BADANIA ARCHEOLOGICZNE na terenie odkrywki Szczerców Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów S.A. tom 7

BADANIA ARCHEOLOGICZNE na terenie odkrywki Szczerców Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów S.A. tom 7

BADANIA ARCHEOLOGICZNE na terenie odkrywki Szczerców Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów S.A. tom 7 Pod redakcją Tadeusza Makiewicza, Andrzeja Wójcika, Marcina Ignaczaka Centrum Archeologicznych Badań Ratowniczych Sp. z o.o. w likwidacji Fundacja Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Poznań 2010

Redakcja tomu: Tadeusz Makiewicz, Andrzej Wójcik, Marcin Ignaczak Sekretarz tomu: Magdalena Kiona - Podhajny Materiał ilustracyjny: Klaudia Czarnecka - Kaczor, Grażyna Effenberg, Radosław Janiak, Piotr Kittel, Paweł Zawilski Projekt okładki: Beata Wawrzecka Tłumaczenia: Ryszard Reisner Redaktor techniczny: Elżbieta Czarnacka ISBN 978-83-7585-180-9 Copyrights CABR i autorzy DTP i druk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk www.grzeg.com.pl

WSTĘP Przedkładany, siódmy tom publikacji z serii Badania archeologiczne na terenie odkrywki Szczerców Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów S.A. przedstawia rezultaty ratowniczych badań wykopaliskowych wykonanych w latach 1999, 2004-2005 na ośmiu stanowiskach: Krysiaki Będkowskie, gm. Rząśnia, stan. 2 (nr KWB 30); Grabek, gm. Szczerców, stan. 3 (nr KWB 41); Grabek, gm. Szczerców, stan. 5 (nr KWB 36); Grabek, gm. Szczerców, stan. 7 (nr KWB 43); Grabek, gm. Rząśnia, stan. 17 (nr KWB 74); Kodrań, gm. Rząśnia, stan. 1 (nr KWB 48); Chabielice Kolonia, gm. Kleszczów, stan. 5 (nr KWB 94); Broszęcin Kolonia, gm. Rząśnia, stan. 7 (nr KWB 136). Badania i opracowanie ich wyników, zlecone przez Kopalnię Węgla Brunatnego Bełchatów S.A. do realizacji Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu wykonane zostały przez działające przy niej Centrum Badań Archeologicznych, a następnie przez Centrum Archeologicznych Badań Ratowniczych Sp. z o. o., aktualnie w likwidacji. Źródła archeologiczne pozyskane z wymienionych stanowisk w zdecydowanej większości reprezentują osadnictwo społeczności kultury łużyckiej i pomorskiej, datowane na późną epokę brązu i wczesną epokę żelaza. Materiały o innej przynależności kulturowej, zarówno z epok wcześniejszych jak i późniejszych występują w niewielkiej lub śladowej ilości. W związku z tym, celem zachowania spójności narracji postanowiono, że analiza materiałów źródłowych kultury łużyckiej i pomorskiej ze wszystkich stanowisk zamieszczona zostanie w jednym, tj. w tym tomie. Materiały źródłowe pozostałych, późniejszych jednostek kulturowo-chronologicznych zaprezentowane będą w równolegle przygotowywanym kolejnym (8) tomie serii. Wszystkie stanowiska, zlokalizowane na terenie odkrywki Szczerców usytuowane są w granicach mezoregionu Kotliny Szczercowskiej, stanowiącej część Niziny Południowowschodniowielkopolskiej (Ryc. 1 mapa). Obszerna charakterystyka fizycznogeograficzna mezoregionu zamieszczona jest w części I tomu. Stanowiska zarejestrowane zostały w latach 80-tych i 90-tych ubiegłego wieku, w wyniku kilkakrotnych akcji badań powierzchniowych i sondażowych prowadzonych przez Pracownie Archeologiczno-Konserwatorskie PP Pracownie Konserwacji Zabytków z Poznania i z Łodzi. Rezultaty ich stanowiły podstawę dla sformułowania programu ratowniczych badań wykopaliskowych. Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowisku nr 2 w Krysiakach Będkowskich przeprowadzono w dniach 13.09. 26. 10. 2004 r.; kierował nimi mgr Andrzej Wójcik. W ich trakcie przebadano obszar 35 arów i zlokalizowano 41 obiektów nieruchomych, z których większość datowano na okres wczesnego średniowiecza, kilka na epokę brązu i czasy nowożytne. Stanowisko Grabek 3 badane było w latach 1999 i 2000 przez ekipę Centrum Badań Archeologicznych Fundacji UAM pod kierownictwem dra Krzysztofa Walenty, przy udziale dr Elżbiety Dziubek, dra Piotra Nowakowskiego, dra Leszka Wojdy, mgra Macieja Trzcińskiego i mgra Jacka Zientka. W trakcie badań odsłonięto 364 obiekty archeologiczne, łączone w większości z brązu i wczesną epoką żelaza, a także 2 datowane na okres nowożytny. Ponadto poza obrębem obiektów zarejestrowano fragmenty ceramiki, kultury ceramiki sznurowej i początków epoki brązu oraz kultury przeworskiej.

6 Wstęp Na stanowisku nr 5 w Grabku badania zapoczątkowała w 1987 roku Pracownia Archeologiczno- Konserwatorska PP PKZ w Poznaniu. Były one związane z budową odkrywki Szczerców i zostały przerwane z powodu wstrzymania tych prac. Po ich wznowieniu w 1999 roku badania były kontynuowane: w kwietniu przez mgr Iwonę Młodkowską-Przepiórkowską (Muzeum Okręgowe w Częstochowie) i w październiku przez dra Krzysztofa Walentę (Centrum Badań Ratowniczych Fundacji UAM w Poznaniu). Łącznie zbadano powierzchnię 38 arów, rejestrując 184 obiekty w większości kultury łużyckiej oraz 7 z okresu nowożytnego. Na stanowisku 7 w Grabku w 1999 roku wykonano sondaże, a w 2004 roku szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe. Pracami, z ramienia Fundacji UAM i Centrum Archeologicznych Badań Ratowniczych, kierowali dr Piotr Kittel i mgr Andrzej Wójcik. Na przebadanej powierzchni 124 arów odkryto 346 obiektów reprezentujących głównie osadnictwo kultury przeworskiej, w kilku przypadkach kultury łużyckiej. Przestrzeń reliktowa była w wielu miejscach naruszona przez wkopy nowożytne/współczesne. Stanowisko 17 w Grabku badane było najpierw sondażowo w 1999 roku przez Fundację Badań Archeologicznych im. Prof. Konrada Jażdżewskiego, a następnie w 2004 roku wykopaliskowo przez Fundację UAM w Poznaniu i Centrum Archeologicznych Badań Ratowniczych (mgr Andrzej Wójcik). Eksploracją objęto powierzchnię 31 arów, wydzielając 93 obiekty nieruchome kultury łużyckiej: 71 jam, 18 dołków posłupowych oraz 4 skupiska ceramiki. Z warstwy pochodzą fragmenty ceramiki nowożytnej. Na stanowisku nr 1 w Kodraniu prace badawcze w lipcu listopadzie 2004 roku i w maju 2005 roku przeprowadziła ekipa Fundacji UAM w Poznaniu i Centrum Archeologicznych Badań Ratowniczych, kierowana przez mgra Andrzeja Wójcika. Łącznie odsłonięto obszar 138 arów, w ramach którego zidentyfikowano 148 obiektów nieruchomych wyłącznie kultury łużyckiej. Ponadto w warstwie wystąpiły fragmenty ceramiki nowożytnej. Stanowisko 5 w Chabielicach Kolonii rozpoznane zostało w 1987 roku wykopami sondażowymi przez mgra Tadeusza Łaszkiewicza z Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej PP PKZ w Poznaniu. Prace wykopaliskowe, z ramienia Fundacji UAM w Poznaniu i Centrum Archeologicznych Badań Ratowniczych przeprowadził w lipcu sierpniu 2004 roku mgr Andrzej Wójcik. W ich trakcie zidentyfikowano 18 obiektów nieruchomych rozmieszczonych na powierzchni 45 arów. Większość spośród nich zaliczono do osadnictwa z okresu przełomu epok brązu i żelaza. Badania stanowiska 7 w Broszęcinie Kolonii zapoczątkowała w sierpniu 2001 roku ekipa Fundacji UAM w Poznaniu, działająca pod kierunkiem dra Krzysztofa Walenty. Spośród 52 odkrytych wówczas obiektów, 51 przyporządkowano kulturze łużyckiej, jeden zaś kulturze przeworskiej. Prace kontynuowała w lipcu sierpniu 2005 roku ekspedycja Fundacji UAM w Poznaniu i Centrum Archeologicznych Badań Ratowniczych, kierowana przez mgra Andrzeja Wójcika. Na powierzchni 76 arów odkryto wówczas 136 obiektów (numeracja od 52 do 187, nawiązywała do badań z 2001 roku), wyłącznie kultury łużyckiej. Ponadto w warstwie zidentyfikowano fragmenty ceramiki z okresu nowożytnego. W niniejszym tomie ujęte zostały źródła pochodzące z akcji badawczej w roku 2005. Prace wykopaliskowe prowadzono według zasad metodycznych przyjętych dla ratowniczych badań archeologicznych. Podstawową jednostkę eksploracji stanowił ar, dzielony na wykopy lub ćwiartki, które były podstawową jednostką eksploracyjną. Wstępną czynnością było usunięcie przy pomocy spychacza warstwy humusu grubości 20 40 cm. Po usunięciu warstwy ornej kolejne działania eksploracyjne: oczyszczanie stropu calca, eksplorację resztek humusu i warstwy podglebia oraz wypełnisk obiektów, prowadzono ręcznie. Dokumentację rysunkową rzutów poziomych i profili obiektów wykonywano w skali 1:20, natomiast plany zbiorcze w skali 1:100. Wybrane obiekty fotografowano. Informacje o eksploracji zamieszczano na kartach wykopów i kartach obiektów stanowiących dziennik badań. Rozmieszczenie obiektów przedstawiono schematycznie na planie warstwicowym w skali 1:500. Prezentowany tom składa się z trzech części. W części I zamieszczona jest charakterystyka fizycznogeograficzna obszaru Kotliny Szczercowskiej w strefie objętej badaniami archeologicznymi. Część II zawiera analizę materiałów źródłowych kultury łużyckiej i pomorskiej zidentyfikowanych na ośmiu wymienionych wyżej stanowiskach. Wieńczy ją podsumowanie, w którym podjęto wstępną próbę syntetycznej charakterystyki osadnictwa przełomu epok brązu i żelaza na obszarze odkrywki Szczerców. W części III przedstawione zostały wyniki analizy nielicznych, ale ważnych poznawczo materiałów z późnego neolitu i początków epoki brązu.

Wstęp 7 Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk kultury łużyckiej na obszarze odkrywki Szczerców. 1 - Kodrań stan. 1; 2 - Krysiaki Będkowskie stan. 2; 3 - Kolonia Broszęcin stan.7; 4 - Chabielice Kolonia stan.7; 5 - Grabek stan.3; 6 - Grabek stan.5; 7- Grabek stan.7; 8 - Grabek stan.17

Ryc. 2. Legenda wypełnisk obiektów

CZĘŚĆ I

Piotr Kittel CECHY GEOMORFOLOGICZNE POŁOŻENIA STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH NA OBSZARZE BOT KWB BEŁCHATÓW ZŁOŻE SZCZERCÓW Wstęp Przedmiotem opracowania 1 są cechy lokalizacji dziewięciu stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na obszarze objętym pracami ziemnymi związanymi z funkcjonowaniem Kopalni Węgla Brunatnego w Bełchatowie. W zakres opracowania weszło przede wszystkim osiem stanowisk położonych na obszarze złoża Szczerców i poddanych badaniom ratowniczym w sezonach 2004 i 2005. Są to: 1 Broszęcin Kolonia 7 (nr KWB 136), 2 Grabek 5 (nr KWB 36), 3 Grabek 7 (nr KWB 43), 4 Grabek 17 (nr KWB 74), 5 Kodrań 1 (nr KWB 48), 6 Krysiaki Będkowskie 2 (nr KWB 30), 7 Krysiaki 9 (nr KWB 69), 8 Chabielice Kolonia 5 (nr KWB 94). Cechy położenia stanowiska w Grabku 3 (nr KWB 41) opisane zostały w opracowaniu Z. Balwierza i in. (2005). Ponadto uwzględniono jedno stanowisko znajdujące się na obszarze złoża Kleszczów i rozpoznane wykopaliskowo w sezonach 2002 i 2003, tj. Kamień, stan. 2 2. Wszystkie punkty są reliktami osad o różnym charakterze i funkcji. Najstarsze obiekty archeologiczne, zawierające materiały kultury pucharów lejkowatych, wystąpiły na stanowisku w Krysiakach 9, na którym zarejestrowano kilka jam pradziejowych. Kolejny poziom chronologiczny, datowany na młodszą epokę brązu, reprezentują obiekty odkrywane na stanowisku w Kodraniu. Liczne ślady aktywności społeczności kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza wystąpiły na stanowiskach w Krysiakach, Broszęcinie Kolonii, Grabku (cztery punkty) oraz Chabielicach Kolonii. Część obiektów z Grabka 17 powiązanych zostało z fazą osadniczą ludności kultury pomorskiej z okresu lateńskiego (przedrzymskiego). Na stanowiskach w Kamieniu oraz Grabku 7 rozpoznane zostały relikty osadnictwa ludności kultury przeworskiej z późnego okresu rzymskiego. Najmłodsze obiekty, datowane na okres wczesnego średniowiecza, odkryto na stanowisku w Krysiakach 2. Na obszarze wszystkich badanych punktów odkrywano ślady nowożytnej ak- 1 Opracowanie zostało przygotowane w grudniu 2006 r. 2 Stanowisko nr 2 w Kamieniu zawierało relikty osadnictwa kultury przeworskiej, wyodrębnionego jako osobny problem merytoryczny. Problematyce tej zostanie poświęcony kolejny tom serii (Badania Archeologiczne na terenie odkrywki Szczerców KWB Bełchatów S. A., tom 8).

12 Piotr Kittel tywności ludzkiej. Działalność nowożytna przyczyniła się do zniszczenia znacznej powierzchni strefy użytkowanej osadniczo w pradziejach na stanowisku w Grabku 7. Pod względem rozmiarów strefy okupacji osadniczej najmniej rozległe są stanowiska w Krysiakach. Wystąpiły na nich relikty pojedynczych jam gospodarczych, a na stanowisku Krysiaki 2 także ślady dołków posłupowych. Większe nagromadzenie obiektów archeologicznych odkryto na stanowiskach w Broszęcinie Kolonii, Kodraniu i Grabku. W Kodraniu i Grabku 3, 5 oraz 17 dominowały relikty jam gospodarczych o charakterze zasobowym łączonych z aktywnością społeczności kultury łużyckiej. Podobne obiekty w niewielkiej liczbie odkryto także w Grabku 7. Z późnorzymskim horyzontem chronologicznym na stanowisku w Grabku 7 związane są liczne dołki posłupowe, jamy gospodarcze oraz ponadto m.in.: kilka palenisk, zapewne trzy piece wapiennicze oraz trzy bruki kamienne. Na stanowisku w Kamieniu odkryto między innymi: ślady ponad 30-tu obiektów zagłębionych w ziemi, pozostałości 12-tu pieców wapienniczych, 20-tu owalnych palenisk, licznych dołków posłupowych, których część może stanowić relikty obiektów naziemnych wzniesionych w konstrukcji słupowej (ew. sumikowo-łątkowej). Na badanym stanowisku wystąpiły ponadto relikty wkopów interpretowanych jako doły poeksploatacyjne, służące wydobyciu okruchów skał węglanowych (wapieni) oraz wkopy dwóch nieukończonych (lub rozebranych?) studni. Osada pełniła najprawdopodobniej głównie funkcje produkcyjne. 1. Metody badań Budowę litologiczną podłoża stanowisk archeologicznych rejestrowano w trakcie wykopaliskowych badań archeologicznych. W otoczeniu stanowisk wykonywano ponadto uzupełniające rozpoznanie przy zastosowaniu ręcznej sondy geologicznej. Największą serię wierceń wykonano na obszarze i w otoczeniu stanowiska w Kamieniu. W zasięgu wykopów archeologicznych zakładano także odkrywki geologiczne umożliwiające wgląd w budowę podłoża stanowisk. Z odkrywek ulokowanych na stanowiskach w Kodraniu i Krysiakach pobrano serię próbek osadów, które poddano analizom składu granulometrycznego, stosując metodykę wg E. Rühlego (1973) i obliczono wskaźniki uziarnienia R. Folka i W. Warda (1957). Oznaczono wskaźniki obróbki ziarn kwarcowych metodą Cailleux (1942) z modyfikacjami Manikowskiej (1993). Analizy te miały na celu określenia charakterystyki litologicznej utworów. Za wykonanie analiz dziękuję drowi Jackowi Forysiakowi. Na podstawie przeprowadzonych badań litologii podłoża stanowisk archeologicznych wykonano szkice ukazujące układ nawarstwień przypowierzchniowych. W oparciu o istniejące źródła Szczegółową Mapę Geologiczną Polski ark. Szczerców (Z. Sarnacka 1967), H. Gawlik (1970), P. Marosik (2000), K. Turkowska (2006a) oraz z wykorzystaniem danych zebranych w trakcie badań terenowych wykonano na podstawie mapy topograficznej w skali 1:10 000 szkic geomorfologiczny obszaru położonego w środkowych partiach zlewni Krasawy i Niecieczy. Szkic ten stał się podstawą analiz z zakresu uwarunkowań lokalizacji osadnictwa. Przeprowadzono, w oparciu o szkic geomorfologiczny, analizę potencjalnych obszarów przydatnych dla prowadzenia pradziejowej gospodarki uprawowej. Zastosowano w niej wypracowaną przez autora metodykę zmierzającą do określenia rozmiarów maksymalnej potencjalnej populacji, a bazującą na założeniach stosowanych w tzw. site catchment analysis (por. Z. Kobyliński 1986, J. Kruk i in. 1996 tam dalsza literatura). Punktem wyjścia analiz jest zatem wyznaczenie w otoczeniu stanowisk jednostek morfogenetycznych, a następnie przeprowadzone zostało określenie potencjalnych kierunków użytkowania wydzielonych stref i wielkości uzyskiwanej produkcji roślinnej. W analizie uwzględniono obszary leżące w promieniu 1,0 km od stanowisk. Odległość 1-1,5 km przyjął S. Kurnatowski (1971: s. 467-469; por. też 1968), jako granicę strefy pradziejowej eksploatacji osadniczej, tzw. strefy eksploatacji. Za bardziej wiarygodną uznano dolną granicę przedziału, tj. 1 km. Należy ponadto zakładać bardziej intensywne zagospodarowanie najbliższego otoczenia punktów osadniczych J. Kruk (J. Kruk i in. 1996) uważał, że podmokłe dna dolin eksploatowano w zasięgu 0,5 km od punktu osadniczego. Na lepiej spenetrowanych i przebadanych obszarach skolonizowanych w pradziejach odległości między stanowiskami osadowymi wynoszą około 2,5 km (por. K. Szamałek 1985). Okrąg o promieniu 1 km, wyznacza granicę strefy intensywnej eksploatacji gospodarczej o powierzchni przekraczającej nieco 3,1 km kwadratowego, lub 314 ha. Zaś zasięg ekwidystanty 0,5 km obejmuje obszar, na którym potencjalnie prowadzona była intensywna gospodarka ogrodowa. Za główne obszary upraw zbożowych w technice ornej uznawane są terasy rzeczne, strefa intensywnej gospodarki ogrodowej mogła się rozwijać głównie w zasięgu den dolinnych, gospodarka żarowa wkraczała zaś na wyżej leżące obszary przede wszystkim wysoczyznowe (por. S. Kurnatowski 1966, 1968, 1975, 2005, także Z. Kurnatowska, S. Kurnatowski 1991). S. Kurnatowski (1975: s. 150-151) plony z upraw ogrodowych szacuje

Cechy geomorfologiczne położenia stanowisk archeologicznych na obszarze... 13 dla okresu średniowiecza na około 20 q z ha. Plony zbóż w technice ornej i przy stosowaniu systemu przemienno-odłogowego mogły wynosić 4 q/ha, przy czym 1,5 q należało pozostawić do wysiewu. Jednocześnie system przemienno-odłogowy umożliwiał uprawę około czwartej części dostępnego areału (M. Henneberg, J. Ostoja- Zagórski 1977: s. 333). Uprawy ogrodowe pozwalały na użytkowanie całości dostępnego areału, konieczne było pozostawienie części uzyskanego plonu w celach wysiewowych czy nasadzeniowych. J. Ostoja-Zagórski (1976), M. Henneberg i J. Ostoja-Zagórski (1977), a za nimi także K. Szamałek (1985) dzienną rację spożycia pokarmów roślinnych w pradziejach przyjmują na około 560 g, co daje z kolei około 205 kg rocznie na osobę. Założenia te zostały wykorzystane dla oszacowania wielkości potencjalnej populacji zamieszkujacej obszar stanowisk. 2. Położenie fizycznogeograficzne obszaru badań Teren eksploatowany przez KWB Bełchatów leży we wschodniej części mezoregionu, zwanego, zarówno w podziale J. Kondrackiego (1994), jak i S. Gilewskiej (1999), Kotliną Szczercowską. Mezoregion ten w klasyfikacji J. Kondrackiego (1994) ma symbol 318.23, a u S. Gilewskiej A V.a12 i należy do makroregionu Nizina Południowowielkopolska, podprowincji Niziny Środkowopolskie, prowincji Niż Środkowoeuropejski. Według J. Kondrackiego (1994) Kotlina Szczercowska stanowi obniżenie końcowe lądolodu warty. Morfologią Kotliny Szczercowskiej zajmował się m.in. H. Gawlik (1970). Budowę geologiczną oraz rozwój rzeźby tego obszaru badały M. Baraniecka i Z. Sarnacka (Z. Sarnacka 1967, 1970; M. Baraniecka i Z. Sarnacka 1971; M. Baraniecka 1971, 1987). Ostatnio poglądy na temat rozwoju rzeźby Kotliny Szczercowskiej zebrał oraz szczegółowo scharakteryzował budowę morfologiczną doliny Krasówki w rejonie Grabka i jej otoczenia P. Marosik (2000). Zlewnia Widawki znajduje się w obszarze przejściowym między pasem Wyżyn Polskich a Niżem Polskim. Kolejno wkraczające lądolody plejstoceńskie niwelowały rolę starszego podłoża w obrazie rzeźby terenu. Po raz ostatni na omawiany obszar transgredował lądolód stadiału warty, uważany obecnie za stadiał zlodowacenia odry (L. Lindner 2005, J. Mojski 2005). Maksimum tego glacjału przypadało na około 150 ka BP, według L. Lindnera (2005) stadiał warty jest stadiałem w obrębie zlodowacenia odry korelowanego z 6 stadium izotopowym tlenu datowanym na 210-130 ka BP. Procesy towarzyszące rozwojowi oraz zanikaniu zlodowaceń środkowopolskich odegrały decydującą rolę w ukształtowaniu obrazu powierzchniowej budowy geologicznej oraz rzeźby zlewni Widawki. Osady glacjalne i fluwioglacjalne lądolodu warty budują zasadniczą część powierzchni obszaru oraz terenów przyległych. Vistuliańskie procesy fluwialne doprowadziły do rozcinania starszych powierzchni oraz w dolinach przykrycia nawarstwień zlodowaceń środkowopolskich osadami rzecznymi. Mniejszą rolę w litologii powierzchni odgrywają osady eoliczne oraz nawarstwienia holoceńskie (M. Baraniecka, Z. Sarnacka 1971). Lądolód warty wkroczył na obszar Wzniesień Łódzkich (Wyżyny Łódzkiej), tworząc dwa charakterystyczne loby lob rawki (pilicy) i lob widawki (warty) oraz wyróżniany ostatnio lob bzury (K Turkowska 2006). Interesujący nas obszar znalazł się w zasięgu lobu widawki (M. Domosławska-Baraniecka, S. Skompski 1967; por. K. Turkowska 2006). W szczegółowo badanej zlewni Widawki zostały wyróżnione cztery strefy form rzeźby glacjalnej (M. Domosławska-Baraniecka, S. Skompski 1967; M. Baraniecka 1971): I. strefa frontalna, II. strefa szczelinowego spękania lądolodu, III. strefa bryłowego rozpadu lądolodu, IV. strefa wytopiskowa. Pierwsza z nich związana jest z maksymalnym zasięgiem lądolodu warty oraz jego frontalną recesją. Morfologia pozostałych stref ukształtowana została w wyniku deglacjacji arealnej (M. Baraniecka, Z. Sarnacka 1971). W strefie frontalnej wyróżniono pięć ciągów moren czołowych. Ciąg I, wyznaczający maksymalny zasięg warty, biegnie m.in. w rejonie Strzelec Wielkich. Ciąg V występuje w rejonie Sulmierzyc oraz Łuszczanowic (M. Baraniecka, Z. Sarnacka 1971). Dla strefy III najbardziej charakterystyczne jest występowanie kemów i plateau kemowych tworzonych w przetainach. Występują tu także rozległe równiny wodnolodowcowe. Z kolei w strefie IV istotną rolę odgrywają niecki wytopiskowe. W obu obszarach niewielką rolę odgrywają pokrywy morenowe, przeważnie o charakterze ablacyjnym (M. Baraniecka 1971). Należy zaznaczyć, że A. Hałuszczak (1982) przyjmował możliwość dwufazowego nasunięcia lądolodu warciańskiego w rejonie odkrywki KWB Bełchatów. Z poziomem glin, bezdyskusyjnie korelowanych z lądolodem

14 Piotr Kittel warty, związane są deformacje glacitektoniczne, występuje w nich także nieco porwaków i kier (R. Gotowała, A. Hałuszczak 1982). M. Baraniecka i Z. Sarnacka (1971) w dolinach rzek wyróżniły dwie terasy nadzalewowe, autorki te nie poddały jednak tych form szczegółowym badaniom. Vistuliańskie osady teras rzecznych opisywane są na terenie odkrywki KWB Bełchatów jako seria Piaski (A. Hałuszczak 1982) lub formacja Piaski (D. Krzyszkowski, K. Brodzikowski 1987). Formację tę stanowią osady mułkowe i piaszczyste z wkładkami organicznymi. Holoceńskie osady rzeczne budujące terasę zalewową Widawki określono mianem formacji Widawki, a holoceńskie osady organiczne sedymentacji jeziornej znane są jako formacja Szeroki (D. Krzyszkowski, K. Brodzikowski 1987; M. Baraniecka 1987). Poziomy terasowe, wydzielone w oparciu o ustalenia M. Baranieckiej i Z. Sarnackiej (1971), występujące w dolinie Krasówki koło Grabka opisał P. Marosik (2000 i 2002). W wymienionych opracowaniach P. Marosika występują jednak różnice dotyczące budowy oraz wzajemnego stosunku poziomów terasowych wydzielonych wg Baranieckiej i Sarnackiej. Zasadnicze różnice dotyczą budowy terasy wyższej (por. P. Marosik 2002, ryc. 4 i 5: 3, 4 oraz P. Marosik 2000, ryc. 6: 5, 6). Sądzę, że właściwa jest interpretacja P. Marosika (2000). Dla rozpatrywanych kwestii zasadnicze znaczenie mają ustalenia Turkowskiej (1988, 1997, 1999, 2006), dotyczące budowy i rozwoju vistuliańskich teras rzecznych w regionie łódzkim. Według Turkowskiej trzon terasy wysokiej na Wyżynie Łódzkiej budują osady mułkowo-piaszczyste w spągu i piaszczysto-mułkowe w stropie nawarstwienia te akumulowane były przede wszystkim w środkowym plenivistulianie (K. Turkowska 1999). Powierzchnia erozyjna, datowana na około 20 ka BP, oddziela trzon terasy wysokiej od stropowych piaszczystych osadów najwyższego zasypania vistuliańskiego. Akumulacja ta przebiegała w warunkach peryglacjalnego klimatu górnego plenivistulian. W budowie tego poziomu istotną rolę odgrywają osady stokowe i proluwialne (K. Turkowska 1997). Na przełomie górnego plenivistulianu i późnego vistulian (ca 14,5 ka BP) dochodziło do rozcinania terasy plenivistuliańskiej i morfologicznego kształtowania wysokiego poziomu dolinnego. W późnym vistulianie przeważała erozja, okresowo dochodziło do agradacji osadów różnice lokalne są tutaj wyraźne. W regionie łódzkim przechodzenie rzek z odpływu roztokowego na meandrowy zachodziło w okresie późnego vistulianu i na przełomie vistulianu i holocenu (K. Turkowska 1988, 1997). Osiem interesujących nas stanowisk znajduje się w obszarze położonym pomiędzy środkowymi odcinkami Krasówki (Krasawy) na wschodzie i Niecieczy na zachodzie. I jednocześnie na południe od Broszęcina i na północ od Zabrzezia, Będkowa i Brutusa. Opisany obszar na południowym wschodzie bezpośrednio przylega do odcinka doliny Krasówki badanego przez P. Marosika (2000, 2002, por. też Z. Balwierz i in. 2005). Badany teren leży w południowo zachodniej części Kotliny Szczercowskiej, a na południu graniczy z Wysoczyzną Bełchatowską. Na badanym obszarze (ryc. 1), stanowiącym fragment międzyrzecza Krasówki i Niecieczy, przeważają obszary wysoczyznowe. Stanowią je przede wszystkim wysoczyzny morenowe oraz równiny wodnolodowcowe zbudowane z osadów zlodowacenia odry, w tym głównie stadiału warty. Miejscami na powierzchniach nachylonych występują wychodnie glin zwałowych stadiału maksymalnego (Z. Sarnacka 1967). Część form wypukłych, np. w Kolonii Broszęcinie, wspomniana autorka kwalifikuje do moren martwego lodu, być może mamy tam także do czynienia z formami akumulacji szczelinowej lub przetainowej. Wysoczyzny, których zrąb został uformowany w okresie recesji lądolodu warty ulegały przekształceniom w okresie vistulianu i nabrały cech rzeźby peryglacjalnej. Powierzchnie wysoczyznowe osiągają wysokości bezwzględne do około 188 m n.p.m. Założenia głównych form wklęsłych miały miejsce także co najmniej u schyłku wartianu. W okresie arealnego zaniku tego lądolodu w dolinach Krasówki i Niecieczy rozwinęły się, w wyniku zatamowania odpływu wód proglacjalnych, rozległe wytopiska (Z. Sarnacka 1970, M. Baraniecka i Z. Sarnacka 1971). Były one zapewne drenowane szlakiem pradolinnym na południowy zachód, ku dolinie Warty (H. Gawlik 1970). Wyróżnione równiny wodnolodowcowe rozwinięte są głównie na obrzeżu wysoczyzn w kontakcie z formami dolinnymi. Ich wysokości bezwzględne są przeważnie niższe niż rzędne sąsiadujących wysoczyzn morenowych i nie przekraczają 180 m n.p.m. Wyższe wartości osiągają rzędne równiny wodnolodowcowej, na której zlokalizowane jest stanowisko Grabek (7). Główna faza rozwoju elementów rzeźby fluwialnej interesujących nas odcinków dolin, zgodnie z zarysowanym wyżej schematem, przypadała na vistulian oraz przełom vistulianu i holocenu. Etapy vistuliańskiego i holoceńskiego rozwoju doliny Krasówki w rejonie Grabka i Chabielic opisał P. Marosik (2000, 2002). Na analizowanym obszarze nie prowadzono szczegółowego rozpoznania morfologii i ewolucji form dolinnych. Wyróżniono, w oparciu o kryteria topograficzne i litologiczne, terasy rzeczne skorelowane z poziomami akumulowanymi w plenivistulianie przez rzeki o roztokowym układzie koryt. W dolinie Krasowej oraz w dolinie jej dopływu terasa rzeczna na badanym odcinku ma zmienną szerokość, osiągającą maksymalnie w rejonie Broszęcina Kolonii około 1 km. Wysokości bezwzględne tego poziomu zmieniają się od 174-176 m n.p.m. na południu w Podlasie do 171-172 m n.p.m. na północy obszaru w Broszęcinie. Pelnivistuliańska terasa rzeczna rozwinięta w dolinie Niecieczy osiąga na badanym obszarze maksy-

Cechy geomorfologiczne położenia stanowisk archeologicznych na obszarze... 15 malną szerokość około 0,5 km, a wysokość jej współczesnej powierzchni zmienia się od około 169-170 do 167-168 m n.p.m. Omawiany poziom dolinny wyróżniono także w dolinie niewielkiego bezimiennego cieku stanowiącego dopływ Niecieczy w rejonie Brutusa, a wypływającego z okolic Józefina i wykorzystującego zapewne starszą formę dolinną (być może o charakterze pradolinnym). Nie wyróżniono terasy niskiej akumulowanej w regionie łódzkim w późnym vistulianie. Można zakładać, że poziom ten może tworzyć wyższe partie den dolinnych oraz niskie listwy leżące poniżej terasy plenivistuliańskiej (por. P. Marosik 2000). Ostateczne kształtowanie rzeźby dolinnej badanego obszaru przypada na holocen, kiedy dochodziło do rozwoju rzeźby den dolinnych. Dna dolinne nie były przedmiotem szczegółowego rozpoznania. Współczesne równiny zalewowe tworzą liczne rozszerzenia osiągające, np. w rejonie Chabielic, ponad kilometrową szerokość i łączące je przewężenia, o szerokościach nawet rzędu kilkudziesięciu metrów. Rozszerzenia są morfologicznym śladem obniżeń wytopiskowych z okresu deglacjacji lądolodu warty. Badania P. Marosika (Z. Balwierz i in. 2005) w dolinie Krasówki na południe od Chabielic dowodzą przykrycia rzeźby dna dolinnego młodymi subatlantyckimi seriami pozakorytowymi. Przykrywają one różnowiekowe elementy równiny zalewowej, tj. piaszczyste cokoły późnovistuliańskie i holoceńskie zbudowane z serii korytowych oraz paleokoryta wypełnione głównie osadami organicznymi gytiami, mułkami organicznymi i torfami (por. też Z. Sarnacka 1967). Jedynie szczegółowe sondowania geologiczne pozwoliłyby na pełne rozpoznanie litologii den dolinnych. Bardzo powszechnym i wyraźnie rysującym się w morfologii badanego obszaru elementem rzeźby są pola piasków przewianych i wydmy. Wiekowo ich akumulacja jest powszechnie korelowana z późnym vistulianem i różnymi fazami holocenu. Wydmy Kotliny Szczercowskiej były przedmiotem badań H. Gawlika (1969). Ich powstanie łączone jest z osuszeniem starszych poziomów dolinnych, związanym z obniżeniem den dolinnych w późnym vistulianie. Na badanym obszarze piaski eoliczne zajmują rozległe powierzchnie przede wszystkim w obrębie wysoczyzn. Wyraźnie rysuje się strefa zajmowana przez formy akumulacji eolicznej biegnąca południkowo w środkowej części obszaru i osiągająca miejscami ponad 1 km szerokości. Najlepiej rozwinięte wydmy na obszarze występują w Broszęcinie i na północ od wsi Wyrwas. Ramiona największych wydm osiągają 1 km długości, a ich wysokości względne dochodzą do 10 m. Istotnym, także z punktu widzenia czynników lokalizacji osadnictwa, elementem rzeźby obszaru są liczne dolinki denudacyjne rozwijane głównie w warunkach peryglacjalnych vistulianu oraz równiny torfowe wypełniające obniżenia o różnej genezie, w tym deflacyjnej. 3. Wyniki i wnioski 3.1. Cechy położenia stanowisk archeologicznych Wszystkie badane stanowiska zlokalizowane zostały na pograniczu różnych stref morfologicznych i różnych jednostek litologicznych. Odległość żadnego z nich od terasy rzecznej nie przekracza 0,5 km. Tylko dwa punkty w Kodraniu i Kolonii Chabielicach są dalej niż 0,5 km od dna doliny i dystans ten osiąga niemal 1,0 km. Odległość stanowisk od powierzchni wysoczyznowych także nie przekracza 0,5 km. Charakterystyczna jest lokalizacja większości punktów w dolinach lub w bezpośrednim sąsiedztwie ich górnych krawędzi. W efekcie czego wyższe i bardziej oddalone partie wysoczyznowe są całkowicie pozbawione pradziejowych i wczesnohistorycznych punktów osadniczych. Ciążenie badanego osadnictwa ku dolinom rzecznym, a w co najmniej trzech przypadkach ku dnom dolinnym jest na badanym obszarze wyraźne. Trzeba podkreślić, że jest to cecha bardzo często obserwowana w analizach lokalizacyjnych osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Dla osadnictwa pradziejowego związek stanowisk i stref osadniczych z wklęsłymi formami terenu, przeważnie dolinami rzek średniej wielkości podkreślali m.in.: S. Kurnatowski (1963, 1966, 1968, 1975, 1975a); A. Niewęgłowski (1972, 1975); J. Pyrgała (1971, 1972); J. Kruk (1973, 1980, 1983); K. Przewoźna (1974); T. Makiewicz (1979); J. Ostoja-Zagórski (1982); Z. Kobyliński (1988); J. Strzałko i J. Ostoja-Zagórski (1995); J. Kruk i in. (1996); S. Czopek (2004); A. Pelisiak (2004); A. Pelisiak i J. Kamiński (2004); Z. Balwierz i in. (2005); P. Kittel (2005). Z kolei dla osadnictwa z wczesnego średniowiecza lokalizację taką opisali w środkowej Polsce m.in. T. Krzemiński (1970), T. Bartkowski (1978), K. Goździk (1982). Badana grupa stanowisk osadowych zlokalizowana została także w bliskim sąsiedztwie równin torfowych. Tylko odległość osady w Broszęcinie Kolonii od najbliższego mokradła osiąga 0,5 km. W badaniach uwarunkowań lokalizacyjnych osadnictwa pradziejowego autorzy często stwierdzają preferowanie obszarów o znacznym zróżnicowaniu geokompleksów (m.in.: S. Kurnatowski 1963, 1966, 2004; J. Pyrgała 1971, 1972; K. Przewoźna 1974; J. Ostoja-Zagórski 1982; J. Godłowski 1983; K. Szamałek 1985; W. Niewiarowski 1990; Z. Kurnatowska, S. Kurnatowski 1991; W. Dzieduszycki 1993; J. Strzałko i J. Ostoja- Zagórski 1995; A. Pelisiak 2004; P. Kittel 2005).

16 Piotr Kittel Pod względem morfologicznym, wśród interesujących nas punktów, wyróżnić można grupę stanowisk wysoczyznowych Broszęcin Kolonia, Grabek 7, Kolonia Chabielice i Kamień oraz grupę stanowisk dolinnych Krysiaki, Grabek 3, 5 i 17 i z pewnymi zastrzeżeniami Kodrań. Wśród stanowisk wysoczyznowych Broszęcin Kolonia zajmuje powierzchnię polodowcowej wysoczyzny morenowej w strefie występowania moren czołowych. Osady w Grabku 7, Kolonii Chabielicach i Kamieniu położone są na równinach wodnolodowcowych, choć w przypadku trzeciego punktu zarejestrowano dowody glacitektonicznego zaburzenia osadów. Osiedle w Kamieniu wkraczało na stok doliny Zabłocia (ryc. 5). Osady w Krysiakach i Grabku 5 i 17 (podobnie Grabek 3 por. Z. Balwierz i in. 2005) położone są na powierzchni terasy rzecznej wieku plenivistuliańskiego, choć powierzchnie te uległy przewianiu (w Grabku 17 wręcz zwydmieniu) w późnym vistulianie. Stanowisko w Kodraniu położone zostało w bliskim sąsiedztwie rozległej doliny Niecieczy, na niewielkim pagórku wydmowym otoczonym równiną denudacyjną. Inne znane stanowiska występujące na badanym obszarze (por. ryc. 1, sygn. 13) w tym także uwzględniane w badaniach P. Marosika (Z. Balwierz i in. 2005) preferowały lokalizację na powierzchniach akumulacyjnych teras rzecznych. Związek osadnictwa pradziejowego z powierzchniami teras rzecznych rejestrowano na różnych obszarach ziem polskich i w różnych okresach chronologicznych pradziejów i wczesnego średniowiecza (m.in.: S. Kurnatowski 1968, 1966, 1975; J. Pyrgała 1971, 1972; A. Niewęgłowski 1966, 1975; K. Przewoźna 1974; T. Bartkowski 1978; J. Godłowski 1983; Z. Kobyliński 1988; J. Kamiński 1993; A. Michałowski 2003; S. Czopek 2004; A. Pelisiak i J. Kamiński 2004; Z. Balwierz i in. 2005). Pod względem litologicznym wszystkie badane stanowiska zlokalizowano na podłożu piaszczystym, choć lokalnie występują w nich domieszki innych frakcji, lub pojawiają się strefy zbudowane z osadów gliniasto-piaszczystych. Zdaniem Pyrgały (1971, 1972), S. Kurnatowskiego (1975), J. Godłowskiego (1983) oraz E. Stupnickiej (1981), a także autora (P. Kittel 2004, 2005) lokalizacja obiektów na podłożu piaszczystym wiązała się z większą przepuszczalnością gruntu, co ułatwiało infiltrację wód opadowych i roztopowych. Piaski i piaski mułkowe stanowią podłoże obiektów archeologicznych na stanowiskach w Grabku 3, 5 i 17, Kodraniu oraz obu punktach w Krysiakach (ryc. 2, 3). Geneza tych serii jest przede wszystkim fluwialna, choć miejscami osady podlegały przewiewaniu eolicznemu. Bardziej zróżnicowane jest podłoże stanowiska w Broszęcinie Kolonii i Grabku 7, gdzie obok piasków występują piaski ze żwirami oraz piaski gliniaste akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalnej. Na stanowisku w Grabku 7 serie piaszczysto-żwirowe, pozbawione frakcji kamienistej i gliniastej, wystąpiły w północnej, wyżej położonej partii stanowiska, na której odkryto zgrupowanie obiektów ludności kultury łużyckiej. Z kolei osada w Kolonii Chabielicach zajmuje powierzchnię zbudowaną przede wszystkim z piasków, a miejscami piasków i żwirów wodnolodowcowych. Najbardziej zróżnicowane pod wzglądem litologicznym jest podłoże osady w Kamieniu (ryc. 4, 5). Większą część obszaru stanowiska budują pokrywy piaszczyste i piaszczysto żwirowe oraz gliniasto-piaszczyste przede wszystkim genezy wodnolodowcowej. Miejscami występują, niekiedy dość rozległe, wyspy zbudowane z utworów gliniastych. Serie te oraz towarzyszące im pokrywy piaszczysto-żwirowe cechują się strukturami zaburzeniowymi zapewne genezy glacitektonicznej. Zasięg lateralny, utworów gliniastych zwiększa się w głębszych partiach gruntu. Największy obszar pokrywy gliniaste zajmują w strefie II stanowiska w arach pasów A-D i słupów 3-6, gdzie zajmują obszar około 7-8 arów. Względy topograficzne zdecydowały o znacznym udziale na obszarze omawianego stanowiska utworów stokowych, powstałych w warunkach peryglacjalnych vistulianu (por. ryc. 4 i ryc. 8: sygn. 14, 14a, 15). Bardzo interesujące, z punktu widzenia czynników lokalizacji osadnictwa, jest występowanie na stanowisku w Kamieniu pokryw żwirowych bogatych w okruchy skał węglanowych. Pokrywy te są wbudowane w serie zaburzone glacitektoniczne. Zajmują one powierzchnię około 3 arów (ryc. 4: 8). Duże obiekty częściowo zagłębione w ziemi o funkcjach mieszkalnych lub gospodarczych odkryte na stanowisku w Kamieniu zakładane były przede wszystkim na podłożu piaszczystym, w tym piaszczysto-żwirowym i piaszczysto-gliniastym. Nierzadko (np. obiekty nry: 22, 22a, 33, 38, 39, 37, 53, 60, 61) swym spągiem osiągały strop serii gliniastych występujących w podłożu, niekiedy strop gliny był nieznacznie zniwelowany. Także część pieców wapienniczych miała dno uformowane w naturalnych utworach gliniastych podłoża. Należy zwrócić uwagę, że obszar największego rozprzestrzenienia serii gliniastych na powierzchni stanowiska nie był wyłączony z użytkowania. Wyraźnie dominują tam jednak dołki posłupowe świadczące o lokalizacji konstrukcji naziemnych wznoszonych w konstrukcji słupowej. Na stanowiskach w Krysiakach oraz w Kodraniu wszystkie obiekty archeologiczne, w większości jamy gospodarcze, wystąpiły na podłożu piaszczystym i piaszczysto-mułkowym (ryc. 6, 7). W Kodraniu obiektów osadowych nie zarejestrowano na obszarze zbudowanym z piasków gliniastych, sąsiadującym bezpośrednio ze stanowiskiem. Z topograficznego punktu widzenia wszystkie stanowiska zajmują powierzchnie nachylone słabo nachylone stoki o średniej inklinacji nie przekraczającej 3º. Osadnictwo pradziejowe rzadko wkracza na stoki umiarkowanie nachylone, tj. o nachyleniach ponad 4º (wg M. Klimaszewskiego 1994). Wyjątkowo silne nachylenia powierzch-

Cechy geomorfologiczne położenia stanowisk archeologicznych na obszarze... 17 ni, osiągające niemal 6º, występują tylko na obszarze osady w Kamieniu i jak na warunki lokalizacyjne punktów osadowych jest to wartość bardzo wysoka. Wysoką wartość maksymalnego nachylenia powierzchni uzyskano także dla stanowiska w Krysiakach 9, w tym przypadku jednak osadnictwo najprawdopodobniej nie wkraczało w tę strefę. Stanowiska w Krysiakach oraz w Kodraniu wkraczają swym zasięgiem na niewielkie lokalne kulminacje terenu. W przypadku stanowiska w Kodraniu w rejonie nieznacznych kulminacji wału wydmowego daje się zauważyć koncentrację obiektów archeologicznych, zwłaszcza odkrywanych jam zasobowych. Kierunki ekspozycji zajmowanych powierzchni stokowych są w badanej grupie stanowisk różne, uzależnione od lokalnych cech rzeźby i nie wydaje się aby ten element odgrywał istotną rolę lokalizacyjną. 3.2. Osady o genezie antropogenicznej zarejestrowane na obszarze stanowisk archeologicznych W badaniach litologicznych prowadzonych na obszarze omawianych stanowisk zarejestrowano obecność osadów stokowych zapewne genezy antropogenicznej. Najpowszechniej, najbardziej rozbudowane i najbardziej miąższe utwory wystąpiły na stanowisku w Kamieniu (ryc. 8: 3, 4, 9, 10, 11). Nawarstwienia te mają charakter diamiktonu rolnego i należy ich powstawanie wiązać z okresem historycznym, a silne nachylenie terenu sprzyjało ich agrotechnicznej akumulacji. O związku pokryw z rolniczym zagospodarowywaniem terenu może pośrednio świadczyć fakt przykrywania przez nawarstwienia diamiktonu struktur interpretowanych jako wkopy po wykarczowanych korzeniach. Inny charakter mają nawarstwienia analizowane na stanowisku w Kodraniu, a których geneza wiązana jest pośrednio z ingerencją antropogeniczną (ryc. 2: sygn. 7; 6: 5, 11; aneks). Analogiczne osady zarejestrowano na stanowisku w Krysiakach (30) (ryc. 7: 12, aneks). Stanowią je średnio- i drobnoziarniste szarobrunatne piaski z wtrętami drobnych węgli drzewnych, zawierają one (miejscami liczne) fragmenty pradziejowych naczyń ceramicznych. Średnia średnica ziarna tych osadów mieści się w przedziale 0,28-0,35 mm (M z = 1,53-1,83 phi), ich wysortowanie znajduje się na pograniczu średniego i słabego (= 0,73-0,97), niewielka, bliska zeru jest także skośność rozkładu uziarnienia (Oski od -0,05 do 0,06). W zestawieniu (ryc. 11, aneks) znajdują się trzy próbki, dla których obliczone wskaźniki wybiegają poza wyznaczone granice. Są to próbki o symbolach P 21/F, P 21/G i P 22/F. W przypadku profilu P 21 mamy do czynienia z osadami piaszczysto-gliniastymi podłoża stanowiska. Próbka P 22/F pochodzi z głębszych serii podłoża stanowiska. Osady omawianej serii wykazują cechy zbliżone do osadów źródłowych, tj. nawarstwień piaszczystych budujących powierzchnie terasowe i formy eoliczne, na których założono stanowiska. Cechy omawianych utworów, zarówno teksturalne, jak i strukturalne, są zbliżone do cech osadów akumulowanych pod wpływem antropopresji pradziejowej na stokach stanowisk w Wierzbowej (P. Kittel i J. Twardy 2003, Twardy i in. 2004) i w Polesiu (J. Twardy i J. Forysiak 2006) (ryc. 11). Zdaniem J. Twardego (J. Twardy i J. Forysiak 2006) tego typu pokrywy stokowe są utworzone przez serie deluwialne (piaski deluwialne) i powstały w wyniku spłukiwania rozproszonego na powierzchni słabo nachylonego stoku oraz rozbryzgu. Charakterystyczna jest dla nich nieznaczna laminacja lub struktura masywna. Dla serii tych typowy jest nieznaczny wzrost wysortowania osadu w stosunku do osadów źródłowych oraz zubożenie we frakcje najdrobniejsze i najgrubsze. Charakterystyczne jest ponadto występowanie domieszek węgla organicznego oraz związków żelaza cechy te są widoczne makroskopowo, m.in. w barwie osadu. Zdaniem J. Twardego (J. Twardy i J. Forysiak 2006, tam dalsza lit.) akumulacja pokrywy o opisywanych cechach następowała w warunkach antropopresji na słabo nachylonych stokach pozbawionych roślinności najpewniej na obszarze punktów osadowych. Autor ten uważa, że za akumulację pokrywy odpowiadały wody roztopowe działające na powierzchni przemarzniętego podłoża. Początki akumulacji omawianych serii zarówno w Wierzbowej (P. Kittel i J. Twardy 2006), jak i w Polesiu (J. Twardy i J. Forysiak 2006) datowane są na wczesną epokę brązu. Podobnie, tj. na epokę brązu, można datować osady w Kodraniu, czego dowodzą fragmenty naczyń ceramicznych analogicznych do form odkrywanych w obiektach archeologicznych. W przypadku stanowiska w Krysiakach, serie hipotetycznie należy łączyć także z fazą osadnictwa z wczesnej epoki żelaza. Osady przykrywają bowiem obiekty związane z osadnictwem ludności kultury łużyckiej, a obiekty wczesnośredniowieczne były najprawdopodobniej wkopywane w pokrywę deluwialną. Utwory deluwialne akumulowane pod wpływem antropopresji w Kodraniu i Krysiakach różnią się nieco od pokryw z Wierzbowej i Polesia. Różnica dotyczy średniej średnicy ziarn, które są nieco grubsze (ryc. 11). Ta niewielka odmienność wynika z odmiennych cech osadów źródłowych. Jednocześnie należy podkreślić nieznaczne tylko przekształcanie cech teksturalnych osadów tworzących pokrywę deluwialną w stosunku do nawarstwień podłoża jest to wyraźnie czytelne w profilach P 11 i P 12 (Kodrań) oraz PI-VI i P2 (Krysiaki). Podsumowując powyższą kwestię należy stwierdzić, że na stanowiskach w Kodraniu i Krysiakach (30) musiało dochodzić w okresach funkcjonowania osadnictwa pradziejowego do znacznego odsłonięcia powierzchni, na której zwłaszcza w okresach przedwiośnia następowała akumulacja osadów deluwialnych.

18 Piotr Kittel Utwory o podobnych cechach, nie poddane analizom uziarnienia, wystąpiły na stanowisku w Grabku 17. Osobną kwestię na stanowisku w Krysiakach stanowią nawarstwienia organiczno-mineralne i organiczne odkryte w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska, po jego północnej stronie, przy dolnej krawędzi doliny cieku (ryc. 7). Osady te są włożone w pokrywę deluwialną, składają się na nią zarówno osady stokowe w górnej partii, jak rzeczne facji pozakorytowej w dolnej partii odkrywki. Nie jest możliwe na obecnym etapie badań określenie wieku tych osadów, choć zainicjowanie ich akumulacji należy wiązać z procesami antropogenicznymi, prowadzącymi do uruchomienia procesów stokowych oraz akumulacji w dnie doliny. Brak niestety dotychczas datowań bezwzględnych osadów organicznych nakrytych przez omawiane nawarstwienia. 3.3. Możliwości rolniczego użytkowania otoczenia stanowisk archeologicznych Lokalizacja osadnictwa w bezpośrednim sąsiedztwie wilgotnych siedlisk bagienno-torfowiskowych miała zapewnić dostęp do zasobnych gleb hydrogenicznych nisko położonych obszarów, które użytkowano głównie jako miejsca stałych upraw ogrodowych (S. Kurnatowski 1968, 1975). Zdaniem tegoż autora rola upraw ogrodowych w całokształcie struktury plonów była bardzo istotna. Umożliwiała ona uzyskiwanie potencjalnie znacznie wyższych plonów, w szczególności z uprawy roślin motylkowych (S. Kurnatowski, Wiślański 1966; S. Kurnatowski 1966, 1968, 1975, 1981). Szczególnie dogodne obszary dla lokalizowania upraw ogrodowych stanowiły rozszerzenia den dolin. Jednocześnie nie należy pomijać w analizach możliwości innych kierunków wykorzystania den dolinnych np. zbieractwo, pozyskiwanie m.in. trzciny, młodych pędów drzew (J. Kruk 1973, K. Szamałek 1983, W. Dzieduszycki 1993). Dyskutowana była możliwość wypasu zwierząt na obszarach podmokłych (J. Kruk 1973, J. Pyrgała 1973). Jak już wspomniano wyżej, ważnym dla osadnictwa elementem rzeźby doliny są akumulacyjne terasy rzeczne. Są one uważane za strefy użytkowane w technice ornej, na których zakładane były pola uprawne związane głównie z produkcją zbożową. Uprawom polowym sprzyjały bowiem zdaniem m.in. S. Kurnatowskiego (1968, 1975a) czy T. Bartkowskiego (1978) mniej zwięzłe osady podłoża terasy rzecznych lub wyższych (ostańcowych) partii den dolin. Podłoże piaszczyste i pylaste ze stosunkowo wysokim zwierciadłem wód podziemnych dobrze nadawało się do uprawy przy użyciu nieuzbrojonego radła drewnianego (por. S. Kurnatowski 1966, 1975a, 1981), stosowanego w systemie gospodarki przemienno-odłogowej (w rozumieniu Z. Podwińskiej 1962, 1964, 1978). S. Kurnatowski (1968, 1975a, 1981) zakładał równoległe funkcjonowanie intensywnych oraz ekstensywnych upraw polowych. Do podobnych wniosków dochodzili J. Ostoja-Zagórski (1982) i J. Strzałko, J. Ostoja- Zagórski (1995). Z ich wnioskami zgadzali się m.in. Z. Podwińska (1978) czy W. Dzieduszycki (1993). Pola uprawiane w technice ornej zajmowały głównie powierzchnie teras rzecznych, ekstensywna gospodarka żarowa wkraczała z kolei na wyżej leżące obszary, w tym na wysoczyzny (S. Kurnatowski 1966, 1975; por. też J. Kruk 1973, 1980, 1983). Według Podwińskiej (1962, 1964), a także M. Gedla (1989) szersze użycie radła drewnianego nastąpiło na ziemiach polskich w okresie halsztackim. M. Klichowska (1984) uznała okres halsztacki za przełomowy dla rozwoju upraw zbożowych (por. uwagi J. Godłowskiego 1966, a także Lityńskiej-Zając 2005). Do podobnych wniosków doszedł J. Ostoja-Zagórski (1982). Rozległe powierzchnie wysoczyznowe, pozbawione drugorzędnych obniżeń, uznawane są za anekumeny w pradziejach (por. S. Kurnatowski 1968, 1975; J. Pyrgała 1971; J. Godłowski 1983; J. Strzałko, J. Ostoja- Zagórski 1995). Dotychczasowa literatura archeologiczna dowodzi słabego nasycenia pradziejowymi obiektami archeologicznymi obszarów o podłożu gliniastym. Samo osadnictwo omijało zaś przeważnie strefy wododziałowe (S. Kurnatowski 1963, 1975; J. Pyrgała 1971; J. Godłowski 1983; Z. Kobyliński 1988; J. Strzałko i J. Ostoja-Zagórski 1995). W przypadku stanowisk położonych na wysoczyznach lokalizacja punktów wiąże się zdaniem S. Kurnatowskiego (1963, 1968) i A. Niewęgłowskiego (1972) z obecnością niewielkich wklęsłych form terenu. Skraje wysoczyzn, przed wprowadzeniem żelaznych elementów narzędzi ornych, mogły być zagospodarowywane uprawowo przy zastosowaniu techniki wypaleniskowej (żarowej), w systemie przerzutowym (S. Kurnatowski 1968, 1975; Z. Kurnatowska, S. Kurnatowski 1991). Plony uzyskiwane w pierwszym roku uprawy wypaleniska są znaczne (K. Moszyński 1967) i mogły wynosić nawet 8 q z ha (S. Kurnatowski 1975: s. 150). Tereny wysoczyznowe dobrze nadawały się ponadto do wykorzystania pastwiskowego (por. J. Pyrgała 1973; K. Szamałek 1985; W. Dzieduszycki 1993). Lasy wysoczyznowe szczególnie dobre warunki zapewniały dla wypasu świń oraz bydła rogatego (M. Dembińska 1975). Nie jest łatwe wskazanie wszystkich ważniejszych kierunków użytkowania stref krajobrazowych występujących w otoczeniu stanowisk archeologicznych. S. Kurnatowski (1966, 1975, także Z. Kurnatowska, S. Kurnatowski 1991), a także J. Ostoja-Zagórski (1982) oraz J. Strzałko, J. Ostoja-Zagórski (1995) podkreślają wielokierunkowość i elastyczność pradziejowej gospodarki uprawowo-hodowlanej. Jak zaznaczono wyżej wyraźnie rysuje się w badanej próbie stanowisk grupa obiektów o położeniu wysoczyznowym, choć zawsze na krawędzi dolin, oraz o położeniu dolinnym, związanym z terasami. W opisie głównych

Cechy geomorfologiczne położenia stanowisk archeologicznych na obszarze... 19 cech lokalizacji badanych stanowisk uwzględniono udział wyróżnionych jednostek morfologicznych w bezpośrednim otoczeniu punktów, w zasięgu ekwidystant 0,5 i 1,0 km (ryc. 9, 10). W oparciu o założenia metodyki opisanej w rozdziale 2, przeprowadzono analizę maksymalnych rozmiarów produkcji roślinnej, którą mogły potencjalnie wyprodukować w warunkach pradziejowej gospodarki rolnej społeczności zamieszkujące badane obszary. Decydujące znaczenia dla uzyskiwanych wielkości potencjalnej produkcji mają obszary den dolinnych oraz mokradeł położonych nie dalej niż 0,5 km od stanowiska osadowego (ryc. 10). Wynika to z wielokrotnie większego plonowania w uprawie w systemie ogrodowym. Maksymalną wielkość potencjalnych plonów na poziomie niemal 80 t uzyskano dla stanowiska w Grabku 17, z czego uprawy ogrodowe musiałyby dostarczyć ponad 70 t. Również znaczne rozmiary produkcji roślinnej możliwe były do uzyskania na obu stanowiskach w Krysiakach odpowiednio w Krysiakach 2 ponad 61 t i w Krysiakach 9 ponad 58 t, na dalszym miejscu lokuje się stanowisko w Grabku 5. Wszystkie cztery stanowiska położone są na terasach rzecznych w bezpośrednim sąsiedztwie den dolinnych, które mogły podlegać użytkowaniu gospodarczemu. Spośród czterech wymienionych stanowisk największy obszar zajmowała osada w Grabku 17, datowana na wczesną epokę żelaza. Wystąpiły na niej liczne jamy gospodarcze o charakterze zasobowym oraz prawdopodobnie relikty obiektów mieszkalnych. Bez wątpienia w tym przypadku mamy do czynienia z punktem funkcjonalnie związanym bezpośrednio z gospodarką rolną. W promieniu 0,5 km od centrum osady dno doliny, częściowo zajęte przez równiny torfowiskowe, zajmuje obszar ponad 47 ha. Przy plonowaniu na poziomie 15 q/ha cały obszar dostępnego dna dolinnego mógłby przynieść ponad 71 t produkcji roślinnej. Dodatkowe plony roślinne mogły dostarczyć uprawy zbożowe prowadzone na powierzchni terasy rzecznej. Terasa w promieniu 1,0 km od centrum osady osiąga niema 82 ha powierzchni. Plonowanie na poziomie 3 q/ha pozwoliłoby na zbiór rzędu 6-5 t w zależności od wielkości obszaru odłogowanego. Maksymalna potencjalna wielkość produkcji roślinnej mogła w otoczeniu osady w Grabku 17 osiągnąć niemal 78 t, co pozwoliłoby na zaspokojenie potrzeb pokarmowych populacji liczącej niemal 390 osób dorosłych. Przy założeniu użytkowania połowy dostępnego areału dna doliny produkcja roślinna obniżyłaby się do około 40 t, co pozwoliłoby na wyżywienie populacji liczącej około 200 osób. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że na przeciwległym stoku doliny, w odległości około 500 m, zlokalizowane zostało stanowisko Grabek nr 9, datowane na wczesną epokę żelaza (K. Szamałek i in. 2003), a także stanowisko 5 w tej miejscowości. Być może zatem uzyskane wyżej szacunki należy rozdzielić proporcjonalnie na oba punkty osadnicze. Przyjęcia większej ilości założeń wymaga ocena produkcji dla osady w Kamieniu. W ramach wyznaczonej dla osady w Kamieniu strefy eksploatacji gospodarczej występowała równina torfowa o powierzchni około 6,5-7 ha. Obszar ten znajdował się w odległości 150 m na SSE od stanowiska, w dnie doliny Strugi. W trakcie sondowań geologicznych nie natrafiono w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska na obecność biogenicznych nawarstwień bagienno-torfowiskowych (ryc. 5). Na północny zachód, w odległości ponad 1 km, od osady leży południowy kraniec rozległej równiny akumulacji biogenicznej. Dno doliny Strugi, w rejonie stanowiska, budują w głównej mierze osady mineralne, choć położenie topograficzne tego obszaru zapewniało z pewnością znaczną jego wilgotność. Jednocześnie w dnie doliny miejscami blisko powierzchni występują płaty glin, a także niewielkie obniżenia wypełnione piskami przewarstwianymi osadami organiczno-mineralnymi. Nie ma więc pewności czy w strefie dolinnej, w zasięgu ekwidystanty 0,5 km istniały, poza wspomnianą równiną torfowiskową, warunki dla prowadzenia upraw ogrodowych. Mineralne dno doliny cieku mogło być użytkowane w systemie odłogowej uprawy zbożowej. Do uprawy zbożowej mogły być także włączane wyższe partie teras. Uprawa około 6 ha równiny torfowiskowej potencjalnie dałaby w systemie ogrodowym niecałe 14 t zbiorów. Orna uprawa zbożowa, w systemie przemienno-odłogowym, słabo nachylonych piaszczysto-mułkowych powierzchnia terasowych o powierzchni 20 ha dałaby plony rzędu zaledwie 1-1,5 t. Włączenie do upraw ogrodowych mineralnych partii dna dolinnego w zasięgu ekwidystanty 0,5 km przyniosłoby maksymalnie 16 t zbiorów. Wydaje się jednak, że dno dolinne zbudowane z osadów mineralnych mogło być zagospodarowane wyłącznie w uprawach zbożowych. Uprawy te przyniosłyby około 2,5-3,5 t. Omówione szacunki określają wielkość maksymalnego potencjalnego plonowania na poziomie około 13-30 ton, co pozwoliłoby zaspokoić potrzeby pokarmowe populacji liczącej odpowiedni od 70 do 150 dorosłych osób. Prawdopodobnie w późnym okresie wpływów rzymskich pewne znaczenie dla ornej uprawy zbóż mogły mieć obszary równiny wodnolodowcowej oraz wysoczyny morenowej. Skraje wysoczyzn mogły być zagospodarowywane uprawowo, przy zastosowaniu techniki wypaleniskowej (żarowej), w systemie przerzutowym (inaczej nowinowym czy jednopolowym). Uprawy te zwiększyłyby o trudną do oszacowania wielkość (rzędu najwyżej 20 t) produkcji roślinnej. Osada w Kodraniu przyniosła odkrycia jam gospodarczych o funkcjach zasobowych. Jednocześnie brak jest w najbliższym otoczeniu stanowiska większych powierzchni zdatnych do upraw w systemie ogrodowym. Peryferyjnie położona jest strefa terasy rzecznej o powierzchni niecałych 84 ha (w zasięgu ekwidystanty 1,0 km). Jej orna uprawa zbożowa mogła dać plony zaledwie około 5-6 ton.

20 Piotr Kittel Przedstawione szacunki winny być oparte na bardziej szczegółowym rozpoznaniu litologii i paleogeografii den dolinnych w najbliższym (tj. co najmniej do 0,5 km) otoczeniu badanych stanowisk, strefy te cechuje bowiem znaczne zróżnicowanie morfologiczne i duża dynamika ich rozwoju. Zaprezentowane analizy winny także zostać poparte wynikami analiz źródeł dla rekonstrukcji paleoekonomicznych. Niestety dla omawianych stanowisk brak jest badań archeobotanicznych czy archeozoologicznych. Dane porównawcze, którymi można się posłużyć pochodzą z badań prowadzonych w dolinie Krasówki w rejonie Grabka i Chabielic (Z. Balwierz i in. 2005). Niezwykle cennym źródłem są dwa profile palinologiczne obejmujące neoholocen i dowodzące stosowania gospodarki rolnej, w tym uprawy i hodowli w różnych proporcjach, we wczesnej epoce żelaza. Dla osadnictwa ludności kultury przeworskiej nie zarejestrowano wskaźników hodowli, a jednocześnie odnotowano zapis zagospodarowywania wyższych partii krajobrazowych. 4. Podsumowanie Uzyskane wyniki pozwalają na postawienie tez dotyczących funkcji omawianych stanowisk w pradziejowej sieci osadniczej w świetle cech lokalizacji punktów. Najciekawszym i najpełniej rozpoznanym obiektem jest osada w Kamieniu. W jej przypadku szczególną uwagę zwracają warunki topograficznej lokalizacji punktu. A. Michałowski (2003) stwierdza częstsze lokalizowanie osad z późnego okresu rzymskiego w wyższych strefach krajobrazowych. Znaczna partia osady w Kamieniu zajmuje silnie nachylony stok. Część obiektów (np. obiekty nr 33, 36) była wcięta w stok doliny. Nietypowe jest także podłoże litologiczne osady, tzn. płaty osadów gliniastych. Także warunki środowiskowe nie sprzyjały rozwojowi gospodarki rolnej. Choć w młodszym okresie wpływów rzymskich dochodziło do rozprzestrzeniania osadnictwa na obszary dotychczas słabo eksploatowane rolniczo (A. Dymaczewski 1963), co związane było z postępem technicznym (J. Godłowski 1983). Jednocześnie gospodarka rolna w okresie wpływów rzymskich była silniej ukierunkowana na uprawy zbożowe niż we wcześniejszych okresach (J. Godłowski 1983; S. Kurnatowski 1975a, 2004; M. Klichowska 1984; Z. Kurnatowska i S. Kurnatowski 1991; M. Makohonienko 2000; M. Lityńska-Zając 1997, 2005; P. Kittel 2004, 2005). Wydaje się jednak, że głównym czynnikiem lokalizacyjnym osady w Kamieniu było nagromadzenie gruzu wapiennego, eksploatowanego i przetwarzanego przez jej mieszkańców. Typową osadą rolniczą o znacznym zapleczu gospodarczym była osada na stanowisku Grabek 17 oraz mniejsze założenia na stanowiskach 3 i 5. Znacznym zapleczem gospodarczym dysponowały także punkty położone w Krysiakach. Wydaje się jednak, że ich rozwój (zwłaszcza Krysiaki 2) ograniczała zbyt mała przestrzeń dla rozwoju obiektów osadniczych. W przypadku Krysiaków 9 niekorzystnym elementem była także niewielka szerokość dna dolinnego w bezpośrednim sąsiedztwie punktu. Stanowisko w Kodraniu prawdopodobnie należy wiązać z eksploatacją otaczających obszarów wysoczyznowych w młodszej epoce brązu. Osadę tworzył zapewne zespół niewielkich osiedli (obozowisk?), na które składały się liczne jamy zasobowe oraz pojedyncze obiekty mieszkalne. Jamy zasobowe zakładano w partiach kulminacyjnych słabo rozwiniętego wału wydmowego, w dość suchym podłożu piaszczystym. O dość istotnym odkryciu powierzchni i uruchomieniu osadów podłoża na obszarze osiedla świadczy opisana wyżej pokrywa deluwialna być może występują w niej także wkładki eoliczne. Podobny charakter mogły mieć także punkty osadnicze w Krysiakach 2 i Kolonii Chabielicach z początków epoki żelaza oraz być może osadnictwo ludności kultury łużyckiej na stanowisku w Grabku 7. Stanowiska wysoczyznowe w Broszęcinie Kolonii oraz w Grabku 7 należy wydaje się łączyć z eksploatacją równin morenowych i górnej krawędzi doliny. Jak wspomniano wyżej profile palinologiczne z doliny Krasówki (Z. Balwierz i in. 2005) dowodzą eksploatacji wyższych partii krajobrazu przez społeczności kultury przeworskiej. W Grabku 7 mamy zatem być może do czynienia ze śladem kolonizacji rolniczej. Jednak obecność pieców wapienniczych oraz ślady mogące świadczyć o prawdopodobnym prowadzeniu na obszarze osady produkcji garncarskiej dowodzą produkcyjnych funkcji osady, dla której zapleczem surowcowym mogła być wysoczyzna. Trudniej wskazać na główne czynniki lokalizacyjne osady w Broszęcinie Kolonii. W jej przypadku znaczenie odgrywać mogło zapotrzebowanie surowcowe oraz rolnicza eksploatacja wysoczyzny w warunkach wielokierunkowej gospodarki ludności kultury łużyckiej wczesnej epoki żelaza.

Cechy geomorfologiczne położenia stanowisk archeologicznych na obszarze... 21 Ryc. 1. Szkic geomorfologiczny zachodniej części obszaru złoża Szczerców KWB Bełchatów 1 wysoczyzny morenowe; 2 moreny martwego lodu; 3 równiny wodnolodowcowe; 4 równiny denudacyjne; 5 terasy rzeczne (nadzalewowe); 6 pokrywy piasków przewianych; 7 wydmy; 8 dna dolinne; 9 równiny torfowe; 10 dolinki denudacyjne; 11 długie stoki; 12 badane stanowiska archeologiczne: 1 Broszęcin Kolonia 7, 2 Grabek 5, 3 Grabek 7, 4 Grabek 17, 5 Kodrań 1, 6 Krysiaki Będkowskie 2, 7 Krysiaki 9; 13 inne większe stanowiska archeologiczne.

22 Piotr Kittel Ryc. 3. Plan stanowiska 2 w Krysiakach Będkowskich (KWB 30). 1 - lokalizacja przekroju litologicznego (ryc. 7).

Cechy geomorfologiczne położenia stanowisk archeologicznych na obszarze... 23 Ryc. 4. Plan stanowiska i podłoże litologiczne głównej części stanowiska w Kamieniu 1 - obiekty zagłębione w ziemi; 2 - dołki posłupowe; 3 - strefy występowania warstwy kulturowej; 4 - piece wapiennicze; 5 - linia przekroju geologicznego; 6 - lokalizacja przekroju litologicznego (ryc. 8); 7 - piaski i piaski ze żwirami wodnolodowcowe 8 - strefa nagromadzenia okruchów skał węglanowych w żwirach wodnolodowcowych; 9 - piaski gliniaste, piaski mułkowe, gliny piaszczyste, mułki o strukturach zaburzonych glacitektonicznie; 10 - gliny piaszczyste; 11 - piaski gliniaste i gliny piaszczyste stokowe.

24 Piotr Kittel Ryc. 5. Przekrój geologiczny podłoża stanowiska w Kamieniu i doliny Zabłocia Zlodowacenie odry, stadiał warty: 1 - gliny zwałowe; 2 - gliny słabo piaszczyste ablacyjne; 3 - piaski i mułki, miejscami gliniaste wodnolodowcowe; 4 - piaski i żwiry wodnolodowcowe; 5 - piaski drobne i piaski mułkowe wodnolodowcowe; 6 - piaski gliniaste, piaski mułkowe, gliny piaszczyste, mułki o strukturach zaburzonych glacitektonicznie; plenivistulian: 7 - piaski mułkowe i piaski gliniaste ze żwirami; 8 - piaski ze żwirami, miejscami piaski mułkowe rzeczne; 9 - piaski gliniaste i gliny piaszczyste stokowe; późny vistulian/holocen: 10 - piaski miejscami organiczne; 11 - położenie sond i odkrywek geologicznych; 12 - lokalizacja obiektów archeologicznych w rejonie linii przekroju

Cechy geomorfologiczne położenia stanowisk archeologicznych na obszarze... 25 Ryc. 7. Przekrój litologiczny podłoża stanowiska w Krysiakach (30) 1 - poziom orno-próchniczny; 2 - brunatny piasek próchniczny; 3 - brunatny i szary piasek próchniczny warstwowany; 4 - szary piasek słabo próchniczny; 5 - jasnoszare piaski przewarstwiane brunatnymi piaskami organicznymi; 6 - ciemnoszary piasek organiczny; 7 - szary piasek próchniczny; 8 - rdzawobrunatny piasek słabo próchniczny; 9 - ciemnobrunatny piasek mułkowy organiczny; 10 - mułki organiczne; 11 - piaski mułkowe; 12 - szare i brunatne piaski; 13- żółte piaski różnoziarniste laminowane; 14 - żółte piaski różnoziarniste słabo warstwowane; 15 - położenie profili litologi

26 Piotr Kittel Ryc. 8. Przekrój litologiczny podłoża stanowiska w Kamieniu (104) 1 - piaski gliniaste z wtrętami węgli drzewnych i z kamieniami, poziom orno-próchniczny; 2 - ciemnoszary piasek różnoziarnisty z węglami drzewnymi; 3 - brunatnoszary piasek drobnoziarnisty ze żwirem słabo próchniczny; 4 - brunatnożółty piasek różnoziarnisty ze żwirem bezstrukturalny; 5 - szarożółty piasek różnoziarnisty z wtrętami próchnicznymi; 6 - szary piasek różnoziarnisty próchniczny ze żwirem, z wtrętami węgli drzewnych; 7 - szarobrunatny piasek różnoziarnisty słabo warstwowany ze żwirem; 8 - szary piasek próchniczny; 9 - ciemnobrunatny piasek różnoziarnisty z wtrętami organicznymi; 10 - brunatny piasek różnoziarnisty organiczny; 11 - brunatny piasek słabo organiczny; 12 - szary piasek organiczny z wtrętami węgli drzewnych; 13 - szarożółty piasek różnoziarnisty pylasty bezstrukturalny; 14 - szarożółty piasek ze żwirem; 14a - horyzont kamienisty; 15 - żółty piasek słabo pylasty; 16 - oliwkowoszary piasek gliniasty słabo warstwowany, 17 - szara glina; 18 - spąg nawarstwień diamiktonu rolnego; 19 - spąg serii przemieszanych antropogenicznie

Cechy geomorfologiczne położenia stanowisk archeologicznych na obszarze... 27 Ryc. 9. Strefy morfologiczne w otoczeniu stanowisk archeologicznych w zasięgu ekwidystant 0,5 km i 1,0 km 1 - równiny torfowe; 2 - równiny zalewowe; 3 - terasy rzeczne; 4 - pozostałe strefy morfologiczne (głównie wysoczyzny morenowe i równiny wodnolodowcowe); 5 - ekwidystanty 0,5 km i 1,0 km

28 Piotr Kittel Ryc. 10. Udział wyróżnionych stref morfologicznych w otoczeniu stanowisk archeologicznych (por. ryc. 9) A w zasięgu ekwidystanty 0,5 km, B w zasięgu ekwidystanty 1,0 km) 1 równiny torfowe; 2 równiny zalewowe; 3 terasy rzeczne