GRUNTÓW RÓ NICZAN ZAMIEJSCOWYCH NA PRZYK ADZIE WSI W POWIECIE BRZOZÓW

INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 1/II/2012, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddzia w Krakowie, s. 137 145 Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi Przemys aw Le PRAWID OWO CI W ROZMIARZE WYST POWANIA GRUNTÓW RÓ NICZAN ZAMIEJSCOWYCH NA PRZYK ADZIE WSI W POWIECIE BRZOZÓW PATTERNS IN THE SIZE OF PLOTS BELONGING TO OUT-OF-VILLAGE OWNERS ON THE EXAMPLE OF VILLAGES IN BRZOZÓW DISTRICT Streszczenie Wyst powanie szachownicy gruntów jest jednym z istotnych czynników wywieraj cych ujemny wp yw na organizacj i poziom produkcji rolniczej. Grunty te znajduj si w na obszarze wsi, w której zamieszkuj ich w a ciciele jak równie znajdowa si mog poza jej obszarem. Grunty znajduj ce si w szachownicy zewn trznej s w posiadaniu mieszka ców wsi, a tak e mieszka ców o rodków gminnych czy miast. Mieszka cy o rodków administracyjnych, us ugowych, przemys owych i kulturalno o wiatowych przewa nie s spadkobiercami po rodzicach mieszkaj cych na wsi, czy tych co wyemigrowali do miast. Nale y jednak wspomnie o ró niczanach, którzy kupowali dzia ki budowlane na wsi ze wzgl du na atrakcyjn lokalizacj i ceny. Prowadzone badania pozwoli y na okre lenie wp ywu oddzia ywania o rodków kulturowo-administracyjnych, us ugowo-przemys owych na rozmiary gruntów b d cych w szachownicy zewn trznej. Badania zosta y przeprowadzone w 44 wsiach powiatu Brzozów po o- onego w woj. Podkarpackim. S owa kluczowe: szachownica gruntów, scalenie gruntów, rozproszenie gruntów Summary Occurrence of plot patchwork is one of significant factors having a negative influence on the organization and level of agricultural production. Those plots are located within the area of a village where their owners live but they can be 137

Przemys aw Le also found beyond it. Grounds located in the external plot patchwork are in the possession of villagers as well as of commune and town dwellers. Inhabitants of administrative, service, industrial or cultural and educational centres are mainly legal heirs of parents who lived in the country or emigrated to cities. However, it is necessary to mention non-resident owners who have bought building lots in the country due to attractive location and prices. Research conducted so far allowed to specify the influence of cultural and administrative as well as industrial and service centers on the size of plots in external patchwork. Research was carried out in 44 villages of Brzozów district located in Podkarpackie voivodship. Key words: plot patchwork, land consolidation, fragmentation of land WST P Wyst powanie szachownicy gruntów jest jednym z istotnych czynników wywieraj cych ujemny wp yw na organizacj i poziom produkcji rolniczej. Zagadnienie to by o od dawna przedmiotem bada [Koncent-Ziei ski 1905, Rabczuk 1968, Noga 1977, 2001]. Prace te dotycz gruntów po o onych na obszarze jednej wsi [Koncent-Ziei ski 1905]. Natomiast prace [Rabczuk 1968, Noga 1977, 2001, 2009] dotycz problematyki szachownicy miedzywioskowej. Grunty w a cicieli indywidualnych bardzo cz sto rozmieszczone s w szachownicy, którym to poj ciem okre la si rozrzucenie poszczególnych dzia ek ewidencyjnych w a cicieli pomi dzy gruntami innych w a cicieli. Grunty te mog znajdowa si na obszarze wsi, w której zamieszkuje ich w a ciciel i wtedy mamy do czynienia z szachownic wewn trzwioskow, lub znajdowa si równie poza obszarem wsi, w której zamieszkuje ich w a ciciel, i wówczas jest to szachownica miedzywioskowa, zwana szachownic zewn trzn [Noga 1977]. Zabiegiem technicznym umo liwiaj cym likwidacj szachownicy wewn trznej i zewn trznej gruntów jest scalanie i wymiana gruntów. Wa ne jest aby dokona nie tylko likwidacji szachownicy wewn trznej ale równie usuwa szachownic zewn trzn. Wyst powanie szachownicy zewn trznej pojawia si w dwóch formach: posiadania gruntów w badanej wsi przez w a cicieli z innych miejscowo ci, posiadanie gruntów innych miejscowo ciach przez w a cicieli badanej wsi. Dla okre lenia gospodarstw posiadaj cych grunty w tych dwóch formach szachownicy zewn trznej u ywa si poj cia ró niczanie. Ze wzgl du na odr bny charakter wymienionych form szachownicy zewn trznej w dalszej cz ci opracowania b d u ywane okre lenia: ró niczanie miejscowi w a ciciele, którzy maj grunty poza wsi badan b d c ich miejscem zamieszkania, 138

ró niczanie zamiejscowi w a ciciele którzy w badanej wsi posiadaj grunty, a mieszkaj w innych miejscowo ciach, grunty ró niczan miejscowych s to tylko grunty po o one poza wsi w której mieszka w a ciciel (bez gruntów, które posiada we wsi zamieszkania), grunty ró niczan zamiejscowych to grunty b d ce w badanej wsi, a nale ce do w a cicieli zamieszka ych poza wsi (bez gruntów które posiada w swoim miejscu zamieszkania)[noga 1977]. Celem pracy jest okre lenie wp ywu oddzia ywania o rodków kulturowoadministracyjnych, us ugowo-przemys owych na rozmiary gruntów b d cych w szachownicy zewn trznej. W pracy wykorzystano przeprowadzone badania szachownicy gruntów [Le 2009], w powiecie brzozowskim w którym ró niczanie zamiejscowi zajmuj 7146.8 ha, co stanowi 20% ogólnej powierzchni gruntów indywidualnych w powiecie. Powierzchnia ta podzielona jest na 23394 dzia ki ewidencyjne. W tej powierzchni partycypuje 9341 w a cicieli, zamieszka ych na badanym terenie jak i poza jego granicami. W celu zrealizowania postawionego celu pracy okre lono oddalenie wsi od gmin na badanym terenie i miast (Brzozów, Krosno, Rzeszów, Sanok). Oddalenie mi dzy wsiami i miastami pomierzono na mapie w linii prostej do punktu ci ko ci zabudowy wsi. Ustalenie zasi gu prawid owo ci wyst powania gruntów b d cych w szachownicy zewn trznej okre lono przez obliczenie wspó czynnika korelacji pomi dzy oddaleniem wsi od miejscowo ci stanowi cych centra administracyjno-us ugowy i kulturowe. BADANIA SZCZEGÓ OWE W badaniach szachownicy gruntów zewn trznej wykorzystano metod tablic szachownicowych, które umo liwiaj rozwi zywanie zagadnie powi za mi dzy miejscowo ciami [Noga 1977]. W pracy wykorzystano t metod i utworzono macierz powierzchni ró niczan miejscowych i zamiejscowych dla 44 wsi w powiecie Brzozów. Macierz t uporz dkowano umieszczaj c najwi ksze wzd u przek tnej powierzchnie gruntów ró niczan, w wyniku czego wyodr bni y si grupy wsi, które koncentruj si wokó miejscowo ci gminnych. Dla tych obszarów utworzono drug macierz odleg o ci mi dzy wsiami. Oprócz gruntów ró niczan z badanego terenu wyst puj równie grunty ró niczan spoza terenu bada. W pracy macierz uzupe niono o odleg o ci od analizowanych wsi do miast (Brzozów, Krosno, Rzeszów, Sanok), z których z których pochodz ró niczanie. Maj c dwie macierze obliczono wspó czynnik korelacji, którego istotna warto wskazuje na wp yw oddzia ywania miejscowo ci gminnych i miast na rozmiary szachownicy gruntów. Szczegó owe wyniki analizy ilustruj dane liczbowe (tabela 1) i przestrzenny obraz (rys. 1). Jak wynika z danych i ryciny wp yw oddzia ywania 139

Przemys aw Le o rodków gminnych na prawid owo ci wyst powania powierzchni gruntów ró niczan uzale niony jest od wielko us ug w gminie i rze by terenu, które utrudniaj czno mi dzy wsiami. I tak w gminie Domaradz ró niczanie posiadaj swoje grunty z 10 wsi. Jednak prawid owo ci wyst powania tych gruntów okre- lone istotnym wspó czynnikiem korelacji obserwuje si tylko w 4 wsiach, których oddalenie odo rodka gminnego kszta tuje si 3.9km do wsi Jasienica Rosielna a do 6.0km do wsi Golcowa. W tych wsiach mieszka cy Domaradza posiadaj 58.47ha gruntów, co stanowi 86.3% ogólnej powierzchni gruntów ró niczan. W pozosta ych 6 wsiach wyst powanie gruntów ró niczan jest przypadkowe. Tabela 1. Zasi g oddzia ywania miejscowo ci gminnych na rozmiary gruntów ró niczan Table 1. Range of influence of village communes on the size of non-resident owners plots Lp. Nazwa gminy Rozmiary gruntów ró niczan z badanego terenu Liczba wsi Powierzchnia 1 Domaradz 10 68,02 2 Haczów 17 43,98 3 Jasienica Rosielna 13 125,58 4 Dydnia 19 127,56 5 Nozdrzec 10 68,89 ród o: obliczenia w asne. Nazwa wsi Zasi g ró niczan zamiejscowych o istotnych wspó czynniku korelacji Istotny wspó czynnik korelacji Oddalenie w km wsi od gminy Jasienica Rosielna 0,84 3,9 Blizne 0,97 4,2 Barycz 0,78 5,5 Golcowa 0,61 6,0 Trze niów 0,90 3,0 Jab onica Polska 0,99 4.1 Malinówka 0,88 4.5 Buków 0,77 4.7 Zmiennica 0,66 5.3 Jasionów 0,56 5.8 Blizne 0,86 2,3 Orzechówka 0,97 2,4 Domaradz 0,80 3,9 Wola Jasienicka 0,64 4,1 Krzemienna 0,90 2,0 Ko skie 0,99 2,3 Krzywe 0,88 3,2 Obarzym 0,78 3,3 Temeszów 0,63 3,4 Jab onica Ruska 0,63 3,4 Wara 0,84 1,8 Siedliska 0,97 3,6 H udno 0,69 4,0 Wo od 0,69 4,0 Powierzchnia ha % 58,67 86,3 26,72 60,8 94,7 75,4 46,55 36,5 44,71 64,9 140

W gminie Haczów prawid owo wyst powania gruntów ró niczan obserwuje si we wsiach oddalonych do 5.8km. Wyst powanie to ma miejsce w 6-ciu z 17 wsi w których te grunty wyst puj. Ogó em grunty w tych sze ciu wsiach zajmuj 60.8% ogólnej ich powierzchni. W Jasienicy Rosielnej zasi g oddzia ywania wynosi 4.2km. W tym zasi gu znalaz y si 4 wsie, a zatem a w 9 pozosta ych wsiach wyst powanie gruntów jest nie istotne. Powierzchnia gruntów dla 4 wsi wynios a 94.7.67 ha, co stanowi 75.4% ogólnej powierzchni gruntów ró niczan zamiejscowych z gminy Jasienicy Rosielna. W gminie Dydnia zasi g oddzia ywania wynosi 3.4 km. W tym zasi gu znajduje si 6 z 19 miejscowo ci. Obszar zajmowany przez te grunty wynosi 46.55 ha, co stanowi 36.5% ogólnej powierzchni gruntów ró niczan zamiejscowych z gminy. W gminie Nozdrzec zasi g oddzia ywania wyniós 4.0 km i swoim obszarem obj 4 wsie, a zatem a w 6 pozosta ych wsiach wyst powanie gruntów jest przypadkowe. W strefie oddzia ywania znalaz o si 44.71 ha, co stanowi 64.9% ogólnej powierzchni gruntów ró niczan zamiejscowych. Rysunek 1. Przestrzenne rozmieszczenie zasi gu oddzia ywania miejscowo ci gminnych na rozmiary gruntów ró niczan Figure 1. Spatial range of influence of village communes on the size of non-resident owners plots 141

Przemys aw Le Charakterystyczn cech prawid owo ci wyst powania gruntów ró niczan zamiejscowych jest koncentracja ich ze s siaduj cych z badan miejscowo ci gminn, co ilustruje rys.1. Ten fakt dowodzi o istniej cych zwi zkach kulturowo-religijnych (siedziby ko cio ów) w których spotykali si m odzi ludzie, którzy po zawarciu ma e stwa osiadali we wsi gminnej. Tabela 2.Wp yw miast na wyst powanie gruntów ró niczan Table 2. The influence of cities on the occurrence of non-resident owners plots Lp. Miasto Rozmiary gruntów ró niczan z badanego terenu Liczba wsi Powierzchnia 1 Brzozów 42 523,48 2 Krosno 35 245,48 3 Rzeszów 38 549,57 4 Sanok 40 378,56 ród o: obliczenia w asne. Zasi g ró niczan zamiejscowych o istotnych wspó czynniku korelacji Nazwa wsi Istotny wspó czynnik korelacji Oddalenie w km wsi od gminy Stara Wie 0,91 2,5 Humniska 0,99 3,2 Turze Pole 0,89 3,8 Zmiennica 0,79 4,4 Przysietnica 0,69 5,2 Górki 0,60 6,0 Niebocko 0,52 6,4 Haczów 0,93 9,70 Jab onica Polska 0,99 9,80 Wola Jasienicka 0,87 11,70 Malinówka 0,87 11,70 Trze niów 0,76 13,00 Orzechówka 0,68 14,00 Zmiennica 0,61 14,40 Jasienica Rosielna 0,54 14,80 Barycz 0,92 26,50 Weso a 0,99 28,00 Domaradz 0,90 28,70 Golcowa 0,81 30,17 Blizne 0,64 32,10 Jasienica Rosielna 0,56 32,50 Ko skie 0,93 10,40 Witry ów 0,99 11,80 Krzywe 0,91 11,90 Grabówka 0,83 12,30 Ulucz 0,76 14,20 Grabownica starze. 0,68 14,70 Dydnia 0,61 14,80 Górki 0,54 15,30 Powierzchnia 226,05 43,2 133,33 54,314 174,82 31,8103 169,19 44,693 142

Potwierdzeniem si y oddzia ywania na rozmiary wyst powania gruntów ró niczan zamiejscowych jest analiza wp ywu o rodków miejskich o ró nej skali us ug administracyjnych, us ugowych, przemys owych i kulturalno o wiatowych. Szczegó owe badania dotycz ce wp ywu na wyst powanie gruntów ró niczan zamiejscowych dla 4 miast ilustruj dane tabeli nr 2 i ich przestrzenne rozmieszczenie na rys. 2. Jak wynika z danych tabeli, miasto Brzozów ze wzgl du na swoj funkcj administracyjn (powiat), us ugow i kulturowo o wiatow wp ywa na prawid owo wyst powania gruntów ró niczan zamiejscowych w zasi gu tylko 6.4 km. W tym promieniu znajduje si tylko 7 wsi na 42 w których wyst puj w a ciciele z Brzozowa. Podobnie jak w przypadku miasta Brzozowa, wst pne wyniki bada wykaza y, i w a ciciele z by ego miasta wojewódzkiego Krosna posiadaj swoje grunty w 35 wsiach powiatu Brzozów. Obliczony istotny wspó czynnik korelacji okre li prawid owo wyst powania gruntów w a cicieli do 14.4 km. W tym zasi gu znalaz o si 8 miejscowo ci po o onych w zachodniej cz ci powiatu Brzozów. Rysunek 2. Przestrzenne rozmieszczenie zasi gu oddzia ywania miast Figure 2. Spatial range of cities influence 143

Przemys aw Le Z miasta wojewódzkiego Rzeszowa w a ciciele posiadaj swoje grunty w 36 wsiach powiatu brzozowskiego. Jednak prawid owo rozmiarów ich wyst powania, obliczona istotnym wspó czynnikiem korelacji obejmuje tylko 6 wsi. Wsie te rozmieszczone s w odleg o ci od 26.5 km (Barycz) do 32.5 km (Jasienica Rosielna). Jak wynika przestrzennego rozmieszczenia tych gruntów, miasto Rzeszów najsilniej oddzia ywuje na miejscowo ci po o one w pó nocnej cz ci badanego obszaru. W a ciciele z miasta Sanoka posiadaj swoje grunty w 40 wsiach badanego powiatu., ale prawid owo ich wyst powania obserwuje si tylko w 8 wsiach, które oddalone s od 10.4 km (wie Ko skie) do 15.3 km (wie Górki). Przestrzenny obraz prawid owo ci wyst powania gruntów ró niczan we wsiach (rys. 2) dowodzi, e koncentruj si one na obszarach powiatu maj cych atwy dost p do analizowanych miast. Natomiast w a ciciele z Brzozowa koncentruj si we wsiach granicz cych z miastem, podobnie jak to mia o miejsce dla o rodków gminnych. Ró niczanie ze wsi, prowadza dzia alno rolnicz, za ci z miast opu cili wie szukaj c pracy poza rolnictwem, b d s to spadkobiercy po rodzicach mieszkaj cych na wsi, czy tych co wyemigrowali do miast. Nale y jednak wspomnie o ró niczanach, którzy kupowali sobie dzia ki budowlane na wsi i cz sto posiadaj dwa domy. 144 PODSUMOWANIE Zastosowany sposób analizy pozwoli na ukazanie skali oddzia ywania o rodków gminnych i miast. Z przeprowadzonych bada wynika, e rozmieszczenie szachownicy gruntów wykazuje prawid owo ci wyst powania w zale no- ci od wp ywu oddalenia o rodków gminnych i miast. Z dotychczasowych do- wiadcze wiadomo jest, e szachownica zewn trzna gruntów koncentruje si wokó okre lonych miejscowo ci tworz c pewne obszary. Mo na stwierdzi, e w miar oddalania si wsi od analizowanych miejscowo ci gminnych czy miast si a ich oddzia ywania maleje. Jak wynika z przestrzennego rozmieszczenia si y oddzia ywania gruntów mieszka ców z miejscowo ci gminnych oraz miastach (rys.1 i 2) wyst puje prawid owo grupowania si wsi wokó nich, co wynika z faktu i prezentowane rozmiary gruntów ró niczan zamiejscowych jak wykazuj badania [Noga 1977], powsta y w wyniku podwójnego dziedziczenia (z linii ojca i matki) w by ym zaborze austriackim. Istotnym czynnikiem by a równie emigracja z przeludnia ych wsi do miast w celu podj cia pracy zarobkowej. Kolejny okres wp ywaj cy na obecny stan rzeczy to uw aszczenie gospodarstw rolnych z ustawy 1971, z którego prawa to skorzystali wszyscy mieszkaj cy w miastach. W latach 90-tych XX wieku bardzo popularnym by o kupno dzia ek rekreacyjno-wypoczynkowych przez mieszka ców miast (Brzozów, Krosno, Sanok, Rzeszów), w szczególno ci dotyczy to gruntów po o onych we wschodniej cz ci powiatu Brzozów.

Przeprowadzone badania wykaza y si wp ywu o rodków gminnych i miast na rozmiary gruntów ró niczan zamiejscowych i ich prawid owo wyst powania. Szachownica gruntów, a w szczególno ci szachownica zewn trzna w kontek cie wykonywanych bada ma dwa aspekty. Pierwszym jest likwidacja szachownicy gruntów, której w a cicielami s rolnicy, w taki sposób aby grunty poza miejscem zamieszkania przybli y im do siedliska. St d tez wykonane badania pozwalaj nam na najpierw likwidacj tych rozproszonych gruntów nie wykazuj cych prawid owo ci ich koncentracji w wyniku zamian gruntów z gruntami Agencji Nieruchomo ci Rolnej Skarbu Pa stwa. Natomiast dla tych gruntów ró niczan które odznaczaj si prawid owo- ci wyst powania we wsiach, dla ich usuni cia przeprowadzi wymian gruntów pomi dzy ró niczan miejscowych i zamiejscowych. W przypadku ró niczan z miast nale y przy ich likwidacji najpierw dokona szczegó owej analizy ich po o enia. Je eli po o one s w strefie zabudowanej i zurbanizowanej nale y je pozostawi w stanie dotychczasowym. Natomiast gdy ich wyst powanie rozmiarów stanowi prawid owo w ich wyst powaniu nale y w procesie kompleksowych scale gruntów lokowa je w s siedztwie w a cicieli, którzy b d chcieli je wydzier awia. Pod adnym pozorem przy wykonywaniu prac scaleniowych nie nale y w a cicieli z miast namawia do sprzeda y gruntów rolnych. BIBLIOGRAFIA Koncent-Zieli ski W. Jak usuwa szachownic i przeprowadza i przeprowadza kolonizacje gruntów, Warszawa 1907. Le P. Rozmiary gruntów ró niczan i mo liwo ci ich likwidacji (na przyk adzie wsi w powiecie Brzozów, woj. Podkarpackie). XVII Ogólnopolskiej Konferencji z cyklu: Nowe tendencje w teorii i praktyce urz dzania obszarów wiejskich na temat: Rozwój obszarów wiejskich stan obecny i perspektywy, Pu awy, 2009. Noga K. Analiza miedzywioskowej szachownicy gruntów na przyk adzie wsi po o onych w górnym dorzeczu So y, ZN AR w Krakowie nr 133, Sesja Naukowa 7, 1977. Noga K. Mo liwo ci likwidacji szachownicy zewn trznej gruntów. Prace politechniki Warszawskiej. Geodezja z. 26, 1985. Noga K. Metodyka programowania i realizacji prac scalenia i wymiany gruntów w uj ciu kompleksowym. Szko a Wiedzy o Terenie. Kraków, 2001. Rabczuk I.,. Problem ró niczan w pow. proszowickim, woj. krakowskie. [W:] Aktualne zagadnienia geodezji urz dzenioworolnej. SGP, Warszawa, 1968. Mgr in. Przemys aw Le Wy sza Szko a In ynieryjno-ekonomiczna w Rzeszowie Katedra Geodezji i Geoinformatyki Mi oci ska 40, 35-232 Rzeszów