Działalność gospodarcza na obszarach Natura 2000

Działalność gospodarcza na obszarach Natura 2000 Białystok 2012 r. 1

Polska jest terenem typowo rolniczym wobec czego szybkie wprowadzenie sieci Natura 2000 bez opinii mieszkańców i władz lokalnych obszarów objętych programem wzbudzało wiele kontrowersji. W procesie tym pojawiło się sporo błędów oraz społeczna dezinformacja. Natura 2000 poprzez niekompetencje urzędników, przesadną biurokrację i brak efektywnie przekazywanej o niej wiedzy, zupełnie niesłusznie kojarzyła się z ograniczeniami oraz zakazami, a takŝe niemoŝnością prowadzenia w obszarze jej obowiązywania działalności gospodarczej. Rodziło to niepotrzebne obawy i protest wśród osób, które bezpośrednio miały styczność z utworzeniem sieci w miejscu ich zamieszkania czy teŝ pracy. Było to pojmowanie błędne, gdyŝ w przeciwieństwie do innych form ochrony konserwatorskiej przyrody Natura 2000 pozwala na pewne działania człowieka 1. Znajduje to nawet odzwierciedlenie w przepisach prawnych. Za przykład moŝe posłuŝyć art. 36 o działalności gospodarczej, rolnej, leśnej łowieckiej i rybackiej na obszarach Natura 2000 znajdujący się w ustawie o ochronie przyrody z dnia z dnia 16 kwietnia 2004 r 2. Treści w nim zawarte są następujące: 1. Na obszarach Natura 2000, z zastrzeŝeniem ust. 2, nie podlega ograniczeniu działalność związana z utrzymaniem urządzeń i obiektów słuŝących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu oraz działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a takŝe amatorski połów ryb, jeŝeli nie oddziałuje znacząco negatywnie na cele ochrony obszaru Natura 2000. 2. Prowadzenie działalności, o której mowa w ust. 1, na obszarach Natura 2000 wchodzących w skład parków narodowych i rezerwatów przyrody, jest dozwolone wyłącznie w zakresie, w jakim nie narusza to zakazów obowiązujących na tych obszarach. 3. JeŜeli działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka lub rybacka wymaga dostosowania do wymogów ochrony obszaru Natura 2000, na którym nie mają zastosowania programy wsparcia z tytułu obniŝenia dochodowości, regionalny dyrektor ochrony środowiska moŝe zawrzeć umowę z właścicielem lub posiadaczem obszaru, z wyjątkiem zarządców nieruchomości Skarbu Państwa, która zawiera wykaz niezbędnych działań, sposoby i terminy ich wykonania oraz warunki i terminy 1 Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa, pod. red. A. Bołtromiuka, Warszawa 2010, s. 17-19. 2 Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880 z późn. zm. 2

rozliczenia naleŝności za wykonane czynności, a takŝe wartość rekompensaty za utracone dochody wynikające z wprowadzonych ograniczeń. W praktyce, jak wynika z powyŝszego, działalność gospodarcza, rolnicza czy teŝ turystyczna na wyznaczonych obszarach Natura 2000 jest dopuszczalna. Podstawowym warunkiem, jaki musi spełniać planowana działalność czy teŝ inwestycja, jest brak znaczącego negatywnego wpływu na siedliska przyrodnicze oraz gatunki zwierząt i roślin, do ochrony których została utworzona Europejska Sieć Ekologiczna. Nie jest to więc tradycyjna ochrona przyrody, taka jak na przykład rezerwat, gdzie działalność ludzka jest zabroniona. Niesłusznie więc podnosi się kwestię pojawiających się barier rozwoju gospodarczego takich jak np.: ryzyko inwestycyjne. Te obawy wynikają z niewystarczającej wiedzy, niezrozumienia zasad rządzących siecią. Priorytetem Europejskiej Sieci Ekologicznej jest pogodzenie rozwoju gospodarczego z jednoczesnym chronieniem i poszanowaniem róŝnorodności biologicznej 3. Co więcej, nawet inwestycje negatywnie oddziaływujące na przyrodę są dopuszczalne. Jest to moŝliwe wtedy, gdy istnieje nadrzędny interes publiczny i brak alternatywnego rozwiązania. W takim jednak przypadku naleŝy dokonać kompensacji przyrodniczej, która pozwoli właściwie funkcjonować sieci obszarów Natura 2000. JeŜeli istnieje podejrzenie, Ŝe dana inwestycja moŝe mieć znaczący negatywny wpływ na gatunki i siedliska objęte ochroną w ramach sieci Natura 2000, wtedy obowiązkowe jest postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko według zasad określonych w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska 4. Wynika z tego, Ŝe w wielu przypadkach obszary te nie muszą być omijane przez inwestorów. Inwestorzy chcący realizować przedsięwzięcia na obszarach Natura 2000 powinni w miarę moŝliwości poszukiwać informacji, które pozwolą im określić, czy w miejscu lub pobliŝu planowanej inwestycji znajdują się siedliska przyrodnicze lub siedliska gatunków roślin i zwierząt, a takŝe gatunki, dla których ochrony został wyznaczony dany obszar Natura 2000. Nie jest prawdą, Ŝe warunkiem bezwzględnym przeprowadzenia jakichkolwiek działań inwestycyjnych na obszarach Natura 2000 jest wykonanie kompensacji przyrodniczej, bo one są niezbędne tylko wtedy, gdy ewidentnie niszczona jest przyroda. Zdarzają się jednak przypadki, kiedy nie ma moŝliwości zminimalizowania negatywnego wpływu inwestycji na 3 Więcej na: http://www.poczujnature.pl/informacje-ogolne/ 4 Dz.U. 2001 nr 62 poz. 627 z późn. zm. 3

obszar Natura 2000. W takich przypadkach zastosowanie mają działania kompensacyjne. Jak sama nazwa wskazuje, mają one równowaŝyć straty w siedliskach przyrodniczych, populacjach gatunków roślin i zwierząt, którym nie uda się zapobiec. Decyzja o wykonaniu kompensacji przyrodniczej absolutnie nie zwalnia z obowiązku poszukiwania rozwiązań alternatywnych (wyboru najkorzystniejszego dla obszarów Natura 2000 wariantu inwestycji) oraz zaplanowania i wykonania działań minimalizujących. Natura 2000 nie moŝe ograniczać rozwoju społeczności lokalnych i przyczyniać się do strat jakiejkolwiek grupy interesu. Natura 2000 musi łączyć potrzebę rozwoju gospodarczego obszaru z poprawą warunków Ŝycia mieszkańców. PrzynaleŜność danego terenu do sieci obszarów o priorytetowym znaczeniu dla zachowania róŝnorodności biologicznej Unii Europejskiej, czyli sieci Natura 2000, jest swego rodzaju etykietą informującą, w kraju i za granicą, o unikatowych walorach przyrodniczych wokół. Na bazie tych walorów przyrodniczych danego obszaru moŝna budować tzw. zielony biznes, głównie: usługi turystyczne, agroturystykę, zielone miejsca pracy, edukację ekologiczną, tworzyć i promować produkt lokalny 5. Rekompensaty występują nie tylko w stosunku do środowiska naturalnego, ale równieŝ przysługują za utracone korzyści ludziom, których praca jest związana z terenami objętymi siecią. Podejmowane są działania i wykorzystywane są środki wspierające finansowo, materialnie, technicznie i organizacyjnie działalność firm na obszarach Natura 2000. Zasady rekompensat za utracone dochody i koszty wynikające z dostosowania się do wymogów znajdują się między innymi w ustawie o ochronie przyrody. Informacja ta wymaga upowszechnienia, szczególnie wśród mieszkańców gmin, w których sieć moŝe być głównym źródłem ograniczeń rozwojowych. 6 Poza ustawą o ochronie przyrody oraz dyrektywami siedliskową i ptasią informacje o działalności na terenach Natury 2000 moŝna znaleźć w: - Ustawie z 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2008 r. Nr 199, poz. 1227 z pozn. zm.) 5 http://biznes.gazetaprawna.pl/wywiady/23332,natura_2000_nie_hamuje_rozwoju_gospodarczego.html, dane za stroną internetową na dzień 25.05.2012 r. 6 Uwarunkowania zrównowaŝonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000 w świetle badań empirycznych, red. nauk. Artur Bołtromiuk, Warszawa 2011, s. 259-260. 4

- Ustawie o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. z 2007 r. Nr 75, poz. 493 z pozn. zm.) - Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. Nr 64, poz. 401) - Rozporządzeniu ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 186) - Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie szczegółowych sposobów i form składania informacji o kompensacji przyrodniczej (Dz. U. 2010, nr 64, poz. 402) Przykładowe moŝliwości finansowania działalności na obszarach Natura 2000 Podmioty zarówno publiczne jak i prywatne mogą się starać zdobyć fundusze na dofinansowanie działalności na terenach objętych siecią z Unii Europejskiej, wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej czy teŝ Narodowego Funduszu 7. W ramach środków krajowych z programu priorytetowego ochrona przyrody moŝna się ubiegać o finanse przeznaczone na ochronę przyrody i krajobrazu 8. NajwaŜniejszymi źródłami finansowania sieci Natura 2000 w Polsce z funduszy unijnych, są: Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko - w ramach programu realizuje się duŝe inwestycje infrastrukturalne w zakresie ochrony środowiska, transportu, energetyki, kultury i dziedzictwa narodowego, ochrony zdrowia oraz szkolnictwa wyŝszego. Celem programu jest poprawa atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu toŝsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorialnej 9. Regionalne Programy Operacyjne- przygotowane przez samorząd kaŝdego województwa z osobna. 10 7 W województwie podlaskim fundusz mieści się w Białymstoku przy ulicy św. Rocha 5. 8 Więcej szczegółów na temat moŝliwości uzyskania dofinansowania na http://www.nfosigw.gov.pl 9 http://www.pois.gov.pl/wstepdofunduszyeuropejskich/strony/o_pois.aspx, dane za stroną internetową na dzień 25.05.2012 r. 10 http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/rpo/strony/o_programach_regionalnych.aspx, dane za stroną internetową na dzień 25.05.2012 r. 5

Instrument Finansowy LIFE+ - jest jedynym instrumentem finansowym Wspólnoty Europejskiej powołanym ściśle w celu wspierania przedsięwzięć w dziedzinie ochrony środowiska. 11 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich jest głównym źródłem wspierania rozwoju obszarów wiejskich środki dla Polski dostępne są z Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 12 - w ramach tego programu rolnośrodowiskowego działania zostały podzielone na 8 pakietów: Pakiet 1. Rolnictwo zrównowaŝone Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne Pakiet 3. Ekstensywne trwałe uŝytki zielone Pakiet 4. Ochrona zagroŝonych gatunków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 Pakiet 5. Ochrona zagroŝonych gatunków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 Pakiet 6. Zachowanie zagroŝonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie Pakiet 7. Zachowanie zagroŝonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie Pakiet 8. Ochrona gleb i wód 13 Europejski Fundusz Rybacki - jest instrumentem Wspólnej Polityki Rybołówstwa UE, ukierunkowanym na zrównowaŝony rozwój gospodarczy sektora rybołówstwa 14 Europejski Fundusz Gwarancji Rolnych- finansuje płatności bezpośrednie oraz organizację wspólnych rynków rolnych. 11 http://www.ekoportal.gov.pl/opencms/opencms/ekoportal/dla_przedsiebiorcow_i_inwestorow/fundusze_unijne /life/, dane za stroną internetową na dzień 25.05.2012 r. 12 Więcej I. Kaługa, Korzyści dla rolnictwa wynikające z gospodarowania na obszarach Natura 2000, Warszawa 2009, s.16 oraz http://ec.europa.eu/polska/possibilities_for_funding/programmes/prow/index_pl.htm, dane za stroną internetową na dzień 25.05.2012 r. 13 W celu podkreślenia, jak waŝna jest ochrona bioróŝnorodności terenów rolniczych, w ramach programu rolnośrodowiskowego na lata 2007-2013 zróŝnicowano wysokość dopłat jakie mogą uzyskać rolnicy prowadzący gospodarstwa na obszarach Natura 2000 i poza nimi. 14 http://ec.europa.eu/polska/possibilities_for_funding/funds/efr/index_pl.htm, dane za stroną internetową na dzień 25.05.2012 r. 6

Katalog przykładowych moŝliwości działalności na obszarach Natura 2000: Rolnictwo ekologiczne Rolnictwo biodynamiczne Agroturystyka Turystyka kwalifikowana np. turystyka piesza, turystyka rowerowa, hippika Turystyka kulinarna Edukacja ekologiczna, zielone szkoły, zloty młodzieŝy szkolnej, studenckiej Rozwój rzemiosła artystycznego Zachowanie ginących zawodów (hafciarstwo, garncarstwo, kowalstwo i inne) Rozwój usług (hotelarstwo, gastronomia, transport, wypoŝyczanie sprzętu turystycznego i inne Promocja regionu za pomocą silnej europejskiej marki jaka jest Natura 2000 Wypromowanie własnych regionalnych produktów Organizacja cyklicznych tematycznych imprez plenerowych Zdobycie dofinansowania na realizację projektów i programów poprawiających stan infrastruktury (kanalizacja, drogi, ścieŝki rowerowe, kotłownie na biomasę, programy edukacyjne i szkoleniowe, konkursy itp.) 15 Dobre praktyki w innych państwach europejskich 1. Finlandia 280 firm sektora MSP oraz stowarzyszeń podpisało umowy z parkiem narodowym Koli, wychodząc z załoŝenia, iŝ grona małych i średnich przedsiębiorstw są skuteczniejsze w generowaniu dochodów i działalności prośrodowiskowej niŝ ta sama liczba przedsiębiorstw działająca indywidualnie. Umowy między parkiem przedsiębiorstwami dotyczyły głównie współpracy w zakresie hotelarstwa, dostaw produktów, cateringu (restauracje, bary), transportu, usług konferencyjnych, działań edukacyjnych 16. 15 http://www.budnickatradycja.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=19&itemid=38, dane za stroną internetową na dzień 25.05.2012 r. 16 Natura 2000 jako czynnik zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich regionu Zielonych Płuc Polski, pod Re. A. Bołtromiuk, M. Kłodziński, Warszawa 2011, s.139. 7

2. Belgia Przedsiębiorstwo Heylen świadczy komercyjne usługi w zakresie zachowania róŝnorodności biologicznej. Podstawowe z nich to: gospodarka leśna we wraŝliwych ekosystemach; gospodarowanie stawami, bagnami, terenami podmokłymi, w tym koszenie łąk i terenów podmokłych; projekty i wykonawstwo infrastruktury na obszarach cennych przyrodniczo, w tym ogrodzenia, drenaŝ i kładki. Klientami firmy są władze (krajowe, regionalne, lokalne) oraz podmioty prywatne i społeczne organizacje zaangaŝowane w ochronę przyrody. 3. Portugalia Firma Imobiente zajmuje się doradztwem dotyczącym zachowania (względnie podnoszenia) bioróŝnorodności w lasach, ich certyfikacją oraz innymi usługami środowiskowymi, takimi jak: ochrona gleb, sekwestracja węgla 17, ochrona zasobów wodnych, ochrona przeciwpoŝarowa. W 80% klientami firmy są indywidualni właściciele lasów, pozostali to podmioty publiczne i organizacje pozarządowe. Firma działa na rynku wykreowanym przez państwo, gdyŝ większość wykonywanych prac jest finansowanych ze środków UE lub funduszy rządowych. 4. Anglia Firma South Downs Marketing Ltd. pośredniczy w kontaktach handlowych między hodowcami zwierząt a klientami. Rolnicy mają obowiązek odpowiedniego gospodarowania pastwiskami na podłoŝu wapiennym przez ekstensywny wypas oraz chów według tradycyjnych metod, zgodnych z zasadami ochrony bogactwa gatunkowego i zróŝnicowania biologicznego uŝytków zielonych, dzięki czemu ekosystem pastwisk jest skutecznie chroniony. Firma jest przedstawicielem rolników, negocjuje dla nich atrakcyjne ceny zbytu mięsa wyprodukowanego tradycyjną, ekstensywną metodą wypasu. Ponadto w ramach współpracy z rolnikami wybudowano lokalne ubojnie, by nie transportować zwierząt, skracając w ten sposób drogę między producentem a konsumentem. 17 Oddzielenie dwutlenku węgla ze spalin, w celu ograniczenia emisji 8

5. Hiszpania Semillas Silvestres to przedsiębiorstwo zajmujące się zbieraniem w naturalnych ekosystemach nasion roślin leśnych i ich sprzedaŝą. Większość dystrybuowanych nasion przeznaczona jest na potrzeby prac renaturalizacyjnych, część wykorzystywana jest w lasach, nabywają je takŝe szkółki ogrodnicze i architekci krajobrazu. Firma planuje równieŝ uprawę nasion traw odpornych na susze w celu nasadzeń wzdłuŝ autostrad w Europie Południowej. Według właściciela firma stanowi pomost między dzikimi populacjami nasion a uprawą w miejscach, gdzie gatunki są zagroŝone 18. Podsumowanie W dzisiejszych czasach ekspansji industrialnej bez wątpienia występuje potrzeba ochrony obszarów unikatowych. Temu właśnie ma słuŝyć Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000. Jednak naleŝy mieć świadomość specyfiki tego systemu, a w szczególności pamiętać, iŝ nie ogranicza on aktywności człowieka do końca. Podstawowym warunkiem wynikającym z jego załoŝeń jest gospodarowanie zgodne z zasadami zrównowaŝonego rozwoju. Natura 2000 nie stoi w sprzeczności z inwestycjami, przeciwnie - walory przyrodnicze obszarów są szansą na rozkwit wielu dziedzin gospodarki, a co za tym idzie wygenerowanie wielu nowych miejsc pracy, jednakŝe aktywność człowieka nie moŝe pogarszać stanu siedlisk przyrodniczych i warunków bytowania gatunków będących przedmiotem ochrony w obszarach Natura 2000 19. Wiele problemów i trudności wynika z niezrozumienia, czym właściwie jest owa sieć ekologiczna. Niezbędne jest podnoszenie świadomości ekologicznej mieszkańców i władz lokalnych znajdujących się na obszarach objętych Naturą 2000 oraz promocja tzw. zielonego biznesu. Niezwykle waŝne jest nieustanne pogłębianie w świadomości społecznej pozytywnego wizerunku związków między biznesem a ochroną środowiska i budowanie strategii biznesowej w oparciu o bioróŝnorodność biologiczną. 18 Ibidem, s. 140. 19 http://www.gdos.gov.pl/articles/view/1911/natura_2000_a_aktywnosc_czlowieka, dane za stroną internetową na dzień 25.05.2012 r. 9

Bibliografia Wybór literatury Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa, pod. red. A. Bołtromiuka, Warszawa 2010. Kaługa I., Korzyści dla rolnictwa wynikające z gospodarowania na obszarach Natura 2000, Warszawa 2009. Natura 2000 jako czynnik zrównowaŝonego rozwoju obszarów wiejskich regionu Zielonych Płuc Polski, pod red. A. Bołtromiuk, M. Kłodziński, Warszawa 2011. Uwarunkowania zrównowaŝonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000 w świetle badań empirycznych, red. nauk. Artur Bołtromiuk, Warszawa 2011. Wykaz stron internetowych ec.europa.eu/polska www.budnickatradycja.pl/ www.ekoportal.gov.pl www.funduszeeuropejskie.gov.pl www.gdos.gov.pl www.nfosigw.gov.pl www.poczujnature.pl biznes.gazetaprawna.pl www.pois.gov.pl. 10