Tom XXVI ROŚLINY OLEISTE OILSEED CROPS 2005 Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Oddział w Poznaniu Wpływ warunków środowiskowych na zmienność i współzależność pomiędzy plonem nasion rzepaku ozimego oraz komponentami jego struktury Effect of environmental conditions on variability and interaction between yield and its components in winter oilseed rape Słowa kluczowe: rzepak ozimy, zmienność, korelacja, nawożenie azotem, odmiana Celem prezentowanej pracy było przedstawienie wpływu warunków środowiskowych na zmienność i współzależność pomiędzy plonem nasion rzepaku ozimego oraz komponentami jego struktury. Doświadczenie wykazało, że największy udział w kształtowaniu wysokości plonu nasion rzepaku ozimego miały warunki środowiskowe. Środowisko w większym stopniu niż nawożenie azotem i odmiana wpływało na liczbę łuszczyn na roślinie i na jednostce powierzchni oraz na masę 1000 nasion. Istotność korelacji plonu ze szczegółowymi komponentami jego struktury zależała od warunków środowiskowych. W warunkach długotrwałego niedoboru wody plon był istotnie skorelowany z liczbą roślin na jednostce powierzchni i liczbą nasion w łuszczynie. Natomiast przy równomiernie rozłożonych opadach w okresie wiosenno-letniej wegetacji roślin istotna korelacja wystąpiła pomiędzy plonem a liczbą łuszczyn na roślinie. Key words: winter oilseed rape, variability, correlation, nitrogen fertilization, cultivar The experiment carried out in Łagiewniki was undertaken in order to estimate basic (number of siliques per area unit and weight of seeds per silique) and detailed (number of plants per area unit, number of siliques per plant, number of seeds per silique, weight of 1000 seeds) yield components of oilseed rape. Experimental factors were: years (2003, 2004), spring nitrogen fertilization (60, 100, 140, 180, 220 kg N ha -1 ) and cultivar of winter oilseed rape (Lisek, Mazur, Kaszub, BOH 3103, MR 153). Calculation of variation coefficient showed that the most unstable feature was the number of siliques per area unit. Among detailed yield components the most variable trait was the number of siliques per plant. The least variable feature was the weight of 1000 seeds. All yield components except for the number of plants per area unit were more variable in 2004, which was characterized by frequent precipitation in spring-summer vegetation season. The yield was more variable in 2003, which was distinguished by long lasting water deficiency in soil. These dependencies showed that cultivar potential for creating particular yield component can come into existence in good moisture conditions. Among cultivars cultivated in the experiment distinguished in two years by the highest number of seeds per silique Lisek was characterised by the highest fidelity of yielding. The seed yield was mostly influenced by environmental conditions. Nitrogen dose had a slightly higher effect on yield than cultivar. All yield components changed mostly under random factors. The number of siliques per area unit was the least dependent on cultivar. Nitrogen dose, in contrast, had the smallest effect on the weight of seeds per silique. The number of plants per area unit was more
100 conditioned by cultivar than by environmental conditions. The variability of silique number per plant was mainly environmental conditions and nitrogen fertilization. Cultivar had higher effect on the number of seeds per silique than environmental conditions and nitrogen doses. Variability of the weight of 1000 seeds was more dependent on environmental conditions and cultivar than on nitrogen doses. Significance of correlation between yield and its components was dependent on environmental conditions. In conditions of long lasting water deficiency yield was significantly correlated with the number of siliques per area unit and the number of seeds per silique. In conditions of frequent precipitation in spring-summer vegetation season significant correlation occurred between yield and the number of siliques per plant. The weight of seeds per silique was better correlated with the number of seeds per silique than with the weight of 1000 seeds irrespective of environmental conditions. Significance of correlation between the number of siliques per area unit and its components was dependent on environmental conditions. This basic yield component was better correlated with the number of plants per area unit in conditions of water deficiency but in good precipitation conditions, it was better correlated with the number of siliques per plant. Wstęp Podstawowymi komponentami plonu u rzepaku są liczba łuszczyn na jednostce powierzchni oraz masa nasion w łuszczynie. Liczba łuszczyn na jednostce powierzchni uwarunkowana jest liczbą roślin zebranych z jednostki powierzchni i liczbą łuszczyn na roślinie. Natomiast masa nasion w łuszczynie zależy od liczby nasion w łuszczynie i masy 1000 nasion. W wielu pracach dotyczących rzepaku ozimego wnikliwej ocenie została poddana zależność wysokości plonowania od tych komponentów. Oceniali ją między innymi Schrimpf (1954), Stolle (1954), Olsson (1960), Allen i Morgan (1972), Thurling (1974), Muśnicki (1974, 1979), Kandil (1983), Muśnicki i Muśnicka (1986), Bechyne (1983), Horodyski (1990), Vasak i in. (1988), Kuchtowa i in. (1996). Wyniki badań dotyczące struktury plonowania wyznaczają kierunek prac hodowlanych. Ponieważ komponenty plonu są łatwe do zmierzenia i zwykle bardziej odziedziczalne niż sam plon, zależność wysokości plonowania od komponentów jego struktury jest wykorzystywana w selekcji, której celem jest uzyskanie wysokiego plonu nasion. Plon nasion, jak również komponenty jego struktury w istotny sposób są modyfikowane przez warunki siedliska, a zwłaszcza przez ilość i rozkład opadów w okresie wegetacji wiosenno-letniej oraz poziom nawożenia azotowego. Celem prezentowanej pracy jest przedstawienie wpływu warunków środowiskowych na zmienność i współzależność pomiędzy plonem nasion rzepaku ozimego oraz komponentami jego struktury.
Wpływ warunków środowiskowych na zmienność i współzależność... 101 Materiał i metody Dwuletnie doświadczenie przeprowadzono w układzie losowanych podbloków w czterech powtórzeniach na glebie brunatnej właściwej, należącej do kompleksu pszennego dobrego (2) oraz klasy bonitacyjnej IIIa w miejscowości Łagiewniki. Przedplonem rzepaku były zboża. Przedsiewnie zastosowano: 18 20 kg N ha -1, 60 63 kg P 2 O 5 ha -1, 90 96 kg K 2 O ha -1. Siew nasion wykonano 26 i 27 sierpnia siewnikiem samobieżnym w rozstawie 30 cm na poletkach o powierzchni 10,8 m 2. Norma wysiewu wynosiła 70 szt. m -2. W zależności od roku badań i odmiany stosunek ilości wysiewu nasion do zebranych roślin wynosił od 45 do 69%. Chwasty zwalczano preparatem Butisan Star w dawce 3,5 l ha -1 oraz Fusilade lub Select w dawce 1 l ha -1. Na szkodniki łodygowe i łuszczynowe zastosowano następujące preparaty: Karate Zeon w dawce 0,15 l ha -1, Alphatop w dawce 0,12 l ha -1 i Mospilan w dawce 0,12 kg ha -1. Przeciwko chorobom grzybowym zastosowano preparat Konker w dawce 1,5 l ha -1 lub Amistar w dawce 1,0 l ha -1. Desykację rzepaku przeprowadzono preparatem Reglone 200 SC stosując dawkę 3,0 l ha -1 lub Reglone turbo w dawce 1,5 l ha -1. Zbiór przeprowadzono kombajnem. Powierzchnia poletek do zbioru wynosiła 9,6 m 2. Czynnikami doświadczenia były: lata 2003, 2004; wiosenne nawożenie azotowe 60, 100, 140, 180, 220 kg N ha -1 ; odmiany rzepaku odmiana populacyjna Lisek, dwie odmiany mieszańcowe złożone: Mazur, Kaszub oraz dwie odmiany mieszańcowe zrestorowane: BOH 3103, MR 153. W doświadczeniu tym oceniono plon oraz podstawowe i szczegółowe komponenty plonu rzepaku ozimego. Plon nasion analizowano przy 12-procentowej zawartości wody. Podstawowe komponenty plonu liczbę łuszczyn zebranych z jednostki powierzchni i masę nasion w łuszczynie określono na podstawie komponentów szczegółowych, którymi były liczba roślin na jednostce powierzchni, liczba łuszczyn zebranych z rośliny oraz liczba nasion w łuszczynie i masa 1000 nasion. Liczbę roślin na jednostce powierzchni policzono bezpośrednio po zbiorze na każdym poletku, a liczbę łuszczyn na roślinie określono na 10 kolejnych roślinach pobranych z losowo wybranego miejsca na każdym poletku. Liczbę nasion w łuszczynie policzono przed zbiorem na 25 losowo wybranych łuszczynach z górnej, środkowej i dolnej partii gron owoconośnych. Masę 1000 nasion określono w czterech próbach po 100 nasion pobranych z oczyszczonego plonu. Uzyskane wyniki analizowano wykonując analizy wariancji oraz obliczając współczynniki zmienności i korelacji. Opady przedstawiono w procentach wartości optymalnych wg Klatta (Dzieżyc 1989).
102 Wyniki Analizowane lata różniły się istotnie warunkami meteorologicznymi w okresie wiosenno-letniej wegetacji. Wiosna roku 2003 charakteryzowała się bardzo znacznym niedoborem opadów. W kwietniu, maju i czerwcu opady stanowiły odpowiednio 23, 41, 6% wartości uznanych przez Klatta za optymalne dla rzepaku ozimego. W roku 2004 opady były równomiernie rozłożone, a w okresie od pełni kwitnienia do początku dojrzewania nasion zaspokajały zapotrzebowanie rzepaku w 96% (rys. 1). Wyższe wartości plonu oraz wszystkich elementów struktury odnotowano w roku 2004 (tab. 1). Największe różnice pomiędzy średnimi wartościami z lat prowadzenia doświadczeń dotyczyły plonu oraz liczby łuszczyn na roślinie i jednostce powierzchni, a najmniejsze liczby nasion w łuszczynie i masy 1000 nasion. 100 96 90 80 70 2003 2004 60 (%) 50 40 30 20 23 30 41 28 10 6 0 Kwiecień April Maj May Czerwiec June Rys. 1. Opady w % wartości optymalnych wg Klatta dla rzepaku ozimego od kwietnia do czerwca Precipitation in %% of Klatt optimal value for oilseed rape from April to June Współczynniki zmienności obliczone dla wszystkich analizowanych cech w latach prowadzenia doświadczenia oraz dla syntezy z obu lat wykazały, że najbardziej zmienną cechą była liczba łuszczyn na jednostce powierzchni (tab. 2). Spośród szczegółowych elementów struktury największą zmiennością odznaczała się liczba łuszczyn na roślinie. Cechą najmniej zmienną okazała się masa 1000 nasion. Wszystkie komponenty plonu, z wyjątkiem liczby roślin na jednostce powierzchni, były bardziej zmienne w roku 2004. Korzystne warunki wilgotnościowe, które wystąpiły w okresie wiosennego rozwoju roślin w roku 2004 najsilniej wpływały na zmienność liczby łuszczyn na roślinie, a najsłabiej na zmienność masy 1000 nasion. Natomiast plon charakteryzował się większą zmiennością w roku 2003 odznaczającym się długotrwałym niedoborem wilgoci w glebie. Największą zmienność plonu odnotowano dla syntezy z obu lat.
Wpływ warunków środowiskowych na zmienność i współzależność... 103 Tabela 1 Średnie i relatywne wartości plonu oraz podstawowych i szczegółowych komponentów jego struktury Mean and comparative values of yield and its basic and detailed components Cecha Lata Years Feature 2003 2004 Plon Yield [dt ha -1 ] 35,0 (63,0) 54,9 (100) Podstawowe elementy struktury plonu Basic yield components Liczba łuszczyn na 1 m 2 Number of siliques per sq. m. Masa nasion w łuszczynie [mg] Weight of seeds per silique 6079,7 (77,0) 7875,3 (100) 115,4 (91,5) 126,0 (100) Szczegółowe elementy struktury plonu Detailed yield components Liczba roślin na 1 m 2 Number of plants per sq. m. Liczba łuszczyn na roślinie Number of siliques per plant Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per silique Masa 1000 nasion [g] Weight of 1000 seeds 41,1 (93,0) 44,1 (100) 148,2 (66,9) 221,5 (100) 26,5 (96,4) 27,5 (100) 4,35 (95,0) 4,58 (100) Tabela 2 Współczynniki zmienności plonu i podstawowych oraz szczegółowych komponentów jego struktury (%) Variation coefficients of yield and its basic and detailed components (%) Cecha Lata Years Feature 2003 2004 2003 2004 Plon Yield [dt ha -1 ] 17,5 14,4 27,1 Podstawowe elementy struktury plonu Basic yield components Liczba łuszczyn na 1 m 2 35,5 42,6 42,4 Number of siliques per sq. m. Masa nasion w łuszczynie [mg] Weight of seeds per silique 11,8 16,4 15,1 Szczegółowe elementy struktury plonu Detailed yield components Liczba roślin na 1 m 2 24,6 23,5 24,2 Number of plants per sq. m. Liczba łuszczyn na roślinie 25,1 40,0 41,7 Number of siliques per plant Liczba nasion w łuszczynie 9,8 15,6 13,2 Number of seeds per silique Masa 1000 nasion [g] Weight of 1000 seeds 4,3 5,4 5,6
104 Spośród uprawianych w doświadczeniu odmian największą zmiennością plonów w analizowanych latach charakteryzował się BOH 3103 (tab. 3). W odznaczającym się znacznym niedoborem opadów roku 2003 odmiana ta plonowała najwyżej, a najniżej w roku 2004 charakteryzującym się dobrze rozłożonymi opadami w okresie wiosny. Natomiast dobrą wiernością plonowania odznaczała się odmiana Lisek, która w roku 2003 plonowała na poziomie najwyżej plonującej w tym roku odmiany BOH 3103, a w roku 2004 najwyżej wśród uprawianych w doświadczeniu odmian. Największą zmiennością liczby łuszczyn na jednostce powierzchni odznaczały się odmiany mieszańcowe złożone: Mazur i Kaszub. Odmiany te charakteryzowały się najmniejszą liczbą łuszczyn w roku 2003, a największą w roku 2004. W obu latach największą masą nasion w łuszczynie odznaczał się Lisek, a najmniejszą MR 153. Tabela 3 Plon i jego podstawowe komponenty u badanych odmian w latach 2003 i 2004 Yield and its basic components for tested cultivars in 2003 and 2004 Odmiana Cultivar Plon nasion Yield [dt ha -1 ] Liczba łuszczyn na 1 m 2 Number of siliques per sq.m. Masa nasion w łuszczynie Weight of seeds per silique [mg] 2003 2004 2003 2004 2003 2004 Lisek 36,7 59,3 6125 7308 120,4 136,5 Mazur 31,5 56,2 5026 8713 115,0 126,4 Kaszub 34,1 55,5 5307 9510 115,7 125,2 BOH 3103 38,3 52,4 7151 6893 116,6 132,0 MR 153 33,1 58,1 6009 8599 114,8 118,3 NIR LSD 0,05 2,57 5,66 1654,7 2432,6 8,34 18,75 Liczba roślin na jednostce powierzchni była najmniej zmienna u odmiany Lisek (tab. 4). W roku 2004 odmiany bardziej różniły się liczbą łuszczyn na roślinie, liczbą nasion w łuszczynie i masą 1000 nasion niż w roku 2003. Odmiana Lisek wyprodukowała najmniej łuszczyn w roku 2003, a BOH 3103 w 2004. W obu latach Lisek charakteryzował się największą liczbą nasion w łuszczynie. MR 153 odznaczał się największą masą 1000 nasion w roku 2003 a Mazur i Kaszub w 2004. Najistotniejszy udział w kształtowaniu wysokości plonu miało środowisko (tab. 5). Wpływ dawek nawożenia azotowego na tę cechę był nieznacznie większy od odmiany. Wszystkie elementy struktury plonu zmieniały się najsilniej pod wpływem czynników losowych. Liczba łuszczyn na jednostce powierzchni była najmniej zależna od odmiany, a masa nasion w łuszczynie od dawki azotu. Liczba roślin na jednostce powierzchni w większym stopniu zależała od odmiany niż od środowiska. Spośród czynników doświadczalnych największy udział w kształtowaniu zmienności liczby łuszczyn na roślinie miało środowisko, a następnie nawożenie azotem. Natomiast na liczbę nasion w łuszczynie mocniej wpływała odmiana
Wpływ warunków środowiskowych na zmienność i współzależność... 105 Szczegółowe komponenty plonu u badanych odmian w latach 2003 i 2004 Detailed yield components for tested cultivars in 2003 and 2004 Odmiana Cultivar Liczba roślin na 1 m 2 Number of plants per sq.m. Liczba łuszczyn na roślinie Number of siliques per plant Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per silique Tabela 4 Masa 1000 nasion Weight of 1000 seeds [g] 2003 2004 2003 2004 2003 2004 2003 2004 Lisek 46,7 45,2 129,7 207,5 27,8 30,2 4,34 4,53 Mazur 31,3 44,2 160,9 266,0 26,1 25,9 4,40 4,88 Kaszub 34,0 48,6 155,8 241,3 26,4 26,1 4,37 4,77 BOH 3103 49,2 42,3 144,7 192,9 27,1 29,8 4,29 4,43 MR 153 39,2 41,5 152,0 243,5 25,7 26,7 4,46 4,43 NIR LSD 0,05 7,10 7,96 30,73 59,70 1,78 3,86 0,11 0,16 Tabela 5 Udział czynników doświadczalnych [%] w kształtowaniu zmienności plonu i komponentów jego struktury Contribution of experimental factors [%] to creation of yield and its components variation Cecha Feature środowisko environment Czynniki doświadczalne Experimental factors nawożenie azotem nitrogen fertilization odmiana cultivar interakcje interaction czynniki losowe random factors Plon Yield [dt ha -1 ] 66,5 2,7 2,1 7,4 21,4 Podstawowe elementy struktury plonu Basic components of yield Liczba łuszczyn na 1 m 2 9,3 8,7 1,1 25,6 55,4 Number of siliques per sq. m. Masa nasion w łuszczynie [mg] Weight of seeds per silique 8,5 1,1 7,0 9,1 74,2 Szczegółowe elementy struktury plonu Detailed components of yield Liczba roślin na 1 m 2 2,0 0,2 8,8 31,0 58,0 Number of plants per sq. m. Liczba łuszczyn na roślinie 22,7 13,0 6,2 22,9 35,2 Number of siliques per plant Liczba nasion w łuszczynie 2,1 1,7 11,9 10,9 73,3 Number of seeds per silique Masa 1000 nasion [g] Weight of 1000 seeds 21,5 0,1 17,8 16,5 44,0
106 niż środowisko i nawożenie azotem. Zmienność masy 1000 nasion w łuszczynie była bardziej zależna od środowiska i odmiany niż od dawki nawożenia azotem. Interakcja czynników odmianowo-środowiskowych w większym stopniu wpływała na kształtowanie liczby łuszczyn na jednostce powierzchni niż na kształtowanie masy nasion w łuszczynie. Większy udział współdziałania czynników odmianowośrodowiskowych odnotowano również w kształtowaniu liczby roślin na jednostce powierzchni i liczby łuszczyn na roślinie w porównaniu z liczbą nasion w łuszczynie i masą 1000 nasion. W obu latach plon był istotnie dodatnio skorelowany z liczbą łuszczyn na jednostce powierzchni (tab. 6). Natomiast istotność korelacji plonu ze szczegółowymi komponentami jego struktury była zależna od warunków środowiskowych. W roku 2003, w którym rośliny rzepaku wykształciły mniejszą liczbę łuszczyn i wyprodukowały nasiona o niższej masie niż w roku 2004, plon był istotnie skorelowany z liczbą roślin na jednostce powierzchni i liczbą nasion w łuszczynie. W roku 2004 istotna korelacja wystąpiła pomiędzy plonem a liczbą łuszczyn na roślinie. Synteza z obu lat wykazała, że plon był wysoce istotnie skorelowany zarówno z liczbą łuszczyn na jednostce powierzchni, jak i masą nasion w łuszczynie. Spośród szczegółowych elementów struktury najwyższą korelację z plonem wykazała liczba łuszczyn na roślinie. Tabela 6 Współczynniki korelacji plonu z podstawowymi i szczegółowymi elementami jego struktury Correlation coefficients between yield and its basic and detailed components Cecha Lata Years Feature 2003 2004 2003 2004 Podstawowe elementy struktury plonu Basic yield components Liczba łuszczyn na 1 m 2 Number of siliques per sq. m. 0,72** 0,37* 0,59** Masa nasion w łuszczynie [mg] Weight of seeds per silique 0,27 0,29 0,62** Szczegółowe elementy struktury plonu Detailed yield components Liczba roślin na 1 m 2 Number of plants per sq. m. 0,75** 0,03 0,34** Liczba łuszczyn na roślinie Number of siliques per plant Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per silique Masa 1000 nasion [g] Weight of 1000 seeds 0,12 0,40* 0,65** 0,49** 0,15 0,34** 0,38* 0,23 0,59** * współczynniki korelacji istotne przy p < 0,05 correlation coefficients significant at p < 0.05 ** współczynniki korelacji istotne przy p < 0,01 correlation coefficients significant at p < 0.01
Wpływ warunków środowiskowych na zmienność i współzależność... 107 Istotność korelacji pomiędzy liczbą łuszczyn na jednostce powierzchni a jej komponentami zależała od warunków środowiskowych (tab. 7). W roku z niedoborami opadów ten podstawowy komponent plonu wykazywał silniejszą korelację z liczbą roślin na jednostce powierzchni, a w roku charakteryzującym się równomiernie rozłożonymi opadami z liczbą łuszczyn na roślinie. Natomiast masa nasion w łuszczynie, bez względu na warunki środowiska, była silniej skorelowana z liczbą nasion w łuszczynie niż masą 1000 nasion (tab. 8). Synteza z obu lat wykazała, że liczba łuszczyn na jednostce powierzchni była silniej skorelowana z liczbą łuszczyn na roślinie niż z liczbą roślin na jednostce powierzchni, a masa nasion w łuszczynie z liczbą nasion w łuszczynie niż masą 1000 nasion. Tabela 7 Współczynniki korelacji liczby łuszczyn na jednostce powierzchni z jej komponentami Correlation coefficients between number of siliques per sq. m. and its components Lata Years Liczba roślin na 1 m 2 Number of plants per sq. m. Liczba łuszczyn na roślinie Number of siliques per plant 2003 0,80** 0,49* 2004 0,16 0,90** 2003 2004 0,47** 0,84** * współczynniki korelacji istotne przy p < 0,05 correlation coefficients significant at p < 0.05 ** współczynniki korelacji istotne przy p < 0,01 correlation coefficients significant at p < 0.01 Współczynniki korelacji masy nasion w łuszczynie z jej komponentami Correlation coefficients between weight of seeds per silique and its components Tabela 8 Lata Years Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds per silique Masa 1000 nasion [g] Weight of 1000 seeds 2003 0,85** 0,30 2004 0,87** 0,11 2003 2004 0,84** 0,45* * współczynniki korelacji istotne przy p < 0,05 correlation coefficients significant at p < 0.05 ** współczynniki korelacji istotne przy p < 0,01 correlation coefficients significant at p < 0.01 Dyskusja Przeprowadzone badania wykazały znaczny wpływ warunków siedliskowych i zróżnicowania genetycznego odmian na zmienność plonu i komponentów jego struktury. Cechą najbardziej zmienną była liczba łuszczyn na jednostce powierzchni. Spośród szczegółowych elementów struktury największą zmiennością odznaczała się liczba łuszczyn na roślinie, a następnie liczba roślin na jednostce powierzchni.
108 Najmniej zmienna okazała się masa 1000 nasion. Przedstawione wyniki są zgodne z pracami Stolle (1954), Olssona (1960), Horodyskiego (1962), Thurlinga (1974), Muśnickiego (1979), Muśnickiego i in. (1983, 1986, 1991), Szczygielskiego i Owczarka (1994), Ojczyk i Jankowskiego (1996), Jasińskiej i in. (1997), Wójtowicza i Muśnickiego (2001), w których autorzy dowodzą dużej zmienności liczby łuszczyn na roślinie oraz małej zmienności masy 1000 nasion i liczby nasion w łuszczynie pod wpływem warunków środowiskowych. Wszystkie komponenty plonu, z wyjątkiem liczby roślin na jednostce powierzchni, były bardziej zmienne w roku charakteryzującym się bardzo dobrym rozłożeniem opadów w okresie wiosenno-letnim. Z kolei plon charakteryzował się większą zmiennością w roku odznaczającym się długotrwałym niedoborem wilgoci w glebie. Powyższe zależności wskazują na to, że w sprzyjających warunkach wilgotnościowych ujawnia się potencjał odmiany do tworzenia określonego komponentu plonu, czego rezultatem jest mniejsza zmienność plonowania. Różnic między odmianami w wielkości elementów struktury plonu dowiodły prace Muśnickiego i Muśnickiej (1986), Szczygielskiego i Owczarka (1987), Barszczaka i in. (1993, 1994, 1995), Wójtowicza i Muśnickiego (2001). Doświadczenie wykazało, że największy udział w kształtowaniu wysokości plonu nasion rzepaku ozimego miały warunki środowiskowe. Środowisko w większym stopniu niż nawożenie azotem i odmiana wpływało na liczbę łuszczyn na roślinie i na jednostce powierzchni oraz na masę 1000 nasion. Powyższe uwarunkowanie jest rezultatem reakcji roślin rzepaku na uwilgotnienie gleby. Brak opadów w okresie kwitnienia ogranicza liczbę łuszczyn na roślinie, a w okresie dojrzewania masę 1000 nasion. Konsekwencją tej zależności jest obniżenie plonowania. Nadrzędne znaczenie warunków środowiskowych wynika również z tego, że nawożenie azotowe tylko w pewnym stopniu ogranicza skutki niedoborów wilgoci w glebie, natomiast warunki wilgotnościowe gleby znacząco wpływają na wykorzystanie azotu przez rośliny rzepaku. Cechą najmniej zależną od środowiska i nawożenia azotowego okazała się liczba nasion w łuszczynie. Można zatem przypuszczać, że odmiany, które będzie cechować wysoka liczba nasion w łuszczynie będą wierniej plonować. Prezentowane wyniki potwierdzają to założenie. Najwierniejszymi plonami wśród uprawianych w doświadczeniu odmian charakteryzowała się odmiana Lisek, która w obu latach odznaczała się największą liczbą nasion w łuszczynie. Środowisko istotnie wpływało na współzależność plonu i jego szczegółowych komponentów. W warunkach długotrwałego niedoboru wody plon był istotnie skorelowany z liczbą roślin na jednostce powierzchni i liczbą nasion w łuszczynie. Natomiast przy równomiernie rozłożonych opadach w okresie wiosenno-letniej wegetacji roślin istotną korelację odnotowano pomiędzy plonem a liczbą łuszczyn na roślinie. Niejednakowe zależności plonu od jego komponentów w poszczególnych latach zostały przedstawione również w pracy Wójtowicza i Muśnickiego (2001). Od warunków środowiskowych była zależna także istotność korelacji pomiędzy liczbą łuszczyn na jednostce powierzchni a jej komponentami. W roku z niedoborami opadów ten podstawowy komponent plonu wykazywał silniejszą korelację
Wpływ warunków środowiskowych na zmienność i współzależność... 109 z liczbą roślin na jednostce powierzchni a w roku charakteryzującym się równomiernie rozłożonymi opadami z liczbą łuszczyn na roślinie. Wspomniana zależność wynika z reakcji rzepaku na warunki wilgotnościowe w okresie kwitnienia. W roku z równomiernie rozłożonymi opadami roślina rzepaku wytworzyła ponad 70 łuszczyn więcej niż w roku z niedoborami wilgoci w okresie wiosenno-letniej wegetacji. Natomiast obsada roślin w obu latach była podobna i wynosiła około 40 roślin m -2. Wnioski 1. Warunki środowiskowe modyfikowały zmienność plonu i komponentów jego struktury. Wszystkie komponenty plonu, z wyjątkiem liczby roślin na jednostce powierzchni, były bardziej zmienne w roku charakteryzującym się bardzo dobrym rozłożeniem opadów w okresie wiosenno-letnim. Z kolei plon charakteryzował się większą zmiennością w roku odznaczającym się długotrwałym niedoborem wilgoci w glebie. Powyższe zależności wskazują na to, że w sprzyjających warunkach wilgotnościowych ujawnia się potencjał odmiany do tworzenia określonego komponentu plonu, czego rezultatem jest mniejsza zmienność plonowania. 2. Środowisko miało największy udział w kształtowaniu wysokości plonu nasion rzepaku ozimego. Rozłożenie i ilość opadów w okresie kwitnienia i dojrzewania rzepaku w większym stopniu niż nawożenie azotem i odmiana wpływały na liczbę łuszczyn na roślinie i na jednostce powierzchni oraz na masę 1000 nasion. Cechą w najmniejszym stopniu zależną od warunków środowiska była liczba nasion w łuszczynie. 3. Najwierniejszymi plonami charakteryzowała się odmiana Lisek, która w obu latach odznaczała się największą liczbą nasion w łuszczynie. 4. Istotność korelacji plonu ze szczegółowymi komponentami jego struktury zależała od warunków środowiskowych. W warunkach długotrwałego niedoboru wody plon był istotnie skorelowany z liczbą roślin na jednostce powierzchni i liczbą nasion w łuszczynie. Natomiast przy równomiernie rozłożonych opadach w okresie wiosenno-letniej wegetacji roślin istotna korelacja wystąpiła pomiędzy plonem a liczbą łuszczyn na roślinie. Literatura Allen E.J., Morgan D.J. 1972. A quantitative analysis of the effects of nitrogen on the growth, development and yield of oilseed rape. J. Agric. Sci. Camb., 78: 315-324. Barszczak Z., Barszczak T. 1995. Wpływ nawożenia azotowego, wilgotności i zakwaszenia gleby na plony oraz zawartość tłuszczu i białka w nasionach odmian rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVI (1): 165-172.
110 Barszczak Z., Barszczak T., Górczyński J. 1993. Wpływ okresowej suszy, zakwaszenia gleby na plony nasion rzepaku ozimego zależnie od dawki azotu. Zeszyty Problemowe PNR, 6: 15-23. Barszczak Z., Barszczak T., Kosjanowicz W. 1994. Wpływ okresowej suszy i dawek azotu na plony i skład chemiczny nasion odmian rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XV (2): 9-16. Bechyne M. 1983. Untraditional methods of yield increases in winter and summer rape. Proc. of the 6th Intern. Rapeseed Congress, Paris, 1: 801-807. Dzieżyc J. 1989. Potrzeby wodne roślin uprawnych. PWN, Warszawa. Horodyski A. 1962. Przebieg pobierania azotu przez rzepak ozimy w zależności od wysokich dawek nawozów azotowych i pory ich stosowania. Pamiętnik Puławski, 8: 83-141. Horodyski A. 1990. Rzepak podwójnie ulepszony. PWRiL, Poznań. Jasińska Z., Kotecki A., Kozak M. 1997. Wpływ następczy roślin strączkowych i nawożenia azotem na rozwój i plon rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVIII (1): 187-198. Kandil A.A. 1983. Effect of seeding date on yield, yield components and some agronomic characters of oil seed rape (Brassica napus L.). Proc. of the 6th Intern. Rapeseed Congress, Paris, 3: 779-784. Kuchtova P., Baranyk P., Vasak J., Fabry A. 1996. Czynniki warunkujące tworzenie plonu nasion rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVII (1): 223-234. Muśnicki Cz. 1974. Investigation on native and foreign winter rape varieties in Poland. Proc. of the 4th Intern. Rapeseed Congress, Giessen: 201-215. Muśnicki Cz. 1979. Zmienność i współzależność niektórych cech rzepaku ozimego i ich oddziaływanie na plony. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 229: 22-25. Muśnicki Cz., Horodyski A., Muśnicka B. 1983. Kształtowanie się cech morfologicznych i właściwości fizjologicznych u nowych odmian rzepaku ozimego oraz ich wpływ na ilość i jakość plonów. Mat. Kraj. Semin. Wyniki badań nad rzepakiem ozimym : 133-140. Muśnicki Cz., Jasińska Z., Muśnicka B., Horodyski A. 1991. Reakcja podwójnie ulepszonych odmian rzepaku ozimego na zagęszczenie roślin w łanie. Zesz. Probl. IHAR Rośliny Oleiste, II: 5-16. Muśnicki Cz., Muśnicka B. 1986. Struktura plonowania różnych typów jakościowych rzepaku ozimego. Zesz. Probl. IHAR Rzepak ozimy: 107-122. Ojczyk T., Jankowski K. 1996. Głębokość orki a zimowanie i plonowanie rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVII (1): 249-255. Olsson G. 1960. Some relationships between number of seeds per pod, seed size, oil content and the effects of selection for these characters in brassica and sinapis. Hereditas, 46: 29-70. Schrimpf D. 1954. Untersuchungen über den Blüten- und Schotenansatz bei Raps, Rübsen und Senf. Zschr. Acker. u. Pfl. bau, 97: 305-336. Stolle G. 1954. Ein Beitrag zur Ertragszüchtung beim Winterraps. Züchter, 24: 202-215. Szczygielski T., Owczarek E. 1987. Response of new winter rape varieties to the sowing density. Proc. of the 7th Intern. Rapeseed Congress, Poznań, 4: 868-872. Szczygielski T., Owczarek E. 1994. Wpływ niekorzystnych warunków zimowania na strukturę i plon nasion rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XV (2): 17-26. Thurling N. 1974. Morphophysiological Determinates of Yield in Rapeseed (Brassica campestris and Brassica napus). II Yield Components. Aust. J. Agric. Res., 25: 711-721. Vasak J. i in. 1988. System vyroby repky. Vystavnictvi C. Budejovice, MZVz CSR. Wójtowicz M., Muśnicki Cz. 2001. Zmienność i współzależność pomiędzy plonem nasion podwójnie ulepszonych odmian rzepaku ozimego a komponentami jego struktury. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, CCCXXXV: 125-139.