WALKA Z HANDLEM NARKOTYKAMI ORAZ HANDLEM LUDŹMI W RAMACH TRZECIEGO FILARU UNII EUROPEJSKIEJ

4 WALKA Z HANDLEM NARKOTYKAMI ORAZ HANDLEM LUDŹMI W RAMACH TRZECIEGO FILARU UNII EUROPEJSKIEJ 4.1. PRAWNE ASPEKTY WALKI Z PRZESTĘPCZOŚCIĄ ZORGANIZOWANĄ Polityka Unii Europejskiej w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości obejmuje m.in. walkę z przestępczością zorganizowaną, w tym handlem narkotykami oraz handlem ludźmi. Podstawę prawną działań Unii Europejskiej w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej stanowią art. 29 i 30 Traktatu o Unii Europejskiej. Pierwszymi wspólnymi przepisami prawnymi dotyczącymi tej dziedziny są Rezolucja Rady z 23 listopada 1995 r. o ochronie świadków w walce z międzynarodową przestępczością zorganizowaną oraz Rezolucja Rady z 20 grudnia 1996 r. w sprawie osób współpracujących z wymiarem sprawiedliwości w walce z międzynarodową przestępczością zorganizowaną 1. 1 P. Wawrzyk, Sprawy wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005, s. 67.

W 1996 r. w Dublinie odbyła się konferencja, której ustalenia ugruntowały determinację państw członkowskich w zakresie walki z przestępczością zorganizowaną. Konsekwencją konferencji było m.in. podpisanie traktatu amsterdamskiego, gdzie w art. 30 i 31 zawarto nowe uregulowania odnośnie do współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych. Z punktu widzenia walki z przestępczością zorganizowaną istotne znaczenie ma także podpisanie 28 maja 1998 r. Paktu na rzecz zwalczania przestępczości zorganizowanej. Pakt ten został podpisany przez ministrów sprawiedliwości i ministrów spraw wewnętrznych państw Unii Europejskiej, państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz Cypru. Zostały w nim zawarte zasady regulujące formy i środki współpracy w zakresie zwalczania przejawów przestępczości zorganizowanej oraz innych form najcięższych przestępstw. Pakt ustanowił punkty kontaktowe organów centralnych odpowiedzialnych za przepływ i wymianę informacji oraz krajowych zespołów międzyresortowych przy Europejskiej Sieci Sądowej (tzw. European Judical Network). Następnie w Tampere, w dniach 15 i 16 października 1999 r., Rada Europejska wezwała do niezwłocznego utworzenia wspólnych zespołów dochodzeniowo- -śledczych, mających stanowić ważny etap w zwalczaniu handlu narkotykami, handlu ludźmi oraz terroryzmu. Efektem szczytu w Tampere było stworzenie odpowiednich ram prawnych dla powoływania wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych, co nastąpiło na podstawie art. 13 Konwencji z 29 maja 2000 r. o wzajemnej pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Stworzenie programu AGIS, funkcjonującego w okresie 2003 2007, stało się uzupełnieniem powyższych działań. Kolejne obszary działalności Unii Europejskiej w zakresie walki ze zorganizowaną przestępczością zostały określone przez dokument zatytułowany Zapobieganie i kontrola przestępczości zorganizowanej. Strategia Unii Europejskiej na początek nowego tysiąclecia, przyjęty przez Radę Unii Europejskiej 3 marca 2000 r. Strategia wyznacza m.in. takie sfery działania Unii, jak zapobieganie penetracji sektora publicznego i prywatnego przez grupy przestępcze, wzmacnianie partnerskich stosunków między wymiarem sprawiedliwości w sprawach karnych a społeczeństwem obywatelskim, wzmocnienie Europolu oraz pogłębienie współpracy między organami kontroli przestrzegania prawa a krajowymi i unijnymi władzami sądowymi. Poniżej przedstawione zostały szczegółowe uregulowania prawne i działania mające na celu zwalczanie handlu narkotykami oraz handlu ludźmi. 87

88 4.2. WALKA Z PRZESTĘPCZOŚCIĄ ZORGANIZOWANĄ HANDEL NARKOTYKAMI Unia Europejska, zaraz po Ameryce Północnej, jest największym rynkiem spożycia narkotyków oraz koncentracji międzynarodowego przemytu narkotyków. Według szacunków w 2000 r. 45 mln dorosłej populacji UE, czyli 18% osób w wieku 15 64 lat, przynajmniej raz w życiu paliło marihuanę lub haszysz, natomiast 15 mln, czyli 6% populacji, stosowało ten narkotyk w ciągu ostatniego roku. Według ocen aż 25% populacji w wieku 15 16 lat oraz 40% w wieku 18 lat używało tzw. miękkich narkotyków. Jak pokazują dane, od początku lat 90. XX w. znacząco rośnie konsumpcja narkotyków syntetycznych, a więc przede wszystkim amfetaminy i ecstasy 2. Dane za 2008 r. zostały przedstawione w tabeli 4.1. Tabela 4.1. Zażywanie narkotyków w Europie wśród populacji dorosłych (w wieku 15 64 lat) w 2008 r. Narkotyk Konopie indyjskie Przynajmniej jednokrotne zażycie (w mln osób) Przynajmniej jednokrotne zażycie (% populacji dorosłych) co najmniej 71 22 Kokaina co najmniej 12 3,6 Ecstasy około 9,5 2,8 Amfetamina prawie 11 3,3 Zażycie w ciągu ostatniego roku (w mln osób) około 23, czyli jedna trzecia osób, które zażyły narkotyk co najmniej jeden raz 4, czyli jedna trzecia osób, które zażyły narkotyk co najmniej jeden raz ponad 2,6, czyli jedna trzecia osób, które zażyły narkotyk co najmniej jeden raz 2, czyli jedna piąta osób, które zażyły narkotyk co najmniej jeden raz Zażycie w ciągu ostatniego miesiąca (w mln osób) ponad 12 około 2 ponad 1 poniżej 1 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie roczne 2008: stan problemu narkotykowego w Europie, Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg 2008, s. 13. Podstawę prawną działań Unii Europejskiej w obszarze zwalczania handlu narkotykami stanowi art. 29 Traktatu o Unii Europejskiej. Artykuł ten zawiera zapis mówiący, że zwalczanie handlu narkotykami stanowi jeden ze środków 2 A. Gruszczak, Unia Europejska wobec przestępczości, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 55 56.

89 mających prowadzić do zapewnienia obywatelom wysokiego poziomu ochrony w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Przemyt oraz konsumpcja narkotyków zostały uznane za jedno z najpoważniejszych zagrożeń dla ładu publicznego oraz bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej. W traktacie z Maastricht i w traktacie amsterdamskim uznano, że zwalczanie handlu narkotykami stanowi element trzeciego filaru Unii Europejskiej. Pierwsze zapisy związane ze zwalczaniem handlu narkotykami znalazły się w art. 129 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą. W artykule stwierdzono, że jednym z celów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej jest zapobieganie uzależnieniom od narkotyków. Artykuł 129 w ust. 1 mówi, że: Działalność Wspólnoty ma na celu zapobieganie chorobom, zwłaszcza wielkim epidemiom, łącznie z uzależnieniem od narkotyków, poprzez wspieranie badań nad ich przyczynami i sposobami przenoszenia, a także informację i edukację w kwestii zdrowia 3. W traktacie rzymskim znalazł się również następujący zapis: Wymogi ochrony zdrowia stanowią część składową pozostałych polityk wspólnotowych. Oznacza to, że pod koniec lat 50. ubiegłego wieku problem narkotyków postrzegany był przede wszystkim jako kwestia zdrowia publicznego. W traktacie brak bezpośredniego odniesienia do handlu narkotykami 4. Lata 60. i 70. XX w. to okres, w którym nastąpił znaczący wzrost konsumpcji narkotyków. Wpływ na taką sytuację miały m.in. przemiany kulturowe, które wówczas zaszły w społeczeństwie. Działania państw europejskich w tym czasie skupiały się głównie na ograniczaniu podaży i stosowaniu środków represyjnych 5. Świadomość zagrożeń lat 60. i 70. doprowadziła do przyjęcia licznych konwencji międzynarodowych. Już na początku lat 60. została przyjęta pojedyncza Konwencja o środkach narkotycznych (1961 r.), a w 1971 r. Konwencja o środkach psychotropowych. Celem przyjęcia wymienionych konwencji było stworzenie światowego systemu kontroli nad narkotykami poprzez zahamowanie ich podaży i przez to ograniczenie zasięgu narkomanii. Pomimo że konwencje zostały ratyfikowane przez wszystkie kraje, spożycie narkotyków uległo zwiększeniu. W 1975 r. w Luksemburgu Rada Europejska utworzyła wewnętrzną grupę ds. bezpieczeństwa, tzw. TREVI. W 1986 r. w ramach TREVI została powołana grupa TREVI III, której głównym zadaniem stała się walka z przestępczością zorganizowaną, w szczególności handlem narkotykami. W efekcie współpracy policyjnej TREVI stworzono m.in. odpowiednie środki komunikacji, powołano krajowe centra spotkań, jak również zintensyfikowano wymianę informacji 3 A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska, Dokumenty europejskie, t. 1, Lublin 1996, s. 112. 4 A. Gruszczak, op. cit., s. 57. 5 I. Krzywicka, Problem narkomanii i narkotyków jako przedmiot współpracy państw Unii Europejskiej, Biuletyn Informacyjny: Problemy Narkomanii 2005, nr 4, s. 56.

90 i współpracy w zakresie zwalczania terroryzmu oraz groźnej przestępczości. Współpraca w ramach grupy TREVI III miała charakter nieformalny, przestała ona działać wraz z powołaniem Komitetu K4, po wejściu w życie traktatu z Maastricht 1 listopada 1993 r. W latach 80. XX w. Wspólnota Europejska brała aktywny udział w pracach Organizacji Narodów Zjednoczonych na rzecz zwalczania handlu narkotykami. Uczestniczyła w działaniach tej organizacji podejmowanych w ramach Dekady walki z narkotykami 1991 2000 oraz w pracach Programu Kontroli Narkotyków Międzynarodowej Rady ds. Kontroli Narkotyków i Komisji ds. Narkotyków. Państwa członkowskie Unii Europejskiej brały udział w pracach nad przygotowaniem i przyjęciem Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, która ostatecznie została podpisana w Wiedniu 20 grudnia 1988 r. 6, przy czym Wspólnota jako podmiot prawa międzynarodowego podpisała ją dopiero 8 czerwca 1989 r. Konwencja stanowi kompleksową regulację w zakresie zwalczania nielegalnego handlu narkotykami na forum międzynarodowym i jeden z najważniejszych instrumentów walki z nielegalnym handlem narkotykami w Unii Europejskiej. Zawiera postanowienia o charakterze regulacyjnym i administracyjnym mające na celu zwiększenie efektywności karania za przestępstwa, które obejmuje. Jednym z elementów nowego podejścia stała się konieczność utworzenia specjalnej agendy odpowiedzialnej za całościowe badanie problemu narkomanii i narkotyków oraz rozpowszechnianie tej wiedzy wśród instytucji, organizacji oraz państw. Na posiedzeniu Rady Europejskiej w Luksemburgu w dniach 28 29 czerwca 1991 r. zatwierdzono projekt powołania Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków, zakładając przy tym, że praktyczne uzgodnienia dotyczące organizacji i struktury organizacyjnej Centrum zostaną przedyskutowane w najbliższym okresie, oraz we współpracy z Komisją Europejską zobowiązała Europejski Komitet do Walki z Narkotykami (Comité Européen de la Lutte Anti- -Drogue, CELAD) do sfinalizowania prac w tym zakresie 7. CELAD powstał w grudniu 1989 r. z inicjatywy Francji. Do jego zadań należało sformułowanie ogólnoeuropejskiego programu zwalczania przemytu narkotyków. Program ten miał koncentrować się na 8 : koordynowaniu strategii narkotykowych w krajach członkowskich WE, zwalczaniu nielegalnego handlu narkotykami, ograniczaniu popytu, aktywności WE na forum wielostronnym, utworzeniu Europejskiego Obserwatorium Narkotykowego. 6 Convention against Illicit Traffic in Narcotic Drugs and Psychotropic Substances, 20 December 1988. 7 A. Gruszczak, op. cit., s. 64. 8 Ibidem.

91 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1277/2005 z dnia 27 lipca 2005 r. wprowadziło przepisy Konwencji Narodów Zjednoczonych odnoszące się do handlu prekursorami 9 w ramach wymiany handlowej między Wspólnotą a państwami trzecimi 10. Postanowienia związane z handlem środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi zostały wprowadzone dyrektywą Rady 92/109/EWG z 14 grudnia 1992 r. Podpisanie układu z Schengen 5 czerwca 1985 r. stanowiło kolejny znaczący element współpracy państw członkowskich Unii w dziedzinie zwalczania handlu narkotykami 11. W art. 9 układu przewiduje się bowiem współpracę pomiędzy władzami policyjnymi poszczególnych państw, m.in. w zakresie przemytu narkotyków. W art. 19 znalazł się zapis mówiący o tym, że strony układu powinny harmonizować prawo narodowe, w szczególności to dotyczące kwestii narkotyków 12. Konwencja wykonawcza z 1990 r. o wprowadzeniu w życie postanowień układu z Schengen w art. 70 76 zawierała postanowienia bezpośrednio dotyczące problematyki narkotyków i narkomanii. Artykuł 71 dotyczy podaży i nakazuje stronom podjęcie wszelkich niezbędnych środków w celu uniemożliwienia niedozwolonego handlu narkotykami, przy czym niezbędne środki mogą obejmować zarówno instrumenty administracyjno-prawne, jak i prawnokarne (art. 72 ust. 2). W stosunku do obowiązków w zakresie redukcji popytu (art. 72 ust. 5) stwierdzono, że strony uczynią wszystko, co leży w ich mocy w celu zapobiegania i przeciwdziałania popytowi. Strony stwierdziły jednoznacznie, że środki, jakimi będą się posługiwać do osiągnięcia powyższych celów, pozostaną całkowicie w obszarze ich suwerenności. Postanowienie to wynikało z faktu, że chociaż polityka poszczególnych państw członkowskich Unii wobec problemu podaży narkotyków charakteryzowała się już wtedy dużą jednolitością i koordynacją, istotne zróżnicowanie występowało po stronie popytu. Ponieważ osiągnięcie w tej dziedzinie głębszej harmonizacji lub unifikacji rozwiązań jest bardzo trudne, układ z Schengen sankcjonował jedynie istniejący stan rzeczy 13. W Konwencji wykonawczej z 1990 r. do układu z Schengen po raz pierwszy zo- 9 Są to substancje często używane do nielegalnego wytwarzania środków odurzających i substancji psychotropowych. 10 P. Wawrzyk, Polityka Unii Europejskiej w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 203. 11 Ta umowa międzynarodowa zawarta została pomiędzy siedmioma państwami: Niemcami, Belgią, Holandią, Luksemburgiem, Hiszpanią, Francją oraz Portugalią. W dalszych latach do grupy tych państw dołączyły Finlandia, Dania i Szwecja oraz Norwegia i Islandia. Konwencja nie została natomiast podpisana przez Wielką Brytanię i Irlandię. 12 A. Grzelak, Unia Europejska a prawo karne, Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2002, s. 26. 13 K. Krajewski, Problematyka kryminalizacji posiadania środków odurzających i psychotropowych w świetle regulacji prawnomiędzynarodowych, Państwo i Prawo 1997, z. 1, s. 61.

92 stała sformułowana zasada formalnej współpracy niektórych państw członkowskich w dziedzinie walki z narkotykami 14. W latach 90. XX w. stwierdzono, że system oparty przede wszystkim na ograniczaniu dostępności i walce z nielegalnym obrotem nie jest wystarczająco sprawny. Coraz częściej pojawiał się postulat rozszerzenia działań w zakresie ograniczenia popytu poprzez profilaktykę, leczenie, rehabilitację i ograniczenie szkód zdrowotnych. Znalazł on swój wyraz w Deklaracji na rzecz ograniczenia popytu, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w czerwcu 1998 r., która zyskała poparcie licznych rządów i organizacji międzynarodowych oraz skutkowała zmianą krajowych i międzynarodowych programów 15. Lata 90. to także okres, gdy w krajach Europy Zachodniej znacząco nasilił się problem narkomanii. Pojawiła się w związku z tym konieczność zrównoważenia przestrzegania praw osób uzależnionych z zapewnianiem bezpieczeństwa zdrowotnego obywatelom. Osiągnięty kompromis opierał się na integrowaniu osób uzależnionych oraz maksymalnym ograniczaniu tworzenia się gett narkotykowych. Jedną z zastosowanych metod było minimalizowanie mobilności dystrybutorów ciężkich narkotyków. Działania tego typu podejmowane były na szczeblu wspólnotowym, centralnym, regionalnym i lokalnym. W celu zachęcania do współpracy państw członkowskich UE oraz zachęcenia do współpracy państw kandydujących w okresie 1996 2000 przeznaczono kwotę 27 mln euro 16. W 1993 r. utworzono Europejskie Centrum ds. Monitoringu Narkomanii (EMCDDA). Środkiem prawnym będącym podstawą powołania Centrum było rozporządzenie nr 302/93, przyjęte przez Radę Ministrów 8 lutego 1993 r. 17 Centrum powstało w 1994 r., ma swoją siedzibę w Lizbonie, a jego głównym celem jest zbieranie informacji na temat narkomanii w krajach Unii Europejskiej oraz współpraca z organizacjami międzynarodowymi w celu jej zwalczania. Zadaniem Centrum jest dostarczanie Wspólnocie i państwom członkowskim obiektywnej, wiarygodnej i porównywalnej informacji w zakresie narkotyków, uzależnienia od narkotyków i handlu nimi. Centrum gromadzi i analizuje dane przekazywane przez państwa, Wspólnotę, organizacje międzynarodowe oraz organizacje pozarządowe. Przeprowadza badania, studia przygotowawcze oraz programy pilotażowe, ustanawiając w tym celu grupy robocze. Prowadzi ponadto Europejski System Informacji o Narkotykach oraz ułatwia wymianę informacji pomiędzy wszystkimi zainteresowanymi podmiotami. Podejmuje działania przyczyniające się do udoskonalenia koordynacji między działaniami krajowymi wspólnoto- 14 I. Krzywicka, op. cit., s. 57 58. 15 Na podstawie zapisów Wojewódzkiego programu przeciwdziałania narkomanii dla województwa opolskiego od 1.04.2002 r. do 31.03.2004 r. 16 F. Jasiński, Walka z narkotykami, Unia Europejska 2000, nr 3, s. 27, za: I. Krzywicka, op. cit., s. 58. 17 OJ L 036, 12.02.1993.

93 wymi 18. W celu realizacji swoich zadań Centrum stworzyło Europejski System Informacji o Narkotykach, tzw. Reitox, czyli komputerową sieć służącą do gromadzenia i wymiany informacji oraz dokumentacji. W zakresie zwalczania handlu narkotykami najważniejszym dokumentem jest Decyzja ramowa Rady 2004/757 z dnia 25 października 2004 r. ustanawiająca minimalne przepisy określające znamiona przestępstw i kar w dziedzinie nielegalnego handlu narkotykami 19. Według decyzji za przestępstwa związane z nielegalnym handlem narkotykami i półproduktami w państwach członkowskich powinny być uznane następujące czyny umyślne 20 : produkcja, wytwarzanie, sporządzanie wyciągów, przygotowywanie, oferowanie, proponowanie sprzedaży, rozprowadzanie, sprzedaż, dostarczanie na wszelkiego rodzaju warunkach, pośrednictwo, wysyłka, przesyłanie w tranzycie, przewożenie, przywóz lub wywóz narkotyków, uprawa maku lekarskiego, krzewu koka lub konopi indyjskich, posiadanie lub nabywanie narkotyków w celu prowadzenia wymienionych działań, wytwarzanie, przewóz lub rozprowadzanie półproduktów, ze świadomością, że mają one być użyte do celów nielegalnej produkcji lub wytwarzania narkotyków. Od początku lat 90. XX w. strategia walki z narkotykami realizowana przez Unię Europejską przybierała postać tzw. planów działania. Pierwszym długofalowym planem był przyjęty przez Radę Europejską plan działania na lata 1995 1999. W dokumencie tym podkreślono konieczność ograniczenia podaży narkotyków na rynku zachodnioeuropejskim oraz ograniczenia bezustannie rosnącego popytu. Przyjęto także, że skuteczne zwalczanie narkotyków wymaga odwołania się do istniejących już instrumentów wspólnotowych oraz możliwości stwarzanych przez współpracę w ramach trzeciego filaru. Działania wspólnotowe powinny przebiegać w takich obszarach, jak wielostronna i dwustronna współpraca. Współpraca dwustronna miała odnosić się do 21 : wzmacniania narodowych i regionalnych strategii walki przeciw narkotykom we współpracy z krajami stwarzającymi szczególne ryzyko z racji bliskości z UE, a więc np. Basen Morza Śródziemnego, oraz z racji udziału w produkcji i przemycie narkotyków, np. Ameryka Środkowa, wprowadzania w życie uregulowań instytucjonalnych, prawnych i administracyjnych dla przeciwdziałania i zwalczania nielegalnej produkcji oraz przemytu narkotyków, 18 Szerzej na ten temat w: P. Wawrzyk, Polityka Unii Europejskiej, s. 169 170. 19 Dz.Urz. L 335 z 11 listopada 2004 r., s. 8. 20 P. Wawrzyk, Polityka Unii Europejskiej, s. 204. 21 A. Gruszczak, op. cit., s. 66 67.

94 zmniejszania produkcji narkotyków poprzez odpowiednie działania polityczne, takie jak promowanie i rozwijanie na obszarach upraw roślin narkotycznych alternatywnej działalności gospodarczej, rozwoju współpracy z krajami stowarzyszonymi z Unią Europejską poprzez wprowadzenie do umów stowarzyszeniowych klauzul zobowiązujących je do współpracy i skutecznego zwalczania narkotyków, włączania współpracy w walce przeciw narkotykom do unijnych programów polityki handlowej i rozwojowej, takich jak konwencja z Lomé, Phare, TACIS. Drugi plan działania w zakresie narkotyków Unii Europejskiej przewidziano na lata 2000 2004 ( European Union Action Plan on Drugs 2000 2004). Plan został przedstawiony przez Komisję w końcu maja 1999 r. 22 i zaaprobowany przez Parlament Europejski w listopadzie 1999 r. Następnie 20 czerwca 2000 r. plan został zaakceptowany przez Radę Europejską w Santa Maria da Feira. Zwrócono w nim uwagę na konieczność ograniczenia w ciągu najbliższych pięciu lat konsumpcji narkotyków oraz dostępu do narkotyków 23. W swoich głównych celach zakładał kontynuację walki z narkotykami, jak również kontynuację zintegrowanego, zrównoważonego podejścia, w ramach którego ograniczanie podaży i popytu postrzegane są jako elementy wzajemnie się wzmacniające. Cele programu objęły 24 : priorytetowy charakter walki z narkotykami w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym, traktowanie popytu i podaży jako wzajemnie zależnych elementów tego samego zjawiska, popieranie zwalczania handlu narkotykami i udział we współpracy międzynarodowej w tym zakresie, gromadzenie i rozpowszechnianie przy udziale odpowiednich agend Unii Europejskiej obiektywnych informacji o tych zjawiskach, przeznaczenie na wymienione cele odpowiednich środków. Przyjęte przez program cele miały zaowocować: znaczącym zredukowaniem rozpowszechnienia spożycia narkotyków oraz zmniejszeniem liczby nowych konsumentów, zwłaszcza wśród młodzieży do 18 lat, 22 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee of the Regions on the European Union Plan of Action to Combat Drugs (2000 2004), COM (1999) 239 final, 26 maja 1999 r. 23 Communication of 26 May 1999 from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, on a European Union Action Plan to Combat Drugs (2000 2004), COM (1999) 239 final. 24 Ibidem, za: P. Wawrzyk, Polityka Unii Europejskiej, s. 202 oraz na podstawie zapisów Wojewódzkiego programu przeciwdziałania narkomanii dla województwa opolskiego od 1.04. 2002 do 31.03.2004 r.

95 znaczącym zmniejszeniem szkód zdrowotnych, w tym umieralności oraz zakażeń HIV, zapalenia wątroby typu B i C, znaczącym zwiększeniem liczby skutecznie leczonych, znaczącym ograniczeniem procederu prania brudnych pieniędzy i nielegalnego obrotu prekursorami. Kolejne z planów działania Unii Europejskiej w zakresie polityki antynarkotykowej to plan działania antynarkotykowego na lata 2005 2008 oraz plan działania antynarkotykowego na lata 2009 2012. Oba plany powstały w ramach Strategii antynarkotykowej Unii Europejskiej na lata 2005 2012, przyjętej przez Radę Europejską w grudniu 2004 r. Celem strategii jest dodanie wartości krajowym strategiom przy jednoczesnym przestrzeganiu zasad subsydiarności i proporcjonalności, określonych w traktatach. Strategia zawiera dwa podstawowe cele, które obejmują priorytety określone w strategii antynarkotykowej UE na lata 2000 2004 25, tj.: osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony zdrowia, dobrobytu i spójności społecznej poprzez uzupełnianie działań państw członkowskich w zakresie zapobiegania i ograniczenia stosowania narkotyków, uzależnień oraz związanych z narkotykami szkód dla zdrowia i tkanki społecznej, zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa dla ogółu społeczeństwa poprzez podejmowanie działań przeciwko produkcji, podaży oraz handlowi transgranicznemu narkotyków, a także poprzez wzmacnianie działań zapobiegawczych wobec przestępstw związanych z narkotykami, dzięki efektywnej współpracy między państwami członkowskimi. W lutym 2005 r. Komisja Europejska przedstawiła Parlamentowi Europejskiemu i Radzie Europejskiej Komunikat w sprawie planu działania antynarkotykowego Unii Europejskiej na lata 2005 2008. W przygotowywaniu tego planu brały udział EMCDDA i Europol, przeprowadzano także konsultacje społeczne. Komunikat został skonstruowany tak, aby w przypadku każdego podejmowanego działania przedstawieni byli jego uczestnicy, a narzędzia oceny, wskaźniki i terminy realizacji były jasno określone. Działania te miały na celu ułatwienie późniejszego monitorowania działań 26. W grudniu 2007 r. Komisja Europejska przedstawiła drugą ocenę postępów wdrażania Planu działania w zakresie narkotyków Unii Europejskiej na lata 2005 2008. W sprawozdaniu, które obejmuje dane pochodzące z państw członkowskich Unii, EMCCDA, Europolu i Komisji Europejskiej, zawarto ocenę zakresu realizacji środków planowanych na 2007 r. Stwierdzono konwergencję między antynarkotykowymi rozwiązaniami politycznymi przyjętymi przez państwa członkowskie. Ocena wskazała także na liczne trudności w gromadzeniu 25 http://ar2005.emcdda.europa.eu/pl/page006-pl.html, data dostępu 25.11.2008. 26 Ibidem.

96 danych dotyczących działań na rzecz ograniczania podaży oraz w ustalaniu związku niektórych planowanych działań ze wskaźnikiem wybranym do oceny ich wdrożenia. W 2008 r. dokonano końcowej oceny bieżącego planu działania Unii w zakresie narkotyków, natomiast z końcem 2008 r. Komisja opublikowała raport oceniający, którego ustalenia wpłyną na kształt drugiego planu działania przewidzianego na lata 2009 2012 w ramach aktualnej strategii UE w zakresie narkotyków na lata 2005 2012 27. Odnośnie do zwalczania handlu narkotykami we wrześniu 2007 r. zostały wydane dokumenty, takie jak Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach 28 w ramach finansowych na lata 2007 2013 oraz program dotyczący sądownictwa cywilnego i praw podstawowych. Do ogólnych celów pierwszego z dokumentów zaliczono profilaktykę narkotykową, ograniczenie zażywania narkotyków, podniesienie poziomu informacji na temat zażywania narkotyków oraz wspomaganie działań podejmowanych na podstawie strategii UE w zakresie narkotyków w latach 2005 2012 29. Ustalono, że w ramach programu udostępniona zostanie kwota 21,35 mln euro, która będzie mogła być przeznaczona na badania prowadzone przez Komisję, koszty operacyjne europejskich organizacji pozarządowych zajmujących się problemem narkotyków oraz projekty międzynarodowe. Warto nadmienić, że w czerwcu 2006 r. Komisja Europejska wydała zieloną księgę dotyczącą roli społeczeństwa obywatelskiego w polityce antynarkotykowej, zgodnie z aktualnym planem działania antynarkotykowego w zakresie narkotyków. 4.3. WALKA Z PRZESTĘPCZOŚCIĄ ZORGANIZOWANĄ HANDEL LUDŹMI 4.3.1. UWAGI WSTĘPNE Oficjalne dane statystyczne dotyczące handlu ludźmi nie odzwierciedlają wielkości tego zjawiska. Oszacowania Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji wskazują, że ofiarami handlu ludźmi staje się rocznie od 700 tys. do 27 Sprawozdanie roczne 2008, s. 20. 28 Decyzja nr 1150/2007/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 września 2007 r. ustanawiająca na lata 2007 2013 program szczegółowy Profilaktyka narkotykowa i informacja o narkotykach jako część programu ogólnego Prawa podstawowe i sprawiedliwość (Dz.Urz. L 257 z 3 października 2007 r., s. 23). 29 Sprawozdanie roczne 2008, s. 20.

97 2 mln osób. Tylko w samej Unii Europejskiej ofiarami handlarzy ludźmi jest ponad 100 tys. osób. Według raportu przygotowanego w 2003 r. na zlecenie ONZ 30 liczba ofiar handlu ludźmi na całym świecie wynosi rocznie od 700 tys. do 4 mln osób. W Europie problem ten dotyczy od 200 tys. do 500 tys. osób, głównie kobiet i dzieci. Według Raportu Komisji Europejskiej dotyczącego nierówności płci w trzydziestu krajach europejskich, w samej Polsce ofiarą handlu ludźmi pada około 10 tys. kobiet. Od 1 maja 2004 r. nastąpił wyraźny wzrost liczby kobiet z krajów trzecich, które są sprzedawane i przerzucane na teren Polski, która staje się krajem tranzytowym dla handlu ludźmi. Wspólnota Europejska aktywnie działa w celu zwalczania tego procederu. Zgodnie z traktatami Wspólnot Europejskich i z Traktatem o Unii Europejskiej to same kraje członkowskie odpowiadają za zapewnienie u siebie bezpieczeństwa i porządku publicznego, a więc m.in. za walkę z handlem ludźmi. Z uwagi na ciężar i transgraniczność tego zjawiska uznano, że indywidualne zajęcie się tym problemem przez państwa członkowskie nie jest wystarczające. 4.3.2. POLITYCZNY WYMIAR WALKI ZE ZJAWISKIEM HANDLU LUDŹMI Unia Europejska stanowi forum dyskusji na rzecz walki z przestępczością zorganizowaną, w tym z handlem ludźmi i ich przemytem. Nie jest bezpośrednio odpowiedzialna za walkę z tym procederem w państwach członkowskich, gdyż na podstawie przepisów traktatów to kraje członkowskie same odpowiadają za zapewnienie na swoim terytorium bezpieczeństwa i porządku publicznego. Jak podaje F. Jasiński 31, zjawisko handlu ludźmi jest bardzo blisko związane z nielegalną imigracją, ponieważ osoby mające problemy z uzyskaniem zezwolenia na wjazd do danego kraju lub pobyt w nim decydują się nielegalnie przekroczyć granicę, stając się często ofiarami przemytników. Ofiarami handlu ludźmi są w przeważającej mierze kobiety. Od początku lat 90. ubiegłego wieku coraz więcej kobiet będących ofiarami handlu ludźmi pochodzi z krajów Europy Środkowej i Wschodniej, podczas gdy wcześniej większość ofiar wywodziła się z Azji, Ameryki Południowej oraz Afryki. Nasilenie zjawiska handlu kobietami wynika, według Parlamentu Europejskiego, m.in. z feminizacji ubóstwa, wykluczenia społecznego, bezrobocia, braku wykształcenia, korupcji, dyskryminacji i stoso- 30 Do najważniejszych międzynarodowych regulacji prawnych dotyczących handlu ludźmi należy przyjęty 15 listopada 2000 r. dokument ONZ, tj. protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, stanowiący uzupełnienie Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej. 31 F. Jasiński, Praktyczne znaczenie przepisów Unii Europejskiej dotyczących handlu ludźmi [w:] Handel ludźmi. Zapobieganie i ściganie, pod red. Z. Lasocika, IPSiR UW, Warszawa 2006, s. 128.

98 wania przemocy wobec kobiet. Komisja Europejska podkreśla, że o efektywnej walce z handlem ludźmi zadecyduje promowanie równości płci we wszystkich rodzajach polityki UE. Dopiero na przełomie lat 80. i 90. XX w. społeczność międzynarodowa dostrzegła znaczenie płci ofiary dla sposobu traktowania przestępstwa przez wymiar sprawiedliwości. We wcześniejszym okresie prawo tworzone w celu zwalczania handlu ludźmi koncentrowało się na tym, jakie czyny powinny zostać uznane za przestępstwo oraz jak ujednolicać prawo i praktykę w poszczególnych krajach. Prowadzone badania kryminologiczne wykazały, że istnieją grupy takich przestępstw, w przypadku których ofiarami są przede wszystkim kobiety, a sprawcami głównie mężczyźni. Badania pokazują, że ponad 90% ofiar handlu ludźmi stanowią kobiety 32. Przełomowym wydarzeniem w zakresie problematyki zapobiegania i zwalczania międzynarodowej przestępczości, w tym handlu ludźmi, było opracowanie na forum ONZ Konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, podpisanej w grudniu 2000 r. w Palermo. Konwencja jako pierwsze narzędzie prawa międzynarodowego zdefiniowała w precyzyjny sposób zjawisko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej oraz określiła instrumenty jego zwalczania. Do konwencji opracowane zostały protokoły uzupełniające, w tym m.in. protokół o zapobieganiu i zwalczaniu handlu ludźmi, przede wszystkim kobietami i dziećmi, oraz protokół o kontroli produkcji broni strzeleckiej i handlu tą bronią. Zagadnienie związane z handlem ludźmi pojawiło się po raz pierwszy na forum Wspólnot Europejskich w ramach Konwencji wykonawczej z Schengen z 19 czerwca 1990 r. Konwencja w art. 40 i 41 wymienia problem handlu ludźmi, traktując go jako przykład poważnego przestępstwa o charakterze transgranicznym. Kolejnym dokumentem, w którym znalazło się odniesienie do tego zjawiska, jest pierwotna wersja Traktatu o Unii Europejskiej z 1992 r., gdzie stwierdzono potrzebę prowadzenia współpracy policyjnej celem zapobiegania przestępczości zorganizowanej i walki z nią. Potrzeba wzmocnienia walki z handlem ludźmi została zarysowana z zaleceniach Rady Unii Europejskiej z 29 i 30 listopada 1993 r. oraz w uchwałach Parlamentu Europejskiego z 18 stycznia 1996 r. i 19 września 1996 r. 20 listopada 1996 r. przyjęty został Komunikat Komisji w sprawie handlu kobietami dla celów wykorzystywania seksualnego, w którym zaznaczono potrzebę rozszerzenia kompetencji Jednostki Antynarkotykowej Europolu 33 o walkę z handlem ludźmi. Z kolei 29 listopada 1996 r. Rada Unii Europejskiej przyjęła wspólne działanie 96/700/WSiSW w sprawie powołania programu STOP przeciwko handlowi ludźmi i seksualnemu wykorzystywaniu dzieci. Wspólne działanie obowiązywa- 32 E. Zielińska, Handel ludźmi jako naruszenie praw kobiet [w:] Handel ludźmi, s. 179. 33 Jednostka ta istnieje od 1995 r.; na podstawie: F. Jasiński, Praktyczne znaczenie, s. 129.

99 ło w ramach trzeciego filaru Unii w latach 1993 1999, a jego zadaniem było usprawnienie realizacji celów określonych w Traktacie o Unii Europejskiej. Według F. Jasińskiego efektem wspólnego działania mogły być zobowiązania nakładane na państwa członkowskie oraz programy wsparcia finansowego dla krajów unijnych 34. Program STOP wpłynął na wzmocnienie świadomości społecznej co do istnienia zjawiska handlu ludźmi oraz zwrócił uwagę państw członkowskich na konieczność pogłębienia współpracy. Program STOP II powstał na mocy decyzji Rady 2001/514/WSiSW z 28 czerwca 2001 r. Programy STOP zostały z czasem zastąpione przez programy Daphne, Daphne II i Daphne III, skupiające się na walce z przemocą wobec kobiet oraz walce z handlem ludźmi. Spośród 420 projektów realizowanych w ramach prowadzonego w latach 2004 2008 programu Daphne II ponad połowa dotyczyła działań mających na celu zwalczanie przemocy wobec kobiet. W celu doprowadzenia do poprawy współdziałania państw członkowskich Unii w walce z przestępczością zorganizowaną oraz jednoczesnego wykorzystania doświadczeń zdobytych w ramach realizacji programu STOP, przyjęto wspólne działanie Rady Unii Europejskiej 97/154/WSiSW dotyczące zwalczania handlu ludźmi i seksualnego wykorzystywania dzieci 35. W ramach działania zdefiniowano pojęcie handlu ludźmi oraz seksualnego wykorzystywania dzieci i dorosłych. Zalecono państwom członkowskim zmiany w ich przepisach, aby zapewnić skuteczniejszą walkę z procederem handlu ludźmi, kryminalizację określonych typów zachowań oraz efektywne, proporcjonalne i odstręczające ich karanie. Zalecono współpracę pomiędzy organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości państw członkowskich. W rzeczywistości jednak wspólne działanie nie doprowadziło ani do harmonizacji porządków prawnych ówczesnych piętnastu państw członkowskich UE, ani do ograniczenia handlu ludźmi. Kolejny program, Daphne III, został przyjęty na lata 2007 2013, a do jego ogólnych celów zaliczono m.in. wspieranie działań mających na celu zwalczanie handlu ludźmi. Na realizację programu przeznaczono środki finansowe w wysokości 116,85 mln euro 36. Ważnym etapem w walce Unii Europejskiej z handlem ludźmi było wejście w życie postanowień traktatu amsterdamskiego. W zmienionym Traktacie o Unii Europejskiej art. K. 1 uzyskał nową numerację i treść, w której po raz pierwszy odniesiono się expressis verbis do walki z handlem ludźmi 37. Także w nowym art. 29 Traktatu o Unii Europejskiej pojawił się zapis mówiący, że zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa w obszarze wolności, bezpieczeństwa 34 Ibidem. 35 Dz.Urz. WE L 63 z 4 marca 1997 r., s. 2. 36 http://www.rownosc.ngo.pl, data dostępu 27.11.2008. 37 Na podstawie: F. Jasiński, Praktyczne znaczenie, s. 131.

100 i sprawiedliwości osiągane jest przez zapobieganie i zwalczanie przestępczości zorganizowanej lub wszelkiej innej, w szczególności terroryzmu, handlu ludźmi i przestępstw przeciwko dzieciom, nielegalnego przemytu narkotyków oraz nielegalnego przemytu broni, korupcji i oszustw. Środkiem mającym przysłużyć się walce z przestępstwem handlu ludźmi jest deklaracja brukselska przyjęta we wrześniu 2002 r. podczas Europejskiej Konferencji przeciwko Handlowi Ludźmi 38. Deklaracja zawiera listę standardów i dobrych praktyk zalecanych krajom członkowskim Unii służących poprawie skuteczności walki z tym procederem. W dokumencie podkreślono ogromną wagę wymiany informacji, programów pomocy i kampanii promocyjnych, mających również charakter prewencyjny, oraz wskazano na konieczność badania przyczyn handlu ludźmi, podnoszenia świadomości społecznej, tak aby zapobiegać temu procederowi. Należy pamiętać, że deklaracja nie stanowi formalnej podstawy podejmowania działań, jest jedynie źródłem informacji i dobrych praktyk, które mogą być wykorzystywane przez kraje członkowskie UE w celu zwalczania handlu ludźmi. Standardy i dobre praktyki zalecane państwom członkowskim w ramach deklaracji zostały zgrupowane w czterech działach. Pierwszy dział obejmuje mechanizmy współpracy i współdziałania, w ramach których ma dochodzić m.in. do wymiany informacji, utworzenia przy Komisji Europejskiej specjalnej grupy eksperckiej ds. handlu ludźmi 39, uruchomienia europejskiej bazy danych o osobach zaginionych, programów pomocy i kampanii promocyjnych. Drugi dział skupia się na przeciwdziałaniu handlowi ludźmi. Standardy i dobre praktyki w ramach tego działu koncentrują się wokół badania przyczyn tego zjawiska, szkolenia osób kontaktujących się z ofiarami i handlarzami, podnoszenia świadomości społecznej oraz zapewniania skuteczniejszego funkcjonowania organów administracji państwowej. Trzeci dział dotyczy ochrony ofiar handlu ludźmi i pomocy ofiarom, przy czym pomoc ta ma polegać na wsparciu, właściwym traktowaniu oraz umożliwieniu powrotu do środowiska. Ostatni, czwarty dział, skupia się na współpracy policyjnej i sądowej, w tym na zalecaniu specjalizacji w walce z handlem ludźmi i wymiany informacji oraz na zorientowaniu metod śledczych na sytuację ofiar handlu ludźmi 40. W 2005 r. został przygotowany kolejny dokument dotyczący walki z tym zjawiskiem. W ramach Planu Unii Europejskiej w sprawie najlepszych praktyk i procedur zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi 41 wskazano kilka istotnych celów stojących przed Unią Europejską. Są nimi koordynacja działań UE, 38 Dz.Urz. UE C 137 z 12 czerwca 2003 r., s. 1. 39 Grupa ekspercka przy Komisji Europejskiej została powołana na mocy decyzji Komisji 2003/209/WE z 25 marca 2003 r. 40 F. Jasiński, Praktyczne znaczenie, s. 131 132. 41 Dz.Urz. UE C 311 z 9 grudnia 2005 r., s. 1.

101 określenie zakresu problematyki, zapobieganie handlowi ludźmi, ograniczanie zapotrzebowania, prowadzenie śledztw i dochodzeń, ochrona i wspieranie ofiar handlu, powroty i reintegracja oraz stosunki zewnętrzne. Podobnie jak deklaracja brukselska nie ma on charakteru wiążącego dla państw członkowskich. 4.3.3. LEGISLACYJNY WYMIAR WALKI ZE ZJAWISKIEM HANDLU LUDŹMI W Unii Europejskiej narzędzia i instrumenty służą wzmacnianiu polityki w zakresie walki z handlem ludźmi oraz rozwiązań legislacyjnych. Wśród rozwiązań legislacyjnych najważniejsza jest Decyzja ramowa 2002/629/WSiSW w sprawie zwalczania handlu ludźmi przyjęta przez Radę Unii Europejskiej 19 lipca 2002 r. 42 Uzupełnia ona dotychczasowe rozwiązania oraz wzmacnia postanowienia Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej wraz z Protokołem o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi. Decyzja zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia w ich prawie wewnętrznym możliwości ścigania i karania czynów, które mieszczą się w definicji handlu ludźmi. Decyzja nakłada obowiązek penalizacji wszystkich form przestępstwa handlu ludźmi, a także usiłowania jego popełnienia. W decyzji ramowej odniesiono się m.in. do ochrony ofiar handlu ludźmi i pomocy ofiarom handlu. Szczegółowo kwestie te są regulowane przez Dyrektywę Rady Unii Europejskiej z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie dokumentu pobytowego wydawanego obywatelom państw trzecich, którzy są ofiarami handlu ludźmi lub podlegali działaniom ułatwiającym nielegalną imigrację, a którzy współpracują z właściwymi władzami 43. W decyzji ramowej 2002/629/WSiSW 44 sformułowano definicję handlu ludźmi. Według decyzji handel ludźmi to werbowanie, transportowanie, przekazywanie, przechowywanie lub dalsze przyjmowanie osób, włączając w to wymianę lub przekazanie kontroli nad nimi, z zastosowaniem: przymusu, siły, gróźb lub zastraszenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub z wykorzystaniem słabości w sytuacji, gdy dana osoba nie ma innej, możliwej do zaakceptowania alternatywy niż poddanie się wykorzystaniu. Decyzja określa również, że handel ludźmi polega na wręczaniu lub przyjmowaniu opłaty lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą. Celem wymienionych działań może być wykorzystywanie do przymusowej lub obo- 42 Council Framework Decision No. 2002/629/JHA of 19 July 2002 on Combating Trafficking in Human Beings, OJ L 203, 1.08.2002, s. 1. 43 Dz.Urz. UE L 261 z 6 sierpnia 2004 r., 0019-0023. 44 Dz.Urz. UE L 203 z 1 sierpnia 2002 r., 0001-0004.

102 wiązkowej pracy lub usług, wykorzystywanie do niewolnictwa lub praktyk podobnych do niewolnictwa lub zniewolenia oraz wykorzystywanie do prostytucji lub innych form wykorzystywania seksualnego, w tym pornografii 45. Decyzja ramowa w art. 1 w powiązaniu z art. 3 ust. 1 w sposób wiążący zobowiązuje państwa członkowskie do podjęcia środków koniecznych do zagwarantowania w ich prawodawstwie, że werbowanie, przewóz, przekazywanie, przechowywanie, dalsze przyjmowanie osoby, włącznie z wymianą lub przeniesieniem kontroli nad osobą do celów wyzysku, pracy lub usług danej osoby, są karalne za pomocą skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji karnych, które mogą pociągać za sobą ekstradycję. Karze podlegać powinny także namowa, pomoc, współudział lub usiłowanie popełnienia wymienionych przestępstw, przy czym kary mają być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. W przypadku gdy jedno z wymienionych przestępstw naraziło życie ofiary, zostało popełnione wobec ofiary narażonej na takie praktyki, zostało popełnione z użyciem poważnej przemocy lub wyrządziło poważną szkodę ofierze, lub zostało popełnione w ramach organizacji przestępczej, państwa członkowskie winny podjąć środki konieczne do zagwarantowania, że przestępstwo to jest karalne pozbawieniem wolności sprawcy, przy czym kara maksymalna nie może być niższa niż 8 lat (art. 3 ust. 2) 46. Zaletą tej decyzji jest określenie minimalnego wymiaru kar za handel ludźmi. Artykuł 6 decyzji stanowi, że w przypadku konfliktu jurysdykcji sądów poszczególnych państw członkowskich oraz w celu zapewnienia, że sprawcy przestępstwa handlu ludźmi zostaną ukarani, każde państwo członkowskie może stwierdzić właściwość swoich organów wymiaru sprawiedliwości, o ile przestępstwo zostało popełnione w całości lub w części na jego terytorium, lub przestępca jest obywatelem tego państwa, lub przestępstwo zostało popełnione na korzyść osoby prawnej ustanowionej na terytorium tego państwa członkowskiego. Z kolei art. 7 ust. 1 reguluje zagadnienie ochrony ofiar handlu ludźmi i pomocy ofiarom handlu. Zgodnie z jego zapisami handel ludźmi jest przestępstwem ściganym z urzędu, a więc podjęcie śledztwa w sprawie przestępstw objętych zakresem decyzji ramowej nie jest uzależnione od zawiadomienia o przestępstwie odpowiednich władz ani od wniesienia oskarżenia przez ofiarę. W artykule przewidziano też dodatkowe środki pomocowe dla ofiar w przypadku, gdy w chwili trwania przestępstwa miały one mniej niż 18 lat. Przyczyną przyjęcia decyzji ramowej 2002/629/WSiSW było przekonanie, że konieczne jest całościowe podejście do problemu handlu ludźmi na poziomie wspólnotowym. Uznano, że należy ujednolicić definicję przestępstwa i grożących za to sankcji. Państwa członkowskie zostały zobowiązane do zapewnienia 45 F. Jasiński, Praktyczne znaczenie, s. 134 135. 46 P. Wawrzyk, Polityka Unii Europejskiej, s. 210.

103 w swoim prawie wewnętrznym możliwości ścigania i karania czynów mieszczących się w przytoczonej definicji handlu ludźmi. Wdrożenie przepisów Unii Europejskiej do prawa państw członkowskich miało nastąpić do 1 sierpnia 2004 r. Z decyzją ramową Rady Unii Europejskiej 2002/629/WSiSW, jak podaje F. Jasiński 47, są związane również inne akty prawne, które w stosunku do niej mają charakter uzupełniający, tj.: Wspólne działanie Rady 98/428/WSiSW z 29 czerwca 1998 r. w sprawie utworzenia Europejskiej Sieci Sądowniczej 48 ; Konwencja o wzajemnej pomocy w sprawach karnych z 29 maja 2000 r. 49 oraz Protokół dodatkowy do niej z 16 października 2001 r. 50, na mocy którego do przepisów krajowych państw członkowskich zostały wprowadzone przepisy dotyczące możliwości stosowania nowoczesnych technologii podczas przesłuchań na odległość; Decyzja Rady 2000/820/WSiSW z 22 grudnia 2000 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Kolegium Policji, tzw. CEPOL 51. Od 1 stycznia 2006 r. decyzja ta została zastąpiona decyzją 2005/681/WSiSW z 20 września 2005 r. 52 ; Decyzja ramowa Rady 2001/500/WSiSW z 26 czerwca 2001 r. w sprawie prania pieniędzy, identyfikacji, śledzenia, zamrażania, zajmowania i konfiskaty środków pochodzących z przestępstwa 53 ; Dyrektywa Rady 2001/51/WE z 28 czerwca 2001 r. uzupełniająca postanowienia art. 26 Konwencji Wykonawczej do Układu z Schengen 54 ; Decyzja Rady 2002/187/WSiSW z 28 lutego 2002 r. ustanawiająca Eurojust w celu zintensyfikowania walki z poważną przestępczością 55, która została zmieniona decyzją Rady 2003/659/WSiSW z 18 czerwca 2003 r. 56 ; Decyzja ramowa Rady 2002/465/WSiSW z 13 czerwca 2002 r. w sprawie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych 57 ; Decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi 58, gdzie w art. 2 ust. 2 par. 3 wymieniono handel ludźmi 47 F. Jasiński, Praktyczne znaczenie, s. 136 137. 48 Dz.Urz. WE L 191 z 7 lipca 1998 r., s. 4. 49 Dz.Urz. WE C 197 z 12 lipca 2000 r., s. 3. 50 Dz.Urz. WE C 326 z 21 listopada 2001 r., s. 2. 51 Dz.Urz. WE L 336 z 30 grudnia 2000 r., s. 1, ze zm. 52 Dz.Urz. UE L 256 z 1 października 2005 r., s. 63. 53 Dz.Urz. WE L 182 z 5 lipca 2001 r., s. 1. 54 Dz.Urz. WE L 187 z 10 lipca 2001 r., s. 45. 55 Dz.Urz. WE L 63 z 6 marca 2002 r., s. 1. 56 Dz.Urz. UE L 245 z 29 września 2003 r., s. 44. 57 Dz.Urz. WE L 162 z 20 czerwca 2002 r., s. 1. 58 Dz.Urz. WE L 190 z 18 lipca 2002 r., s. 1.

104 jako jedną z podstaw do przeprowadzenia przekazania m.in. własnego obywatela do innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, w którym dopuścił się tego przestępstwa. Przedstawiona procedura zastąpiła ekstradycję w stosunkach między państwami UE; Decyzja Rady 2002/90/WE z 28 listopada 2002 r. definiująca ułatwienie nielegalnego wjazdu, przejazdu i pobytu 59 ; Decyzja ramowa Rady 2002/946/WSiSW z 28 listopada 2002 r. w sprawie rozszerzenia ram prawnokarnych w celu zapobiegania ułatwieniu nielegalnego wjazdu, przejazdu i pobytu 60 ; Decyzja Rady 2003/170/WSiSW z 27 lutego 2003 r. w sprawie wspólnego wykorzystywania oficerów łącznikowych przez służby ochrony porządku publicznego państw członkowskich 61 ; Decyzja ramowa Rady 2003/577/WSiSW z 22 lipca 2003 r. o wykonywaniu w Unii Europejskiej postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych 62 ; Decyzja ramowa Rady 2004/68/WSiSW w sprawie zwalczania seksualnego wykorzystywania dzieci i pornografii dziecięcej 63 ; Decyzja Rady 2004/80/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw 64 ; Dyrektywa Rady 2004/81/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie dokumentu pobytowego wydawanego obywatelom państw trzecich, którzy są ofiarami handlu ludźmi lub wcześniej byli przedmiotem działań ułatwiających nielegalną imigrację, którzy współpracują z właściwymi organami 65 ; Decyzja Rady 2004/466/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. zmieniająca Wspólny Podręcznik w celu włączenia przepisów odnoszących się do kontroli granicznych, których celem są nieletni podróżujący w towarzystwie 66 ; Decyzja ramowa Rady 2005/212/WSiSW z 24 lutego 2005 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do orzeczeń o konfiskacie 67 ; Decyzja ramowa Rady 2005/214/WSiSW z 24 lutego 2005 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do orzeczeń o karach finansowych 68. 59 Dz.Urz. WE L 328 z 5 grudnia 2002 r., s. 17. 60 Dz.Urz. WE L 328 z 5 grudnia 2002 r., s. 1. 61 Dz.Urz. UE L 67 z 12 marca 2003 r., s. 27. 62 Dz.Urz. UE L 196 z 2 sierpnia 2003 r., s. 45. 63 Dz.Urz. UE L 13 z 20 stycznia 2004 r., s. 44. 64 Dz.Urz. UE L 261 z 6 sierpnia 2004 r., s. 15. 65 Dz.Urz. UE L 261 z 6 sierpnia 2004 r., s. 19. 66 Dz.Urz. UE L 157 z 30 kwietnia 2004 r., s. 136. 67 Dz.Urz. UE L 68 z 15 marca 2005 r., s. 49. 68 Dz.Urz. UE L 76 z 22 marca 2005 r., s. 16.

105 Duże znaczenie z punktu widzenia handlu ludźmi ma także Decyzja ramowa Rady Unii Europejskiej 2003/68/WSiSW z 22 grudnia 2003 r. w sprawie walki z wykorzystywaniem seksualnym dzieci i dziecięcej pornografii 69. Decyzja określa czyny zakwalifikowane jako przestępstwa, a są nimi czyny związane z seksualnym wykorzystywaniem dzieci oraz z pornografią dziecięcą 70. Zawiera definicję pornografii dziecięcej, mówiąc, że jest nią każdy materiał o charakterze pornograficznym, który wizualizuje lub przedstawia dziecko prawdziwe, osobę wyglądającą jak dziecko lub realistyczny, rysunkowy, stworzony komputerowo bądź inną techniką obraz nieistniejącego dziecka oraz taki materiał, który przedstawia dziecko uczestniczące czynnie lub biernie w zdarzeniu o wyraźnym charakterze seksualnym. Do pornografii dziecięcej zaliczono także publiczne eksponowanie narządów płciowych dziecka, jeśli eksponowanie to ma charakter seksualny. Decyzja zobowiązuje państwa członkowskie do wprowadzenia ściśle określonych kar za wymienione czyny. Podstawowa kara powinna mieścić się w przedziale od 1 do 3 lat, jednakże w przypadku szczególnie brutalnych czynów może być podwyższona i mieścić się w przedziale od 5 do 10 lat. Przyjęcie konkretnego wymiaru kar uznaje się za znaczną zaletę. Zarzuty dotyczą natomiast stosunkowo niskiego ich poziomu. Bardzo istotna z punktu widzenia zwalczania pornografii dziecięcej jest Decyzja Rady Unii Europejskiej dotycząca zwalczania pornografii dziecięcej w Internecie wydana 29 maja 2000 r. 71 Na podstawie tej decyzji każde państwo członkowskie zostało zobowiązane do podjęcia niezbędnych działań w celu zachęcania internautów do informowania organów ścigania o podejrzeniu rozpowszechniania materiałów pornograficznych z udziałem dzieci, w przypadku gdy zetknęli się z takimi materiałami. Informacje o rozpowszechnianych treściach powinny być również przekazywane Europolowi, a odpowiednie komórki w państwach członkowskich muszą z nim współpracować. Wśród najistotniejszych aktów prawnych Unii Europejskiej dotyczących handlu ludźmi warto wymienić także Dyrektywę Rady Unii Europejskiej 2004/81/WE z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie zezwolenia na pobyt wydawanego obywatelom państw trzecich, będącym ofiarami handlu ludźmi albo będącym wcześniej przedmiotem działań ułatwiających nielegalną migrację, którzy współpracują z właściwymi organami, przyjętą na podstawie art. 63 ust. 3 Traktatu Wspólnot Europejskich. Artykuł ten dotyczy osób ubiegających się o azyl, uchodźców oraz polityki migracyjnej. Dyrektywa wpłynęła na oddzielenie się 69 Council Framework Decision 2004/68/JHA of 22 December 2003 on Combating the Sexual Exploitation of Children and Child Pornography, OJ L 013, 20.01.2004. 70 Szerzej na ten temat w: P. Wawrzyk, Polityka Unii Europejskiej, s. 211. 71 Council Decision of 29 May 2000 to Combat Child Pornography on the Internet, OJ L 138, 9.06.2000.