Geomorfologiczne uwarunkowania

Transkrypt

1 VII Zjazd Geomorfologów Polskich kraków 2005 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa pradziejowego na pojezierzu kaszubskim i w borach tucholskich 1. Wstęp 1 Badania lokalizacyjne przeprowadzono w oparciu o szczegółową analizę położenia grupy 1001 pradziejowych stanowisk archeologicznych z obszaru Pojezierza kaszubskiego i Borów Tucholskich. Chronologicznie reprezentatywna grupa analizowanych stanowisk mieści się w odcinku pradziejów od środkowego okresu epoki brązu (około 1,5 tys. lat p.n.e.) po połowę III w. n.e. Podstawowe warunki, jakie musiały spełniać uwzględnione w analizie stanowiska to: dokładne położenie punktu, przeprowadzenie na stanowisku wykopaliskowych badań archeologicznych. Pośród 101 analizowanych stanowisk: 84 to cmentarzyska, 13 osady, 4 obiekty osadowo-sepulkralne. Najliczniejsze są stanowiska ludności kultury pomorskiej na 68 stanowiskach. Obiekty wiązane z aktywnością nosicieli kultury łużyckiej odkryto na 13 stanowiskach. W czterech przypadkach odkrycia zaliczono do grupy (fazy) wielkowiejskiej. Na dwóch stanowiskach wystąpiły obiekty z zabytkami kultury oksywskiej, a na 16-tu kultury wielbarskiej. 2. Metodyka i główne cele badań W charakterystyce lokalizacji analizowanych stanowisk archeologicznych opisano następujące położenia: wysokość bezwzględna (m n.p.m.), 1 Tekst niniejszy oparty jest o wyniki uzyskane przez autora i opisane w Kittel (w druku).

2 192 położenie topograficzne, odległość i deniwelacja w stosunku do najbliższych obiektów hydrologicznych, dominujące utwory powierzchniowe, położenie geomorfologiczne. Położenie topograficzne opisuje lokalizację stanowiska pod względem elementu formy terenu, na jakim zostało założone. Tu wyróżniono następujące kategorie: kulminacja, kulminacja i stok, umiarkowanie i silnie nachylony stok, słabo nachylony stok, powierzchnia płaska. Przy określaniu położenia stanowisk względem obiektów hydrologicznych wyróżniono dwie ich grupy, tj. obiekty otwarte, stanowiące wody powierzchniowe rzeki (R) i/lub jeziora (J) oraz obiekty związane z płytkim zaleganiem wód podziemnych obszary bagienno-torfowiskowe (T) i małe zagłębienia bezodpływowe (B). Podstawowym źródłem informacji dla określenia położenia stanowisk w punktach: Dominujące utwory powierzchniowe i Położenie geomorfologiczne były arkusze szczegółowej mapy Geologicznej Polski w skali 1: oraz własne badania terenowe. Zasadniczym celem pracy było scharakteryzowanie typów lokalizacji cmentarzysk i osad w przekroju chronologicznym. Starano się uchwycić przemiany w aspekcie chronologicznym i kulturowym, jakimi kierowali się założyciele i użytkownicy stanowisk. W analizach uwzględniono zmiany zachodzące w środowisku geograficznym badanej części Pomorza oraz w poziomie rozwoju gospodarczego społeczności pradziejowych. 3. Wyniki Przeprowadzone badania lokalizacji pradziejowych stanowisk archeologicznych na obszarze Pojezierza kaszubskiego i Borów Tucholskich wykazały, że obiekty zakładane były najczęściej w strefach kontaktu różnorodnych geokompleksów. Zwraca uwagę związek punktów osadniczych z obszarami piaszczysto-żwirowymi i piaszczystymi. Wyraźne jest ciążenie osadnictwa pradziejowego ku formom wklęsłym, w szczególności ku większym (co najmniej około 10 ha) równinom akumulacji biogenicznej. W sąsiedztwie (nie dalej niż 1 km) zdecydowanej większości analizowanych stanowisk zaobserwowano obecność obszarów zbudowanych z osadów gliniastych. Niewielki jest odsetek punktów leżących dalej niż 1 kilometr od rzeki lub jeziora 2. Pomimo lokalizacji stanowisk pradziejowych niemal wyłącznie na podłożu piaszczystym, zauważono ich wstępowanie w bliskim sąsiedztwie obszarów gliniastych. Znaczenie gliny dla gospodarki pradziejowej nie wymaga szerszego komentarza. Obszary gliniaste czy szerzej zbudowane z osadów glacjalnych (piaszczysto-żwirowo-gliniastych) stanowiły zaplecze surowców prócz gliny także surowców skalnych (np. kamieni, piaskowców, okruchów skał wapiennych). Należy także mieć na uwadze wyższą żyzność obszarów gliniastych dla porastających je form leśnych. Lasy takie niewątpliwie mogły stanowić cenne tereny pastwiskowe. Bez wątpienia były głównymi obszarami zbieractwa, 2 Szerzej kwestię lokalizacji stanowisk w stosunku do obiektów hydrologicznych omówił autor w Kittel (w druku).

3 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa pradziejowego mogły dostarczać znacznych ilości różnogatunkowego drewna (m.in. Szamałek 1985, Dzieduszycki, Kupczycki 1993). Tam także mogła być prowadzona produkcja węgla drzewnego, przyczyniająca się do emisji mikrowęgli do atmosfery. W pradziejach na obszarach gliniastych i kamienistych mogły być brane pod uprawę niewielkie poletka w technice wypaleniskowej (żarowej), bez użycia narzędzi ornych (por. Godłowski 1966, Kurnatowski 1966, por też uwagi Pyrkały 1973). Dla całego analizowanego odcinka pradziejów, na badanym obszarze charakterystyczne są dwa typy litologiczno-geomorfologicznej lokalizacji stanowisk osadowych. Występują mianowicie punkty osadowe położone na piaskach różnoziarnistych lub piaskach ze żwirami oraz osady na piaskach drobnoziarnistych lub piaskach mułkowych. Stanowiska osadowe znajdują się najczęściej na formach wodnolodowcowych. W przypadku I typu lokalizacji (piaski różnoziarniste) są to równiny sandrowe (ale także niekiedy polodowcowe wysoczyzny morenowe), dla II typu (piaski drobne mułkowe) charakterystyczne są formy kemowe, z reguły terasy kemowe. Na badanym obszarze, co wymaga podkreślenia, brak jest form genezy fluwialnej. Osady zakładano przeważnie na słabo nachylonych powierzchniach, co zmniejszało wydajność spłukiwania i innych procesów stokowych, a piaszczyste podłoże ułatwiało infiltrację wód opadowych i roztopowych. Nie bez znaczenia była większa łatwość wykonywania prac ziemnych w nawarstwieniach piaszczystych czy piaszczysto-żwirowych. Przyczyny funkcjonowania dwóch wyróżnionych typów lokalizacji osad mogły być uwarunkowane względami gospodarczymi. Wydaje się, że na podłożu zbudowanym z osadów bardziej gruboziarnistych (piaski grubo- i różnoziarniste niekiedy ze żwirami) zakładano obiekty o przeznaczeniu produkcyjnym (np. piece). Punkty osadnicze związane z gospodarką rolno-hodowlaną lokalizowano na obszarach, w których budowie litologicznej dominują osady drobniejszej frakcji (zwłaszcza piaski średnio- i drobnoziarniste pylaste). Można to tłumaczyć większą przydatnością tych terenów dla uprawy ornej, szczególnie w warunkach tzw. agrotechniki lekkiej (por. Bartkowski 1978). Lokalizacja osad i pól uprawnych na obszarach niżej położonych zapewniała lepszą dostępność do zwierciadła wód gruntowych. Pola drobnopiaszczyste i pylaste ze stosunkowo wysokim zwierciadłem wód podziemnych dobrze nadawały się do uprawy przy użyciu nieuzbrojonego radła drewnianego (por. Kurnatowski 1966). Uzasadniona wydaje się być teza o zakładaniu osad, w okresie stosowania uprawy w systemie przemienno-odłogowym 2 na obszarach nadających się do wykorzystania w charakterze pól uprawnych oraz ewentualnie pastwisk. Oznaczałoby to, że na danym obszarze lokowano zamiennie osady, a w ich miejscach pola uprawne lub pastwiska. Niewątpliwie funkcjonowanie osady przyczyniało się do znacznego nawożenia zajmowanego przez nią obszaru. Miejsce dawnej osady nadawało się także do wykorzystania pastwiskowego. W ten sposób w ramach określonych stref morfogenetycznych i litologicznych, dochodziło do rozwoju migrujących punktów osadniczych i towarzyszących im tere- 2 Terminologia wg Podwińskiej (1962, 1964, 1978)

4 194 nów uprawnych oraz pastwiskowych. W konsekwencji mogły powstać rozległe strefy mogły dostarczać znacznych ilości różnogatunkowego drewna (m. in. Szamałek 1985; Dzieduszycki, Kupczycki 1993). Tam także mogła być prowadzona produkacja węgla drzewnego, przyczyniajaca się do emisji mikrowęgli do atmosfery. W pradziejach na osadnicze ograniczone ramami środowiskowymi i o zmiennym stopniu nagromadzenia artefaktów. Należy zakładać możliwość przesuwania i rozszerzania lub zwężania opisywanych stref osadniczych w wyniku zmian środowiskowych oraz przemian gospodarczych. Fakt trzymania się osadnictwa pradziejowego pewnych stref, najczęściej związanych z dolinami, dostrzeżone zostały w literaturze przedmiotu (por. Kurnatowski 1968). Zaprezentowany model rotacji użytków w obrębie stref przydatnych rolniczo wymuszał lokowanie cmentarzysk poza ich obrębem, a więc na obszarach nieprzydatnych do wykorzystania rolniczego, zwłaszcza uprawowego. W szczegółowo analizowanym okresie pradziejów od środkowej epoki brązu po okres wpływów rzymskich, osady wykazywały zdecydowanie silniejsze, niż cmentarzyska, powiązane z obszarami podmokłymi, a zwłaszcza z mokradłami bagienno-torfowiskowymi. Położenie większości stanowisk osadowych w sąsiedztwie silnie nawodnionych obszarów bagienno-torfowiskowych ma niewątpliwie związek z ich wykorzystaniem w charakterze obszaru intensywnych (być może stałych) upraw ogrodowych (por. Kurnatowski, Wiślański 1966; Kurnatowski 1966, 1968, 1975; Ostoja-Zagórski 1982) lub pastwisk, choć w drugim przypadku są zdania krytyczne (Pyrkała 1973). Kurnatowski i Wiślański (1966) oraz Kurnatowski (1966, 1968, 1975) zwracają uwagę na potencjalnie znaczne możliwości uzyskiwania wysokich plonów z upraw prowadzonych na glebach torfowych (organicznych), głównie z roślin strączkowych, a także bulwowych. Analizy dotyczące położenia obiektów sepulkralnych wskazują na bezpośredni związek stanowisk sepulkralnych z formami wypukłymi zbudowanymi z piasków gruboziarnistych i żwirów. Większość przeanalizowanych nekropolii zlokalizowano na podłożu piaszczysto-żwirowym. We wcześniejszych okresach (epoka brązu, okres halsztacki) pewną rolę mogło odgrywać podłoże gliniaste, dotyczy to jednak przede wszystkim najprawdopodobniej grobów i cmentarzysk kurhanowych. Zaznacza się ponad to tendencja do zakładania nekropoli na powierzchniach nachylonych. Najsilniej nachylone stoki wybierano w okresie halsztackim D oraz we wczesnym i środkowym okresie lateńskim. Można wysunąć tezę, że prócz niewątpliwych walorów obszarów piaszczystych związanych z łatwością wykopywania grobów (Łuka 1968), piaski zapewniały znacznie lepszą infiltracje wód opadowych. Spływ wód wzmagało położenie stokowe, przeważnie związane z górnymi odcinkami stoków. Przy nieznacznym usunięciu pokrywy roślinnej nie musiało to powodować wzrostu intensywności skutków spłukiwania. Należy tu zwrócić uwagę, że z reguły większe na Pomorzu Wschodnim nekropolie z epoki brązu, okresu halsztackiego C i okresu wpływów rzymskich, wykazują najczęściej lokalizacje kulminacyjno-stokową. Może mieć to związek z koniecznością odkrywania większych obszarów i narażania ich powierzchni na denudacje i erozję. Łatwość infiltracji w podłoże piaszczyste lub piaszczysto-żwirowe wód opadowych uniemożliwiała powstanie podmokłości na obszarze cmentarzyska oraz zapewniała szybszy rozkład złożonych szczątków.

5 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa pradziejowego Cmentarzyska, zwłaszcza kultury pomorskiej i wielbarskiej, zajmują z reguły siedliska mało urodzajne i nierzadko o urozmaiconej rzeźbie. Można zatem postawić tezę o przeznaczeniu na cele sepulkralne przede wszystkim obszarów o małych walorach dla użytkowania gospodarczego, zwłaszcza rolniczego. Z reguły leżą one w sąsiedztwie stref wykazujących te walory. Uwarunkowania geomorfologiczne ich lokalizacji zależą przede wszystkim od lokalnych cech rzeźby. Większości stanowisk sepulkralnych wykazuje związek z obiektami wodnymi, silniejszy z obszarami bagienno-tofowiskowymi. Dla lokalizacji cmentarzysk z kurhanami oraz wieńcami i kręgami kamiennymi z okresu wpływów rzymskich zaobserwowano istotną rolę cieków lub substytucyjnie jezior przepływowych. W zasadniczych zarysach charakter gospodarki pradziejowej obszaru w poszczególnych okresach nie odbiegał w sposób istotny od sytuacji panującej na innych terenach nizinnych ziem polskich. Znaczną przestrzeń Pojezierza Pomorskiego zajmują rozległe obszary mniej sprzyjające rozwojowi gospodarki rolnej tj. sandry i wysoczyzny morenowe. Pradziejowa sieć osadnicza obszaru wykazywała większe rozrzedzenie. Koncentracje punktów osadniczych występowały w terenach sprzyjających osadnictwu. Wyniki, zarówno badań archeologicznych, jak i archeobotanicznych (por. szerzej Kittel 2004) dowodzą istotnego udziału gospodarki uprawowej na Pomorzu już od młodszej epoki brązu. Istnieją podstawy, by twierdzić, że gospodarkę pradziejową cechowała wielokierunkowość i elastyczność (por. m.in. Kurnatowska, Kurnatowski 1991; Strzałko, Ostoja-Zagórski 1995). W okresie wpływów rzymskich większą rolę zyskiwała uprawa zbóż. Przez cały okres pradziejów niewątpliwie ważną pozycję w gospodarce rolnej obszaru zajmowała hodowla zwierząt. Osadnictwo przyciągały tereny o mozaikowym układzie geokompleksów, które zapewniały różnorodne pożytki i wymagały różnych sposobów eksploracji. Dlatego gospodarka wielokierunkowa zapewniała pełniejsze wykorzystanie zasobów środowiska i pozwalała na lepsze przystosowanie się do cech lokalnych. Wyróżnienie stref morfologicznych stanowiących obszar stosowania różnych systemów i technik gospodarowania, pozwoli na oszacowanie wielkości plonów uzyskiwanych przez grupę społeczności pradziejowej. Kurnatowski (1971) zasięg strefy podlegającej bezpośredniej eksploatacji przez społeczność zamieszkującą dany punkt osadniczy ustalił na około 1-1,5 km. Ostoja-Zagórski (1976) oraz Henneberg i Ostoja-Zagórski (1977), a za nimi także K. Szamałek (1985) dzienną rację spożywania pokarmów roślinnych w pradziejach przyjmują na około 560 g, co daje z kolei około 205 kg rocznie na osobę. Przyjmując te założenia oraz zakładając możliwość utraty pewnej części plonów w okresie przechowywania z jednej strony, a drugiej uzupełnienia zasobów poprzez zbieractwo i uprawę wypalenisk, możliwe jest szacowanie wielkości populacji mogącej potencjalnie zamieszkiwać dany mikroregion. Za obszary szczególnie przydatne dla prowadzenia ornej uprawy zbożowej metodami agrotechniki lekkiej, w systemie przemienno-odłogowym czy ugorowym należy uważać słabo nachylone piaszczysto-mułkowe powierzchnie teras nadzalewowych czy teras kemowych, ewentualnie wyniesione fragmenty den dolin (przeważnie ostańce starszych poziomów dolinnych). Plony zbóż w ornej technice i przy stosowaniu systemu przemienno-odłogowego mogły wynosić 4 q/ha, przy czym 1,5 q z każdego hektara na-

6 196 leżało pozostawić do wysiewu. Jednocześnie system przemienno-odłogowy umożliwiał uprawę około czwartej części dostępnego areału (Henneberg, Ostoja-Zagórski 1977). Obszary wysoczyznowe, co najmniej do młodszego okresu wpływów rzymskich mogły podlegać głównie uprawie w systemie żarowym. Plony uzyskiwane w pierwszym roku uprawy wypaleniska są znaczne (Moszyński 1967), wg Kurnatowskiego (1975a) wynosiły one około 8 q/ha. Wysoczyzny stanowiły najprawdopodobniej przede wszystkim tereny pastwiskowe. Niezwykle istotna role w gospodarce rolnej zdaniem wielu autorów odgrywały podmokłe dna dolin, zajęte przez mokradała. Tam mogły rozwijać się uprawy ogrodowe. Kurnatowski (1975) plony z upraw ogrodowych określa jako czterokrotnie wyższe niż plony zbóż, co pozwala szacować je na około q z ha. Uprawy ogrodowe pozwalały na użytkowanie całości dostępnego areału bez potrzeby zmianowania. Cechy lokalizacji osadnictwa pradziejowego badanej części Pomorza Wschodniego nie odbiegają zasadniczo od determinanat typowych dla innych obszarów niżowych. Atrakcyjnie osadniczo geokompleksy występują jednak na Pojezierzu Pomorskim rzadziej i maja przeważnie mniejsze rozmiary. Szczególnie niesprzyjający wydaje się być słabszy rozwój form dolinnych. Literatura Bartkowski T., 1978, Środowisko przyrodnicze grodu średniowiecznego w Lądzie nad Wartą Środkową, [w:] W. Błaszczyk (red), Gród wczesnośredniowieczny w Lądzie nad środkową Wartą, Poznań, Dzieduszycki W., Kupczycki M., 1993, Gopło. Przyroda i człowiek, Poznań. Godłowski K., 1996, Problem przełomu w technice uprawy roli na ziemiach polskich w pierwszym tysiącleciu n.e., Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego, 8, Hennneberg M., Ostoja-Zagórski J., 1977, Próba rekonstrukcji gospodarki mieszkańców halsztackich grodów typu biskupińskiego, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 25, 3, Kittel P., 2004, Uwagi o pradziejowej gospodarce rolnej na Pojezierzu Kaszubskim i w Borach Tucholskich w świetle kryteriów morfologicznych położenia osadnictwa pradziejowego, Zeszyty Wiejskie, 9, Kittel P., (w druku), Uwarunkowania środowiskowe lokalizacji osadnictwa pradziejowego na Pojezierzu Kaszubskim i w północnej części Borów Tucholskich, Monografie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, 6. Kurnatowska Z., Kurnatowski S., 1991, Zasiedlenie regionu Lednicy w pradziejach i średniowieczu w świetle dotychczasowych badań, [w:] K. Tobolski (red.), Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego, Poznań, Kurnatowski S., 1966, Przemiany techniki uprawy roli w czasach między epoką brązową i wczesnym średniowieczem, a rozmieszczenie stref zasiedlania, Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego, 8, Kurnatowski S., 1968, Osadnictwo i jego rola w kształtowaniu krajobrazu, Folia Quatern., 29,

7 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa pradziejowego Kurnatowski S., 1971, Rozwój zaludnienia Wielkopolski we wczesnym średniowieczu i jego aspekty gospodarcze, Archeologia Polski, 16, Kurnatowski S., 1975, Uwagi o badaniach nad gospodarką żywnościową okresu wpływów rzymskich, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 23, Kurnatowski S., 1975a, Wczesnośredniowieczny przełom gospodarczy w Wielkopolsce oraz jego konsekwencje krajobrazowe i demograficzne, Archeologia Polski, 20, Kurnatowski S., Wisiński T., 1966, Rola archeologii w badaniach historyczno-przyrodniczych nad przemianami środowiska geograficznego, Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego, 8, Łuka L., 1968, Obrządek pogrzebowy u plemion kultury wschodniopomorskiej na Pomorzu Gdańskim Część I, Pomorania Antiqua, 2, Moszyński K., 1967, Kultura ludowa Słowian, 1, Warszawa. Ostoja-Zagórski J., 1976, Ze studiów nad zagadnieniem upadku grodów kultury łużyckiej, Slavia Antiqua, 23, Ostoja-Zagórski J., 1982, Przemiany osadnicze, demograficzne i gospodarcze w okresie halsztackim na Pomorzu, Wrocław. Podwińska Z., 1964, Gospodarstwo wiejskie w okresie wczesnofeudalnym (V w. początek XII w.), [w:] Zarys Historii Gospodarstwa Wiejskiego w Polsce, 1, Podwieska Z., 1976, Wieś środkowoeuropejska w średniowieczu. Rolnictwo, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 25, Podwieska Z., 1978, Produkcja rolnicza, [w:] M. Dembińska, Z. Podwińska (red.), Historia kultury materialnej w Polsce w zarysie, 1, Warszawa-Kraków-Gdańsk, Pyrgała J., 1972, Mikroregion osadniczy między Wisłą a dolną Wkrą w okresie rzymskim, Wrocław. Pyrgała J., 1973, Gospodarcze i konsumpcyjne aspekty chowu zwierząt udomowionych na ziemiach polskich między I w p.n.e. a IV w n.e., Kwartalnik Historii Kultury materialnej, 21, Strzałko j., Ostoja-Zagórski J., 1995, Ekologia populacji pradziejowych. Środowisko człowieka, UAM, Poznań. Szamałek K., 1985, Przemiany środowiska geograficznego w rejonie Kruszwicy na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz ich wpływ na osadnictwo, Archeologia Polski, 29, Instytut Nauk o Ziemi Uniwersytet Łódzki ul. Kopcińskiego Łódź

8