krajach Europy zachodniej, nastêpuje stopniowe wyrównanie udzia³u kobiet i mê czyzn w paleniu papierosów. ale y jednak pamiêtaæ, e kancerogeneza jest procesem trwaj¹cym - lat, zatem rozpoznawane obecnie nowotwory s¹ zwykle skutkiem dzia³ania inicjuj¹cych czynników kancerogennych przed tym w³aœnie okresem czasu. W latach osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku nikotynizm dotyczy³ g³ównie populacji mê czyzn, co mo e t³umaczyæ znaczn¹ przewagê mê czyzn wœród chorych z guzem z³oœliwym jamy ustnej. Jednak ze wzglêdu na zmiany zachowañ kobiet i mê czyzn w zakresie palenia, struktura p³ci w tej grupie chorych mo e ulec w niedalekiej przysz³oœci pewnej zmianie, tak jak to mia³o miejsce w przypadku raka p³uca [,3,3]. W przeprowadzonej przez nas analizie, najwiêkszy odsetek pal¹cych papierosy odnotowano w przedziale wiekowym 5-59 lat (85), zaœ wœród chorych w wieku poni ej 5 lat papierosy pali³o 7 osób. Wyniki badañ w³asnych wykaza³y ponadto, e obecnoœæ na³ogu palenia w tej najm³odszej wiekowo grupie chorych w sposób istotny ró - ni³a siê od rezultatów uzyskanych w grupie kontrolnej, gdzie pal¹cy stanowili 37,5. Obserwacje ró nych badaczy analizuj¹cych przyczyny rozwoju nowotworów z³oœliwych jamy ustnej u m³odych doros³ych s¹ jednak rozbie ne. iektórzy autorzy odnotowali w swoich badaniach ma³¹ liczbê osób pal¹cych i pij¹cych w grupie chorych w wieku poni ej 5 lat, sugeruj¹c jednoczeœnie udzia³ innego czynnika w tym procesie. Inni badacze uwa aj¹ z kolei, e nawet w przypadku obecnoœci na³ogów u znacznego odsetka chorych w tym wieku, czas dzia³ania czynników kancerogennych jest zbyt krótki, aby pod ich wp³ywem dosz³o do powstania zmiany nowotworowej. Z tego wzglêdu, oprócz uznanej roli tytoniu i alkoholu w procesie onkogenezy, równie i oni postuluj¹ udzia³ innych czynników etiologicznych, takich jak genetyczne lub wirusowe w rozwoju choroby [7,9,5]. iektórzy autorzy podaj¹, e po latach od momentu zaprzestania palenia papierosów, ryzyko rozwoju raka jamy ustnej zmniejsza siê nawet o po³owê [,5,8,35]. W badaniach w³asnych, przy bardzo du ym odsetku aktualnie pal¹cych, odnotowano zaledwie 8 by³ych palaczy, podczas gdy w grupie kontrolnej pal¹cych w przesz³oœci by³o trzykrotnie wiêcej (). W dostêpnej literaturze istniej¹ doniesienia wykazuj¹ce, e ryzyko rozwoju raka jamy ustnej wzrasta wraz z iloœci¹ wypalanych papierosów, zw³aszcza u kobiet [8,,35]. W przypadku pal¹cych ponad kilkadziesi¹t papierosów na dobê, ryzyko mo e byæ nawet kilkanaœcie razy wiêksze [,3]. Macfarlane i wsp. [8] zaobserwowali, e ryzyko wzrasta proporcjonalnie do liczby wypalanych papierosów zarówno u osób wy³¹cznie pal¹cych, jak i jednoczeœnie pal¹cych i pij¹cych. W badaniach w³asnych nie odnotowano istotnej statystycznie ró - nicy w zakresie intensywnoœci palenia miêdzy grup¹ chorych a grup¹ kontroln¹ zdecydowana wiêkszoœæ osób w obu grupach pali³a - sztuk papierosów dziennie. Rozbie noœæ miêdzy wynikami badañ w³asnych a rezultatami uzyskanymi przez innych autorów mo e byæ spowodowana ma³¹ liczb¹ pozyskanych przeze mnie danych. Wielu badaczy wykaza³o, e u pal¹cych miejscem najbardziej predysponowanym do rozwoju raka jamy ustnej jest dno jamy ustnej i jêzyk [9,,8,7,35]. W przypadku kobiet pal¹cych papierosy odnotowano ponad razy wiêksze ryzyko rozwoju raka dna jamy ustnej w stosunku do kobiet niepal¹cych [8]. Wyniki przeprowadzonej przez nas analizy wydaj¹ siê byæ zgodne z tymi doniesieniami, gdy w grupie pal¹cych najwiêksz¹ liczbê zmian nowotworowych Przegl¹d Lekarski 8 / 65 / 9
stwierdzono w obrêbie jêzyka, zaœ szczególnie negatywny wp³yw palenia uwidoczni³ siê u chorych z nowotworem dna jamy ustnej oraz ze zmianami z³oœliwymi obejmuj¹cymi kilka struktur jamy ustnej, wœród których odnotowano najwiêksze odsetki pal¹cych. Wed³ug przeprowadzonych przez niektórych autorów szczegó³owych analiz dotycz¹cych wp³ywu palenia tytoniu na powstanie raka p³askonab³onkowego jamy ustnej, ryzyko rozwoju nowotworu zale y tak e od rodzaju palonego tytoniu. Badania De Stefani i wsp. [3] wykaza³y, e ryzyko zachorowania na nowotwór z³oœliwy jamy ustnej i gard³a by³o trzykrotnie wiêksze u osób pal¹cych papierosy zawieraj¹ce czarny tytoñ ni u pal¹cych papierosy z jasnym tytoniem. Podobne wyniki uzyskali równie Castellsague i wsp. []. W badaniach w³asnych wszyscy pal¹cy palili wy³¹cznie papierosy. Z doniesieñ zawartych w literaturze wynika jednak, e palenie cygara lub fajki, rozpowszechnione w naszym kraju tylko w niewielkim zakresie, jest czynnikiem ryzyka rozwoju nowotworów jamy ustnej w takim samym stopniu, co palenie papierosów albo nawet w wiêkszym [8,,5,,8,35]. Popularne w Indiach palenie bidi (rodzaj hinduskich papierosów) równie uznano za czynnik ryzyka raka jamy ustnej [7,8]. Badania wykazuj¹, e wdychanie tabaki albo ucie tytoniu równie jest zwi¹zane ze zwiêkszonym ryzykiem rozwoju nowotworów z³oœliwych w jamie ustnej, choæ zwrócono na to uwagê stosunkowo póÿno [,]. iektóre Ÿród³a podaj¹, e obecnoœæ w tabace i papierosach -nitrozoaminy w iloœci kilka tysiêcy razy wiêkszej ni dopuszczalny jej poziom w pokarmach, t³umaczy zwi¹zek ucia tabaki z rozwojem raka jamy ustnej [6]. W przeciwieñstwie do tych pogl¹dów, istniej¹ równie doniesienia, e tabaka ze wzglêdu na ni sz¹ zawartoœæ nitrozoamin i jako substancja niepoddana procesowi fermentacji, nie jest czynnikiem zwiêkszaj¹cym ryzyko zachorowania na nowotwory jamy ustnej. Jednak przeprowadzone badania wœród kobiet uj¹cych od wielu lat tytoñ wykaza³y, e ryzyko wyst¹pienia nowotworu jamy ustnej by³o u nich razy wiêksze w porównaniu z grup¹ kontroln¹. Ponadto zmiana z³oœliwa rozwija³a siê zwykle w miejscu zwyczajowego ucia tytoniu. Tytoñ w postaci bezdymnej okazuje siê jednak znacznie mniej rakotwórczym czynnikiem ni tytoñ palony []. Wnioski Wyniki przeprowadzonych badañ potwierdzaj¹ wp³yw palenia papierosów na powstawanie nowotworów z³oœliwych jamy ustnej. W grupie chorych odnotowano istotnie czêstsze wystêpowanie na³ogu palenia papierosów. Stwierdzono istotn¹ zale noœæ miêdzy obecnoœci¹ na³ogów a wystêpowaniem raka p³askonab³onkowego. ie zaobserwowano istotnych statystycznie ró nic miêdzy grup¹ chorych a grup¹ kontroln¹ w zakresie czasu trwania na³ogu palenia oraz liczby wypalanych dziennie papierosów. Piœmiennictwo. Adamek R.: Palenie tytoniu a zdrowie w œwietle badañ. Med. Rodz.,,.. Castellsague X., Quintana M.J., Martinez M.C. et al.: The role of type of tobacco and type of alcoholic beverage in oral carcinogenesis. Int. J. Cancer., 8, 7. 3. De Stefani E., Boffetta P., Oreggia F. et al.: Smoking patterns and cancer of oral cavity and pharynx: a case-control study in Uruguay. Oral Onocol. 998, 3, 3.. Didkowska J., Wojciechowska U., Tarkowski W., Zatoñski W.: owotwory z³oœliwe w Polsce w roku. Centrum Onkologii - Instytut im. Marii Sk³odowskiej-Curie, Warszawa, 3. 5. Didkowska J., Wojciechowska U., Tarkowski W., Zatoñski W.: owotwory z³oœliwe w Polsce w 999 roku. Centrum Onkologii - Instytut M. Sk³odowskiej- Curie; Zak³ad Epidemiologii i Prewencji owotworów, Krajowy Rejestr owotworów. Warszawa, Centrum Onkologii,. 6. Hecht S.S., Hoffmann D.: Tobacco-specific nitrosamines, an important group of carcinogens in tobacco and tobacco smoke. Carcinogenesis. 988, 9, 875. 7. International Agency for Research on Cancer. Tobacco smoking and tobacco smoke. IARC monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans. Vol.83, IARC, Lyon,. 8. International Agency for Research on Cancer. Tobacco smoking. IARC monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans. Lyon, 986, 38. 9. Juszczyk-Popowska B., Kryst L., Chomicki P. i wsp.: Analiza 3 przypadków raka jamy ustnej. Mag. Stom. 99,, 6.. Juszczyk-Popowska B.: Papierosy i alkohol jako czynniki ryzyka w powstawaniu nowotworów z³oœliwych jamy ustnej. Czas. Stom. 995, 8, 589.. Juszczyk-Popowska J.: Analiza zachorowañ na nowotwory z³oœliwe jamy ustnej w Polsce. Czas. Stom. 99, 7, 5.. Kerawala C.J.: Oral cancer, smoking and alcohol: the patients` perspective. Br. J. Oral Maxillofac. Surg. 999, 37, 37. 3. Kruk-Zagajewska A., Wierzbicka M.: Rak jêzyka i dna jamy ustnej - rozpoznawanie i postêpy w leczeniu. Wspó³. Onkol. 3, 7, 6.. Kryst L.: Rak p³askonab³onkowy jamy ustnej. Etiologia i epidemiologia. Mag. Stom. 995,, 7. 5. La Vecchia C., Tavani A., Franceschi S. et al.: Epidemiology and prevention of oral cancer. Oral Oncol. 997, 33, 3. 6. Lewandowski L. (red.): Onkologia szczêkowotwarzowa - wybrane zagadnienia kliniczne. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznañ,. 7. Llewellyn C.D., Linklater K., Bell K. et al.: An analysis of risk factors for oral cancer in young people: a case-control study. Oral Oncol.,, 3. 8. Macfarlane G.J., Zheng T., Marshall J.R. et al.: Alcohol, tobacco, diet and the risk of oral cancer: a pooled analysis of three case-control studies. Eur. J. Cancer B Oral. Oncol. 995, 3B,8. 9. Mackenzie J., Ah-See K., Thakker. et al.: Increasing incidence of oral cancer amongst young persons: what is the aetiology? Oral Oncol., 36, 387.. Madej J.: Etiologia i patogeneza nowotworów. Alfa Medica Press, Bielsko-Bia³a, 999.. Matyska E.: Wybrane aspekty udzia³u czynnika tytoniowego w etiopatogenezie chorób - na tle wadliwego ywienia. ywnoœæ, ywienia a Zdrowie. 996, 5, 39.. Moreno-Lopez L.A., Esperza-Gomez G.C., Gonzalez-avarro A. et al.: Risk of oral cancer associated with tobacco smoking, alcohol consumption and oral hygiene: a case-control study in Madrid, Spain. Oral Oncol., 36, 7. 3. Myœliwiec L., Bielawiec A., Krawczak J., Kowalczyk R.: Alkoholizm i nikotynizm jako czynniki ryzyka w powstawaniu raka b³ony œluzowej jamy ustnej. Czas. Stom. 995, 8, 87.. eville B.W., Day T.A.: Oral cancer and precancerous lesions. CA Cancer J. Clin., 5, 95. 5. Rodriguez T., Altieri A., Chatenoud L. et al.: Risk factors for oral and pharyngeal cancer in young adults. Oral Oncol.,, 7. 6. Sanak M.: Podstawy medycyny molekularnej. Molekularne podstawy karcinogenezy. Med. Prakt. 998, 9, 9. 7. Schmidt B.L., Dierks E.J., Homer L., Potter B.: Tobacco smoking history and presentation of oral squamous cell carcinoma. J. Oral Maxillofac. Surg., 6, 55. 8. Shapiro J.A., Jacobs E.J., Thun M.J.: Cigar smoking in men and risk of death from tobacco-related cancers. J. atl. Cancer Inst., 9, 333. 9. Skurnik Y., Shoenfeld Y.: Health effects of cigarette smoking. Clin. Dermatol. 998, 6, 55. 3. Stewart B.W., Kleihues P. (red.): World Cancer Report. World Health Organization, International Agency for Research on Cancer. IARC Press, Lyon, 3. 3. Sztyfer K.: P³eæ jako czynnik ró nicuj¹cy wystêpowanie nowotworów tytoniopochodnych. Ginekol. Prakt., 9, 8. 3. Talamini R., La Vecchia C., Levi F. et al.: Cancer of the oral cavity and pharynx in nonsmoker who drink alcohol and in nondrinkers who smoke tobacco. J. atl. Cancer Inst. 998, 9, 9. 33. Vulimiri S.V., DiGiovanni J.: Karcynogeneza. [W:] Podrêcznik onkologii klinicznej. Pawlêga J. (red.). Wydawnictwo Przegl¹d Lekarski, Kraków,. 3. Zatoñski W., PrzewoŸniak K., Kowalski M.: Szkodliwoœæ palenia tytoniu. Med. Rodz. 998,, 35. 35. Zheng T., Holford T., Chen Y. et al.: Risk of tongue cancer associated with tobacco smoking and alcohol consumption: a case-control study. Oral Oncol. 997, 33, 8. 5 Przegl¹d Lekarski 8 / 65 / M. Strycharz i wsp.