Audiodeskrypcja. w teorii i praktyce,

Audiodeskrypcja w teorii i praktyce, czyli jak mówid o tym, czego nie można zobaczyd. Podręcznik do nauki audiodeskrypcji Praca zbiorowa pod redakcją Mariusza Trzeciakiewicza Podręcznik powstał na potrzeby projektu PWP DO PRZODU współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wstęp. Audiodeskrypcja jeszcze do niedawna zupełnie w Polsce nieznana, od pewnego czasu jednak nazwa ta coraz częściej pojawia się w przestrzeni publicznej. Warszawa, Białystok, Kraków, Płock, Wrocław, używana jest w różnych miejscach i różnych sytuacjach. Rzecz to o tyle istotna, że popularnośd audiodeskrypcji rośnie nie tylko geograficznie, ale i w obszarze zastosowao. To już nie tylko małe studyjne kino, czy niszowy film na DVD. To również telewizja i teatr, to stadiony i wielkie widowiska sportowe, to również domy kultury, a nawet kioski z prasą. Audiodeskrypcja coraz częściej gości na ustach polityków, urzędników i decydentów. Rzadziej budzi zdziwienie, a częściej zainteresowanie. Potrzeby osób niepełnosprawnych przestają byd traktowane jak niepotrzebny zbytek i luksus, który trawi publiczne pieniądze. Stają się normalnym i powszechnie akceptowalnym elementem demokratycznej rzeczywistości, w której każdy człowiek, ma (lub powinien mied) równe szanse w dostępie do wszelkich osiągnięd sztuki, do urzędów i instytucji kultury. Także, a może przede wszystkim, tej masowej kultury. Znakomicie w tym względzie osobom niepełnosprawnym sprzyjają unijne regulacje, które chod zwykle z opóźnieniem, często z trudem i wyraźną niechęcią ze strony zainteresowanych środowisk są jednak systematycznie implementowane także w polskim systemie prawnym. Wszystkie te działania powodują dwa zasadnicze skutki. Po pierwsze, osoby niewidome i niedowidzące otrzymują nowe narzędzie, które ułatwia im życie i zaspokaja potrzeby, także te wyższego rzędu. Zwiększa się ich świadomośd i możliwości, a po stronie instytucji kultury rośnie presja na dostosowanie swojej 2

oferty do potrzeb osób z dysfunkcjami wzroku i słuchu. Pewnie minie jeszcze wiele lat, zanim w każdym kinie, teatrze czy domu kultury dostępny będzie sprzęt do odbioru audiodeskrypcji, wiele czasu zajmie również dostosowanie repertuaru i przekonanie twórców, że ich dziełem mogą byd zainteresowane także osoby niepełnosprawne. Duży opór pojawia się też po stronie producentów, dla których wyposażenie filmu, czy sztuki teatralnej w audiodeskrypcję to dodatkowy i ekonomicznie nieuzasadniony wydatek. Ale prędzej czy później to się stanie. Proces dostosowania już się rozpoczął i nabiera coraz większego rozpędu. Zmierzamy nieuchronnie w kierunku tej cywilizowanej części Świata, w której audiodeskrypcja przy każdym nowym filmie, jest czymś tak naturalnym, jak podjazd dla wózków przy budowanej właśnie nowej przychodni zdrowia. Odpowiedzią na rosnącą popularnośd audiodeskrypcji jest podręcznik, który właśnie oddajemy do Paostwa rąk. Wizja, jaka przyświecała jego twórcom była znacznie szersza niż spreparowanie prostej instrukcji pt. jak zrobid dobrą audiodeskrypcję. Bo trzeba się z tym zgodzid, że jest to jednak proces nieporównywalnie trudniejszy niż strojenie telewizora, czy pieczenie ciasta. Nie da się tutaj przygotowad równo odmierzonych składników, wymieszad i wstawid do piekarnika na wyznaczoną długośd czasu. Audiodeskrypcja to proces mocno ocierający się o pracę artystyczną, potrzebna jest, i wiedza, i doświadczenie, odpowiednie umiejętności językowe, wrażliwośd i duża świadomośd specyficznych potrzeb odbiorcy. Świadomośd jego możliwości poznawczych i ograniczeo wynikających z mniejszych, czy większych dysfunkcji wzroku. Dlatego pierwszą częśd niniejszego opracowania poświęciliśmy zagadnieniom może nie bezpośrednio związanym z audiodeskrypcją, ale też trudnym do pominięcia w jej 3

kontekście. Bo nie da się zrobid dobrej audiodeskrypcji, bez zrozumienia procesów poznawczych działających u osób niewidomych. Nie możemy tworzyd barwnych opisów, nie znając odpowiedzi na pytanie, czy kolory mają jakiekolwiek znaczenie dla osoby niewidzącej. Nie da się przeprowadzid osoby niewidomej przez muzeum, a nawet zwykłą stołówkę czy świetlicę, jeśli nie wiemy jak rozpoznaje ona kierunki i jak orientuje się w nowym otoczeniu. Percepcja osoby z dysfunkcją wzroku nie jest gorsza od tej, którą dysponuje osoba pełnosprawna, ale inna. Audiodeskryptor powinien wiedzied na czym te różnice polegają i jak to w swojej pracy wykorzystad. Znajdziemy zatem w naszej publikacji sporo zagadnieo natury anatomicznej i fizjologicznej. Zagadnienia związane ze wzrokiem i chorobami, które mogą go upośledzad. Odpowiedzi na pytania, jak poszczególne wady wzroku wpływają na jego ograniczenie i jak osoby nimi dotknięte kompensują różnego rodzaju braki. Sporo uwagi poświęcamy również psychologii poznawczej, która w przypadku osób niewidzących jest szczególnie ważna, bo nieintuicyjna, jak w przypadku osób pełnosprawnych. Jej znajomośd wydaje się kluczowa dla uzyskania dobrej i efektywnej komunikacji z osobami niewidomymi. Do pracy nad podręcznikiem zaprosiliśmy wybitnych specjalistów i doświadczonych praktyków, ludzi na co dzieo zajmujących się audiodeskrypcją i pracą z osobami niewidomymi. Jest wśród nich dr Michał Kuchar, lider czeskiej audiodeskrypcji, tyflopedagog, szef zajmującego się przekładami audiowizualnymi stowarzyszenia Apogeum, jest Izabela Künstler pionierka polskiej audiodeskrypcji, mająca na swoim koncie wieloletnią współpracę z TVP i dziesiątki 4

przełożonych filmów i sztuk teatralnych, jest Urszula Butkiewicz równie utalentowana co i doświadczona audiodeskryptorka, wykładowca w warszawskiej Szkole Wyższej Psychologii Społecznej. Znalazła się tu Agnieszka Szarkowska, wykładowca w Instytucie Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, kierowniczka wielu międzynarodowych projektów z dziedziny audiodeskrypcji i Beata Makuszyoska, tyflopedagog, od wielu lat związana ze Specjalnym Ośrodkiem dla Dzieci Niewidomych we Wrocławiu, jest także Justyna Maokowska, inicjatorka i założycielka Fundacji Katarynka, zajmującej się tworzeniem i propagowaniem audiodeskrypcji. Takie synergiczne podejście do tematu zwiększa prawdopodobieostwo jego wyczerpania, chod i tak nie o wszystkim udało nam się napisad. Podręcznikowa forma publikacji, narzuciła pewne ograniczenia co do objętości i selekcji materiału jaki się w niej znalazł. Jest to jednak podręcznik pierwszego kontaktu z audiodeskrypcją. Osoby zainteresowane poszerzaniem wiedzy w tej dziedzinie znajdą bogatą bibliografię opisaną na ostatnich stronach, do której z pełną odpowiedzialnością odsyłamy. Zalecamy również jak najwięcej praktyki, bo wszakże - trening czyni mistrza. Pamiętajmy przy tym, że stworzenie idealnej audiodeskrypcji jest mało prawdopodobne, by nie powiedzied niemożliwe. Przenikają się tu bowiem aż trzy poziomy wrażliwości. Estetyka twórcy, który swoim dziełem opowiada pewną historię (w konwencji, jaką uznał dla siebie za właściwą). Kolejny poziom to wrażliwośd audiodeskryptora, który odbiera dzieło kierując się własnymi emocjami i w koocu wrażliwośd odbiorcy docelowego, w tym przypadku osoby niewidzącej. W 5

modelu doskonałym wszyscy oni powinni spotkad się w pół drogi I jak najwięcej takich spotkao w połowie drogi, spotkao doskonałych, obfitujących w dobrą energię i zawodową satysfakcję życzymy wszystkim początkującym i zaawansowanym audiodeskryptorom. Mariusz Trzeciakiewicz Fundacja Na Rzecz Rozwoju Audiodeskrypcji KATARYNKA 6

I. GŁÓWNE SCHORZENIA I USZKODZENIA NARZĄDU WZROKU ORAZ ICH WPŁYW NA PRAKTYCZNE WYKORZYSTANIE ZDOLNOŚCI WIDZENIA. 1. Rola wzroku. 7 Beata Makuszyoska Wzrok ma ogromne znaczenie w życiu każdego człowieka, odgrywa istotną rolę nie tylko w procesach poznawania rzeczywistości, zjawisk czy przedmiotów. Jego wartośd znacznie wykracza poza sferę poznawczą. Szacuje się, że ponad 85 procent informacji docierających ze świata zewnętrznego, jest odbierane przez człowieka za pomocą analizatora wzrokowego. Zmysł słuchu z kolei uważany jest za drugi najbardziej intensywnie wykorzystany zmysł w procesie percepcji. Dzięki bodźcom wzrokowym człowiek potrafi lokalizowad w przestrzeni przedmioty i zjawiska, a więc ustalad kierunek i ich odległośd w stosunku do siebie. Wzrok ułatwia człowiekowi poruszanie się w przestrzeni, unikanie ewentualnych przeszkód na drodze, dostarcza informacji co się wokół niego dzieje i znajduje, jakie zmiany zachodzą w jego otoczeniu. Należy również podkreślid rolę wzroku w sferze emocjonalnej. Emocje, których źródłem są wrażenia i spostrzeżenia wzrokowe mają charakter przyjemności lub dyskomfortu. Zatem do przyjemnych należą między innymi obserwacja zjawisk przyrody (np. wschód słooca, krajobrazy, widok tęczy), zadowolenia okazanego na twarzy przez bliską osobę itp. Wzrok również odgrywa ważną rolę w pozawerbalnym postrzeganiu drugiej osoby, czy sytuacji. Możliwośd odbioru wrażeo wzrokowych pozwala na pełniejsze obcowanie ze sztuką, dotyczy to zwłaszcza obrazów, fotografii oraz czerpania z nich wrażeo i emocji, jakie ze sobą niosą.

Uszkodzenie narządu wzroku może nastąpid w każdym wieku. Nieprawidłowości stwierdzone przy urodzeniu, często nieznanego pochodzenia, są określane powszechnie mianem zaburzeo rozwojowych lub schorzeo wrodzonych. Inne wady uznawane według pochodzenia jako dziedziczne istnieją już w chwili narodzin, nawet jeśli ich skutki ujawniają się w późniejszych okresie życia. Pozostałe uszkodzenia lub schorzenia, skutkujące ograniczeniem zdolności widzenia są spowodowane przez urazy fizyczne, często wypadki. Istnieje wiele terminów określających osobę, u której występują poważne problemy z widzeniem. Są to osoby niewidome, ociemniałe i słabowidzące, inaczej mówiąc - osoby z dysfunkcją wzroku, czy z niepełnosprawnością wzrokową. Pierwszą grupę stanowią osoby niewidome, czyli takie, które są pozbawione całkowicie lub częściowo wzroku, a przez to informacji optycznych, płynących ze świata zewnętrznego. U osób niewidomych analizator wzroku nie funkcjonuje zupełnie, lub z tak dużymi zaburzeniami, że nie ma praktycznego zastosowania w poznawaniu świata i w orientacji w przestrzeni, a poznawanie rzeczywistości ma głównie charakter dotykowo-słuchowy. W tej grupie znajdują się również osoby z tzw. poczuciem światła, czyli takie, które potrafią wyłącznie rozróżniad dzieo i noc lub zapalone światło w pomieszczeniu. Osobą niewidomą z punktu widzenia polskiego prawa jest osoba, u której stwierdza się ostrośd wzroku wynoszącą najwyżej 0,1 pełnej ostrości wzroku (przy czym pełna ostrośd wzroku wynosi 1.0). To również ktoś, u kogo pole widzenia, niezależnie od ostrości wzroku wynosi nie więcej niż 30 stopni (podczas gdy pełne pole widzenia wynosi około 180 stopni). 8

Osobą ociemniałą jest osoba, która utraciła wzrok po 5 roku życia i co istotne pamięta obrazy wzrokowe. Kolejną grupę osób z dysfunkcją wzroku stanowią ludzie słabowidzący, którzy ze względu na stopieo uszkodzenia wzroku stanowią populację pośrednią pomiędzy widzącymi i niewidomymi. Osobą słabowidzącą jest każdy kto pomimo okularów korekcyjnych ma trudności z wykonywaniem czynności wzrokowych, ale może poprawid swoją zdolnośd wykonywania tych czynności poprzez wykorzystanie wzrokowych metod kompensacyjnych, pomocy ułatwiających widzenie i innych pomocy rehabilitacyjnych oraz poprzez dostosowanie środowiska fizycznego. Populacja ludzi słabowidzących jest bardzo zróżnicowana przede wszystkim ze względu na poziom funkcjonowania wzrokowego, czyli tego, jak dana osoba pomimo konkretnego schorzenia radzi sobie w codziennym życiu i w działaniach praktycznych (od czynności samoobsługowych, związanych z toaletą, przygotowaniem i spożywaniem posiłków, robieniem zakupów, po czynności związane z nauką, pracą, czytaniem i pisaniem). 9

2. W jaki sposób widzimy. Widzenie jest prawdopodobnie najbardziej skomplikowaną czynnością zmysłową. Narządami zmysłowymi wzroku są oczy. Ich działanie można porównad do działania aparatu fotograficznego. Odbite od przedmiotu fale świetlne wpadają do oka przez źrenicę i przechodzą przez soczewkę. Skupiają się na siatkówce, która jest jakby fotograficzną kliszą oka czyli właściwym receptorem bodźca wzrokowego. Nerw wzrokowy pośredniczy w przekazywaniu bodźców z siatkówki do odpowiedniego, wyspecjalizowanego ośrodka w mózgu. Siatkówka zawiera dwa rodzaje komórek światłoczułych (odbiorczych) pręciki i czopki. Nazwy pochodzą od ich kształtu. Czopki skupione są w środkowej części siatkówki, a pręciki na jej zewnętrznym obrzeżu. W centrum siatkówki znajduje się niewielkie zagłębienie zwane dołkiem środkowym siatkówki. Jest to miejsce największego skupienia czopków a zatem pole najostrzejszego widzenia przy świetle dziennym. Pręciki odpowiadają za widzenie o zmierzchu oraz widzenie przy oświetleniu światłem o niewielkim natężeniu, umożliwiają rozróżnianie różnych stopni szarości. Czopki natomiast służą do widzenia w warunkach światła dziennego. Pozwalają nam widzied i rozróżniad barwy. Ślepota na barwy to występująca u niektórych osób niezdolnośd do rozróżniania pewnych barw, częściowo tłumaczy się ją właśnie funkcją czopków i pręcików. Około trzech na stu mężczyzn nie potrafi odróżnid czerwonej i zielonej barwy. Widzą oni jedynie pięd kolorów, czyli żółty, niebieski, czarny, biały i szary. Wszystkie przedmioty koloru czerwonego i zielonego spostrzegają jako różne odcienie szarości. Przyjmuje się, że fenomen widzenia barwnego nie jest jeszcze w pełni poznany. 10

Otoczenie zmusza nas do ciągłej adaptacji wzroku do narastającej ciemności lub jasności. Aby to było możliwe, nasza siatkówka staje się bardziej lub mniej wrażliwa na światło. Ułatwia to źrenica, która zwężając się lub rozszerzając, dostarcza mniej lub więcej światła. Jeśli zmiana oświetlenia przebiega bezpośrednio od jasności do ciemności, zdolnośd widzenia jest upośledzona i wymagany jest pewien czas dla przyzwyczajenia się do otoczenia. Zjawisko to znane jest pod nazwą adaptacji do światła i ciemności. Wadą zdolności adaptacyjnej oka jest chwilowe oślepienie spowodowane np. błyskiem włączonych reflektorów. U osób z uszkodzeniem siatkówki takie olśnienia występują w praktyce dużo częściej. Wystarczy odbicie promieni w szklanej tafli drzwi, aby spowodowad olśnienie u osoby np. z barwnikowym zwyrodnieniem siatkówki czy z wrodzonym niedorozwojem lub brakiem tęczówki. Jak podkreślono wcześniej, widzenie dzienne jest uzależnione od czopków, a widzenie w nocy od pręcików. Przejście dnia w noc nazywamy zmierzchem i jest to czas gdy widzenie pręcikowe i czopkowe pokrywają się i działają łącznie. Przykładem tego, jak oko adaptuje się do zmiennych sytuacji jest indywidualna zdolnośd do rozróżniania kolorów w momencie, gdy dzieo przechodzi w noc. W początkowej fazie zmierzchu każdy potrafi jeszcze odróżnid czerwony, żółty, zielony i niebieski, chociaż wydają się one ciemniejsze i bardziej szare. W pewnym momencie zanikania oświetlenia dziennego czerwieo staje się ciemniejsza, a kolor zielony i niebieski jaśnieją. Efekt ten zwany jest zjawiskiem Purkinjego od nazwiska fizjologa, który jako pierwszy opisał je w 1825 roku. Ostatecznie, w całkowitej ciemności wszystkie barwy są widziane jako odcienie czarnego, szarego i białego. 11

Odpowiedzialne za dzienne i barwne widzenie czopki okazują się nieefektywne w oświetleniu o tak małym natężeniu. Ogólnie znany jest fakt, że niektórzy ludzie cierpią na tak zwaną ślepotę nocną. Odkryto, że osoby te mają nieprawidłowe pręciki. U podłoża tego zaburzenia leży słabośd warstwy barwnikowej siatkówki, która dostarcza niezbędnej do prawidłowego widzenia substancji zwanej purpurą wzrokową. Ten związek chemiczny rozkłada się w obecności światła i odtwarza w ciemności. Chemiczna analiza purpury wzrokowej wykazała, że zależy to od podaży witaminy A w pożywieniu. Eksperymentalnie wykazano, że podanie dużych dawek witaminy A w przypadku jej niedoboru, poprawia widzenie o zmierzchu i w ciemności. Warto również wiedzied, że jest taki punkt siatkówki, w którym nie ma ani pręcików, ani czopków. Miejsce to jest niewrażliwe na jakąkolwiek stymulację przez bodźce świetlne, dlatego nazwane zostało plamką ślepą. Jest to miejsce, w którym nerw wzrokowy opuszcza siatkówkę. *** Wyraźne widzenie możliwe jest tylko wówczas, gdy oczy i oglądany przedmiot są czas jakiś nieruchome względem siebie. Proces widzenia porównad możemy do robienia zdjęd aparatem fotograficznym. Podobnie jak dla odtworzenia kadru na matrycy aparatu, tak i do zarejestrowania obrazu przez siatkówkę oka wymagany jest określony czas ekspozycji. Istotną rolę odgrywają również ruchy gałek ocznych w trakcie czytania, śledzenia itp. Ruchy gałek ocznych wykonywane w trakcie czytania nazywamy ruchami skokowymi, ruchy 12

wykonywane na przykład podczas patrzenia na jadący samochód, nazywamy ruchami śledzenia. Trzecim rodzajem ruchów gałek ocznych są ruchy kompensacyjne, które występują gdy utrzymujemy wzrok na nieruchomym przedmiocie, poruszając jednocześnie głową na boki. Kolejny rodzaj ruchów oka opisywany jest jako ruch zbieżności i rozbieżności, który pojawia się, kiedy oczy dostosowują się do przedmiotu zbliżającego się lub oddalającego się od nas. Znajomośd mechanizmów widzenia i patologii oka oraz układu wzrokowego pomaga zrozumied, w jaki sposób określony rodzaj niepełnosprawności wpływa na funkcjonowanie wzrokowe i czego można oczekiwad od osoby z danym uszkodzeniem wzroku. Schorzenia które zostaną omówione poniżej zostały podzielone na trzy grupy, w zależności od częstotliwości występowania oraz przyczyny uszkodzeo: a) wrodzone zaburzenia rozwojowe, których przyczyny są często nie znane; b) zaburzenia dziedziczne; c) choroby, infekcje, urazy itp. Niektóre zaburzenia mogą znaleźd się w więcej niż jednej spośród tych grup, lecz mogą się różnid czasem wystąpienia i jego przyczyną. 3. Wrodzone zaburzenia rozwojowe. 3.1 Zadma Jeśli w soczewce oka pojawia się zmętnienie, oznacza to obecnośd lub początek zadmy. Niektóre rodzaje zadmy mogą powstad w okresie okołoporodowym, gdy soczewka płodu 13

została zaatakowana przez infekcję bądź chorobę zakaźną np. wirus różyczki, który powoduje zmętnienie soczewki. Inne rodzaje zadmy, które wykrywa się przy urodzeniu, bywają dziedziczne. Zmętnienia utrudniają przepływ światła przez gałkę oczną zwłaszcza gdy pojawiają się w centralnej części soczewki pobudzając w rezultacie mniejszą ilośd komórek siatkówki w okolicy odpowiadającej za najlepszą ostrośd widzenia. Zadmy centralne stanowią przeszkodę w widzeniu plamkowym: przy słabszym oświetleniu źrenica rozszerza się, co pozwala danej osobie widzied tą częścią, której przeszkoda nie zasłania, lecz gdy oświetlenie jest jasne, źrenica zwęża się i zdolnośd widzenia zostaje ograniczona w znacznym stopniu. Rozległośd i umiejscowienie zadmy wpływa na pogorszenie wyrazistości szczegółów i barw. Jednak kształty i ruch raczej są postrzegane i rzadko zdarzają się trudności dotyczące większych ruchów. W praktyce słabowidzący może przekrzywiad głowę i ustawiad ją tak, żeby zadma nie przeszkadzała mu w patrzeniu wygląda to tak, jakby nie patrzył bezpośrednio na obserwowany przedmiot. Powiększanie obrazu oraz regulowanie oświetlenia w otaczającej osobę z taką wadą przestrzeni często pomaga w lepszej percepcji wzrokowej. Osoby z zadmą potrzebują takiego oświetlenia, które pada na oglądane materiały spoza ich pleców a nie takiego, którego źródło znajduje się przed nimi. Zbyt wiele światła lub odblaski przeszkadzają w uzyskaniu najlepszej widzialności przy tym rodzaju schorzenia. Zadma, jeśli jest to możliwe i wskazane, powinna byd usunięta przez zabieg chirurgiczny we wczesnym okresie życia, by umożliwid jak najpełniejszy rozwój widzenia (u dzieci). 14

3.2 Jaskra Schorzenie to polega na nieprawidłowym krążeniu płynów, co powoduje gromadzenie się płynu wewnątrzgałkowego między soczewką a rogówką w rezultacie czego wzrasta ciśnienie w gałce ocznej. Wzrostowi ciśnienia towarzyszy często silny ból a oko staje się nadmiernie wrażliwe na światło i jakikolwiek ucisk zewnętrzny. Jaskra wrodzona wiąże się z innymi zaburzeniami. W niektórych przypadkach jedna lub obie gałki oczne są nadmiernie duże, co wymaga interwencji w celu zmniejszenia ciśnienia i zapobieżenia nieodwracalnym zmianom w oku. Nawet po usunięciu nieprawidłowości dana osoba może mied problemy z posługiwaniem się obwodową częścią pola widzenia i z widzeniem o zmroku. Dodatkowo należy zwracad uwagę na odpowiednie oświetlenie i unikanie odblasków powodujących olśnienie. Istotny jest również dobór odpowiednich środków farmakologicznych. 4. Zaburzenia dziedziczne 4.1 Achromatopsja Schorzenie to odnosi się do tzw. wrodzonej ślepoty czopkowej. Brak czopków w plamce może byd całkowity lub częściowy. Problemem w funkcjonowaniu wzrokowym przy tym schorzeniu jest światłowstręt, pogorszenie widzenia przy dziennym oświetleniu, zaburzenia widzenia barw, ubytki w centralnym polu widzenia. Wykonywanie zadao wymagających udziału wzroku ułatwi ograniczanie ilości światła i odblasków, stosowanie przyciemnionych szkieł. 15

4.2 Bielactwo (albinizm) Albinizm jest schorzeniem również uwarunkowanym genetycznie. W oczach a czasami również we włosach lub skórze brakuje barwnika. Bezbarwna tęczówka przepuszcza światło, które odbite wraca zabarwione czerwonawo od naczyo krwionośnych naczyniówki, nadając oczom różowy odcieo i powodując silny światłowstręt. Osoby cierpiące na bielactwo mają zazwyczaj dużą wadę wzroku, obniżoną ostrośd widzenia i znaczną wrażliwośd na światło, mrużą oczy, aby unikad zbyt dużej jego ilości. Schorzeniu temu nierzadko towarzyszy oczopląs. Jeśli chodzi o praktyczne funkcjonowanie, takie osoby muszą jedynie zbliżad się do oddalonych obiektów lub przysuwad nieco bliżej oczu drukowany tekst, by widzied wyraźnie. Niektórzy będą potrzebowad szkieł dwuogniskowych, inni przyciemnionych, zmniejszających odblask. Przydatne okazuje się też korzystania z daszków. Prawie wszystkie osoby z bielactwem mogą korzystad z tekstów drukowanych czcionką normalnej wielkości. 4.3 Beztęczówkowośd (aniridia) To kolejne dziedzicznie uwarunkowane schorzenie wzroku polega na niedorozwoju lub całkowitym braku tęczówki, co może spowodowad, że cała przednia częśd oka jest bardzo zmniejszona i niedorozwinięta. Ze względu na brak tkanki tworzącej tęczówkę, oko jest bezbarwne i występuje problem z automatycznym zwężaniem się źrenicy, regulującej ilośd światła dopływającego do oka. Bez tej zdolności nie można w naturalny sposób uzyskiwad głębi ostrości, często występują olśnienia i światłowstręt. Z brakiem tęczówki mogą sią łączyd inne defekty narządu wzroku, takie jak zadma i jaskra, oczopląs. Widzenie funkcjonalne prawdopodobnie będzie lepsze w nocy i przy 16

słabszym oświetleniu. Powiększenie obrazu bywa przydatne, ale funkcjonowanie wzrokowe może się zmieniad z dnia na dzieo. 4.4 Postępujący zanik naczyniówki (choroidermia) Ten defekt dziedziczny powoduje ubytki lub całkowity zanik tkanek naczyniówki i siatkówki. Schorzenie to może się ograniczyd do niewielkiego ubytku w obwodowej części tkanki, co powoduje zakłócenie widzenia jedynie w obrębie powstałej w ten sposób szczeliny. Natomiast całkowity zanik tej tkanki może odbid się na większej części pola widzenia i poważnie osłabid zdolnośd do wykonywania czynności wzrokowych. Powiększenie obrazu jest przydatne dla tych osób, które mają silną motywację do korzystania ze wzroku. Wymaga to wiele wysiłku, a tempo pracy jest powolne. 4.5 Defekty rogówki Niektóre uszkodzenia rogówki można skorygowad przez szkła korekcyjne, jednak poważniejsze zniekształcenia rogówki (stożek rogówki) mogą wymagad interwencji chirurgicznej (przeszczepienie rogówki). Po zabiegu często następuje okres bardzo powolnego rozwoju wzrokowych możliwości recepcyjnych i percepcyjnych. Najczęściej występujące problemy funkcjonalne związane z tym defektem to: zniekształcenie obrazu, obniżenie ostrości wzroku, światłowstręt, olśnienia. 4.6 Zanik nerwu wzrokowego Schorzenie to łączy się z ograniczeniem przewodzenia wrażeo wzrokowych nawet wówczas, gdy inne części oka funkcjonują prawidłowo. Ta dysfunkcja może mied podłoże 17

genetyczne i jest stwierdzana w chwili urodzenia lub w późniejszym okresie życia. Degeneracja włókiem wzrokowych jest nieodwracalna, przyjmuje formy postępujące i nie postępujące. Postępujący zanik nerwów wzrokowych może powodowad coraz większe trudności w funkcjonowaniu wzrokowym. Typowymi objawami tego schorzenia jest pogorszenie się lub brak widzenia barw i obniżona ostrośd widzenia. 4.7 Wysoka krótkowzrocznośd Wysoka postępująca krótkowzrocznośd to kolejne schorzenie dziedziczne, które ujawnia się we wczesnej młodości, lub w nieco późniejszym okresie życia. Polega ono na tym, że w miarę jak rośnie gałka oczna wydłużając się w osi przednio-tylnej, siatkówka napręża się i w efekcie staje się cieosza. Schorzeniu temu może towarzyszyd zadma, krwotoki w obrębie plamki żółtej, oraz odwarstwienie siatkówki (często na skutek wysiłku fizycznego). Najczęstsze problemy funkcjonalne to obniżona ostrośd wzroku (z wyjątkiem bardzo bliskiej odległości), ubytki w polu widzenia, zaburzenie wrażliwości na światło, ślepota zmierzchowa. 4.8 Zwyrodnienie siatkówki Schorzenie to występuje najczęściej u osób w starszym wieku. Jeśli obumierające komórki są skupione w obrębie plamki żółtej (jest to miejsce na siatkówce oka o największej rozdzielności widzenia związanej z największym zagęszczeniem czopków, fotoreceptory plamki żółtej zawierają żółty barwnik, stąd jej nazwa), powoduje to zaburzenia widzenia centralnego (ubytki w centralnym polu widzenia, mroczek centralny) i sprawia, że funkcjonowanie jest łatwiejsze przy obniżonym 18

natężeniu światła. Uszkodzenie czopków wpływa również na zaburzenie widzenia barw. Jeśli zwyrodnienie obejmuje jeden lub więcej punktów w obwodowej części siatkówki, jego następstwem jest ograniczenie pola widzenia i ślepota zmierzchowa. Uszkodzenia siatkówki powodują, że rozróżnianie bardzo drobnych szczegółów i rozpoznawanie barw jest utrudnione, jeżeli obiekty nie znajdują się odpowiednio blisko i nie są odpowiednio oświetlone. Niektóre osoby z tą dysfunkcją wykonują czynności wzrokowe przy silnym świetle, skierowanym bezpośrednio na miejsce pracy, inni wolą pracowad przy słabszym oświetleniu. W funkcjonowaniu pomaga używanie pomocy optycznych w postaci lunetek czy lup (w tym podświetlanych). 4.9 Barwnikowe zwyrodnienie siatkówki Dziedziczna dysfunkcja, która może nie ujawniad się aż do okresu dojrzewania lub wczesnej dojrzałości. Polega na tym, że w obwodowej części siatkówki zachodzą postępujące zmiany zwyrodnieniowe, w wyniku których pole widzenia coraz bardziej się zawęża, w rezultacie czego dochodzi do ślepoty zmierzchowej i zamazania obrazu. Utrata wzroku może byd powolna lub nagła, w zależności od różnych czynników o charakterze indywidualnym. Funkcjonowanie wzrokowe osoby dotkniętej tym schorzeniem jest podobne do funkcjonowania osób z ogólnym zwyrodnieniem siatkówki. Zdolnośd posługiwania się wzrokiem przy czytaniu może przez dłuższy okres pozostawad nie osłabiona, niezbędne będzie jedynie światło o dużym natężeniu. Przydatnośd urządzeo powiększających bywa różna przy ograniczeniu pola widzenia do 5 stopni lub mniej, urządzenia takie nie są zazwyczaj użyteczne. 19

4.10 Siatkówczak (retinoplastoma) To uwarunkowane genetycznie schorzenie objawia się obecnością złośliwego guza, który występuje w jednym lub w obu oczach w okresie niemowlęctwa bądź we wczesnym dzieciostwie. Jeśli nie jest natychmiast wykryty, może zajśd koniecznośd usunięcia gałki ocznej. W niektórych przypadkach, gdy wykrycie guza nastąpi odpowiednio wcześnie, naświetlania i chemioterapia pozwalają zachowad oko i użyteczne resztki wzroku. 5. Schorzenia, infekcje i uszkodzenia. Każda infekcja krwi lub układu krążenia, taka jak anemia, białaczka bądź cukrzyca, może powodowad krwotoki z naczyo krwionośnych naczyniówki, dochodzi wówczas do obrzmienia, naczynia mogą pękad, powodując tym samym uszkodzenie naczyniówki oraz zmętnienie płynu wewnątrzgałkowego. W przypadku cukrzycy wylewy mogą się powtarzad co finalnie prowadzi do nieodwracalnego uszkodzenia siatkówki a co za tym idzie, często do utraty zdolności widzenia. Retinopatia cukrzycowa jest jedną z głównych przyczyn utraty wzroku w całej populacji osób z dysfunkcją wzroku. 5.1 Zapalenie naczyniówki (Choroiditis) Schorzenie to polega na istnieniu stanu zapalnego naczyniówki, wywołanego przez chorobę lub infekcję. Jeśli infekcja obejmuje warstwy tkanki znajdującej się za rogówką, wtedy schorzenie to nosi nazwę śródmiąższowego zapalenia rogówki. Infekcja ta stanowi czasem rezultat nieleczonej kiły, 20

lub innych rodzajów infekcji, powodując czasowe lub trwałe zakłócenia w procesie funkcjonowania wzrokowego. 5.2 Odwarstwienie siatkówki Do najczęstszych uszkodzeo oka należy odwarstwienie siatkówki, spowodowane nagłym urazem, np. uderzeniem w głowę lub w twarz, dźwiganiem, intensywnym nurkowaniem lub też innym schorzeniem, w którym dochodzi do rozciągania się i rozrzedzania tkanki siatkówki, np. w wysokiej krótkowzroczności. Odwarstwioną siatkówkę w miarę możliwości powinno się jak najszybciej przykleid z powrotem. W miejscu zabiegu mogą pojawid się zbliznowacenia, taka osoba po leczeniu potrzebuje silnego oświetlenia za pomocą lampy z ruchomym ramieniem i metalową powierzchnią odbijającą światło. Przydatne okazują się urządzenia powiększające. 5.3 Zapalenie nerwu wzrokowego. Jest to proces zapalny nerwu wzrokowego, który trzeba leczyd natychmiast, aby zapobiec zwyrodnieniu włókien nerwowych. Zapalenie to może się wiązad z chorobami takimi jak niedożywienie, anemia, cukrzyca, zatrucia oraz z wpływem leków. Skutki są takie same jak te, które towarzyszą zanikowi nerwu wzrokowego. Wczesne diagnozowanie i leczenie bywa skuteczne w zapobieganiu utraty zdolności do funkcjonalnego widzenia. 21

5.4 Oczopląs Jest to raczej objaw zaburzeo o charakterze neurologicznym niż schorzenie samo w sobie. Oczopląs polega na trudności w utrzymywaniu gałek ocznych w stałej pozycji, przy czym wyraźnie jest dostrzegalne ich drżenie o mniejszym lub większym natężeniu. Oczopląs jest zwykle objawem wtórnym, towarzyszącym wielu schorzeniom i uszkodzeniom układu wzrokowego. Brak stałości fiksacji i ruchów gałek ocznych ma niewielki wpływ na funkcjonowanie wzrokowe i na ogół wzbudza większe zaniepokojenie u obserwatorów niż u osób nim dotkniętych. Przy silnym oczopląsie zaburzenia neurologiczne mogą zakłócid wykonywanie czynności wzrokowych. 5.5 Ubytki w obwodowym polu widzenia Istnieją różne rodzaje ubytków w polu widzenia, spowodowane przez najróżniejsze schorzenia zwyrodnieniowe, przez wylewy, wypadki i inne urazy mózgu. Poważny uraz głowy bądź penetracja mózgu przez ciało obce może doprowadzid do zniszczenia odcinków drogi wzrokowej znajdującej się pomiędzy okiem (oczami) a odpowiedzialną za percepcję wrażeo wzrokowych częścią kory mózgowej. W rezultacie może dojśd do pogorszenia się widzenia w małej części pola widzenia, np. równej dwiartce koła (1/4 obwodowej części pola widzenia), bądź w obrębie równym połowie tego pola (tzw. widzenie połowiczne) w jednym lub w obu oczach. Każdy z tych ubytków ma poważne konsekwencje dla bezpieczeostwa danej osoby (utrata zdolności poszukiwania), orientacji (brak widzialności pewnych obiektów w przestrzeni), ustawienie głowy i całego ciała w celu skupienia wzroku na obiektach 22

jak również dla ewentualnego dwiczenia fiksacji pozaplamkowej. 5.6 Rozrost włóknisty pozasoczewkowy Retinopatia wcześniacza jest związana z zaburzeniami w dystrybucji tlenu u wcześniaków (zbyt duża ilośd tlenu dostarczanego w inkubatorach). Tlen wydaje się wpływad na nadmierny rozrost niewykształconych jeszcze naczyo krwionośnych, w siatkówce następuje rozrost tkanki włóknistej albo bliznowatej. Zasięg zmian bywa różny, lecz w większości przypadków wiążą się one z krótkowzrocznością. O ile w ogóle została zachowana jakakolwiek zdolnośd widzenia. Tym osobom, które zachowały użyteczną zdolnośd widzenia, przy patrzeniu z bliska pomagają często zwykłe lupy z rączką a przy patrzeniu z daleka lunetki. Pomocne jest zwykle silne oświetlenie lub powiększalnik telewizyjny. 5.7 Retinopatia cukrzycowa (retinopathia diabetica) Jest to dysfunkcja związana z cukrzycą. Zaburzenia jej towarzyszące to jaskra, zadma, możliwośd odwarstwienia siatkówki. Najczęstsze problemy związane z funkcjonowaniem wzrokowym to stopniowa utrata wzroku obniżanie się ostrości wzroku, ubytki w polu widzenia, wylewy do ciała szklistego, zaburzone widzenie barw, zmienna zdolnośd widzenia. *** 23

II. ZMYSŁY KOMPENSUJĄCE BRAK WZROKU. Beata Makuszyoska Wszystko czego w życiu doświadczamy, dociera do nas poprzez narządy zmysłów. Te zaś rozumiane są jako stacje odbiorcze dla bodźców, które płyną z zewnątrz lub z wnętrza naszego ciała. Różne zmysły służą nam do odbioru różnych obszarów i odmiennych zjawisk w otaczającej nas rzeczywistości. Oczy służą aby nimi patrzed, uszy by słyszed, język by odczuwad smak. Całe ciało jednakowo wrażliwe jest na ciepło, zimno, ciśnienie i światło. Spróbujmy zatem zdefiniowad pojęcia powszechnie używane przez psychologów do opisywania funkcji czucia. Narząd czucia, zwany receptorem, jest wyspecjalizowaną częścią ciała odczuwającą pewne rodzaje zmian swojego środowiska, a nie reagującą na zmiany innego rodzaju. Oko dla przykładu, jest receptorem odbierającym fale świetlne, ale nie odbiera bodźców dźwiękowych. Bodziec to z kolei każda mechaniczna, chemiczna lub fizyczna zmiana otoczenia, oddziałująca na narząd zmysłu. Stąd już tylko krok do reakcji. Reakcja to każda zmiana zachowania będąca odpowiedzią na bodziec. Chod często nie zdajemy sobie z tego sprawy, to niemal każda reakcja człowieka poprzedzona jest przez bodziec. Postrzeganie rzeczywistości odbywa się za pomocą zmysłów. Tych podstawowych, powszechnie znanych, jest pięd - 24

to wzrok, słuch, dotyk, węch i smak. Dochodzi do tego jeszcze mniej znany zmysł koordynacji mięśniowej zwany kinestezą. Brak wzroku skutkuje pojawieniem się zjawiska zwanego kompensacją. Jej istota polega na zastąpieniu zaburzonych funkcji organizmu innymi, sprawnie działającymi. Pojęcie to pochodzi od łacioskiego compensatio wyrównanie braku, zastępowanie czegoś brakującego, bądź niewłaściwie funkcjonującego, czymś innym, prowadząc do stanu rzeczy w większym stopniu odpowiadającego normalnemu, tzn. takiemu, w którym nic nie brakuje i wszystko funkcjonuje właściwie. Osoby dotknięte dysfunkcją wzroku mają uniemożliwione, lub mocno ograniczone doświadczanie doznao wzrokowych, co mobilizuje ich do korzystania z pozostałych analizatorów (zmysłów) jakimi jest dotyk, słuch, węch i kinesteza. 1. Dotyk Osoby z dysfunkcją wzroku rekompensują sobie brak tego zmysłu przez dotyk. Poznają rzeczywistośd poprzez używanie dłoni i ramion do określania cech fizycznych przedmiotu i jego rozmiaru. Należy tutaj wspomnied, że oglądanie dużych, wykraczających poza rozpiętośd ramion przedmiotów oraz tych bardzo małych, oglądanych za pomocą np. mikroskopu dla osób z dysfunkcja wzroku jest trudno osiągalne. Zostaje zatem opis werbalny. Dotyk pozostaje jednak jednym z najważniejszych zmysłów ułatwiających poznanie. Ułatwia określenie rodzaju przedmiotu poprzez analizę jego wielkości, miękkości lub twardości oraz faktury. 25

2. Słuch. Ten zmysł zaraz po wzroku pełni najważniejszą rolę w procesach poznawczych. To poprzez opis sytuacji osoba niewidoma otrzymuje informację o środowisku, w jakim przebywa. To słuch dostarcza takiej osobie informacji, jakie przeszkody ma do pokonania, jak się orientowad w przestrzeni. Osoby niewidome są w wyższym stopniu od widzących wrażliwe na bodźce słuchowe. Wynika to nie tyle ze specyfiki osobowościowej, co z długotrwałego procesu kształcenia kompensującego brak zmysłu wzroku. Osoby widzące opierają się głównie na zmyśle wzroku. A mamy też inne zmysły, których nie rozwijamy aż do czasu, gdy zmysł wzroku trzeba w jakiś sposób zastąpid. Osoba niewidoma uczy się słyszed (dostrzegad) dźwięki, uczy się dokładniej lokalizowad w przestrzeni źródło dźwięku i określad jego charakter. 3. Węch i smak Węch i smak również pełnią istotną rolę w procesie kompensacji u osób niewidomych. Badania wykazały, że wiele rzeczy poznawanych za pomocą smaku można rozróżnid tylko łącznie za pomocą zmysłów smaku i węchu. Wyróżniamy pięd podstawowych wrażeo smakowych, które mogą byd rozpoznawane przez nasz zmysł smaku: słodki, kwaśny, słony, gorzki, smak substancji metalicznych. Poszczególne części języka są wyspecjalizowane w odczuwaniu różnych wrażeo smakowych. Receptory dla smaku słodkiego zlokalizowane są blisko kooca języka, dla smaku gorzkiego u nasady języka, kwaśnego po bokach języka a słonego są rozsiane po prawie całej powierzchni języka. Gorzkiego smaku pigułki nie będziemy odczuwad na czubku języka lecz dopiero w tylnej jego części. W wielu sytuacjach węch uzupełnia nasze wrażenia 26

smakowe. Węch lub inaczej mówiąc powonienie jest zmysłem rozróżniającym także substancje chemiczne. Za węch odpowiadają komórki wrzecionowate zlokalizowane w nabłonku węchowym nosa a połączone z nerwami węchowymi. 3.1 Klasyfikacja zapachów. Podobnie jak w przypadku zmysłu smaku, eksperymentalnie wyróżniono podstawowe klasy zapachów: pikantny (np. goździk), kwiatowy (np. róża, fiołek), owocowy (np. skórka pomaraoczy), żywiczny (np. sosna, smoła), spalenizny (np. spalona smoła), zgniły (np. zepsuta ryba czy mięso). Podział ten jest jednak bardzo ogólny, ponieważ większośd substancji stanowi mieszankę różnych zapachów. 4. Zmysł czucia W skórze dominuje zmysł czucia, który składa się na następujące zmysły: dotyk lub ucisk, zmysł bólu, ciepła, zimna. Chod trzeba też wiedzied, że receptory narządów czucia zlokalizowane są nie tylko w skórze. Narządy wewnętrzne, chociaż w mniejszym stopniu, też reagują na dotyk, ból i temperaturę. Odczuwanie ciepła i zimna następuje poprzez oddzielne i wyspecjalizowane zakooczenia nerwowe. Istnieje jednak wyjątek od tej reguły. Receptory dla zimna będą odpowiadad na przyłożenie intensywnego ciepła, a receptory dla ciepła będą reagowad na zastosowanie intensywnego zimna. Te odwrotne wrażenia czucia nazywane są paradoksalnym zimnem lub paradoksalnym ciepłem. Wyjaśniają one mechanizm prostej sztuczki, w której osobie z zawiązanymi oczami mówimy, że będzie dotknięta gorącym żelazkiem, a faktycznie przyciskamy kawałek lodu do jej karku. Podobne zjawisko występuje u dzieci bawiących się śnieżkami, po 27

pewnym czasie dziecko mówi, że dłonie je parzą, podczas gdy są mocno zmarznięte. 5. Zmysł koordynacji mięśniowej. Zjawisko kinestezy, czyli świadomości ruchów ciała bardzo blisko łączone jest ze zmysłem równowagi. Odgrywa ono ogromną rolę w funkcjonowaniu osób z niepełnosprawnością wzrokową. Bodźce pochodzące z mięśni ścięgien służą nam jako wskazówka w kierowaniu ogromną różnorodnością aktywności ruchowych mięśni podczas wykonywania zarówno tak prostych czynności jak chwytanie szklanki, jak i wysoce skomplikowanych jak np. skok z trampoliny. Ważne jest przy tym rozróżnienie między procesem sensorycznym (zmysłowym) a percepcją. Proces sensoryczny, jest bowiem aktem odbioru bodźca przez dany narząd zmysłu. Percepcja to akt interpretacji tego bodźca zarejestrowanego w mózgu przez jeden lub więcej mechanizmów zmysłowych. U osób z niepełnosprawnością wzroku kompensacja, jak już wspomniano, obejmuje zastępcze sposoby odzwierciedlania rzeczywistości głównie przez dotyk, słuch i węch. Wszystkie te sposoby kompensacji mogą byd właściwie wykorzystane przez osoby niewidome, bądź słabowidzące dopiero dzięki prawidłowo ukształtowanym reakcjom na sygnały werbalne. To tzw. II układ sygnałowy, właściwy jedynie człowiekowi. Tylko on jest w stanie reagowad na słowa zastępujące naturalne bodźce środowiskowe (człowiek reaguje nie tylko na dźwięk dzwonka, lecz również na słowo dzwonek, czyli sygnał sygnału). II układ sygnałowy stanowi podłoże myślenia abstrakcyjnego, wiąże się z procesami wyższej analizy i syntezy: uogólnianie, 28

abstrahowanie, wnioskowanie, wiązanie elementów w logiczną całośd, klasyfikowanie. U osób niewidomych dopiero na poziomie II układu sygnałowego powstają wyobrażenia zastępcze (surogatowe). Pozwalają one na wyższy stopieo adekwatności w postrzeganiu rzeczywistości niż wskazywałaby na to dysfunkcja wzroku, który jest głównym zmysłem wykorzystywanym w jej percepcji. Istotną rolę w życiu osób z dysfunkcją wzroku odgrywa również zmysł przeszkód. Jest on trudny do przecenienia. Dużą rolę odgrywają również wyuczone schematy zachowao w określonych sytuacjach. Dziecko nawiązuje kontakt z otoczeniem najpierw przez dotyk, następnie przez smak, potem poprzez słuch i w koocu wzrok. Różnice w przypadku osób niewidomych i niedowidzących dotyczą tego ostatniego zmysłu. Działanie bodźców z otoczenia powoduje powstanie w świadomości człowieka wrażeo, które stanowią elementarne procesy poznawcze, odzwierciedlają one elementy przedmiotów i zjawisk. Z kolei spostrzeżenia pozwalają na odzwierciedlenie całego przedmiotu czy danego zjawiska. Osoby dotknięte dysfunkcją wzroku mają uniemożliwione, lub ograniczone doświadczenie doznao wzrokowych, co mobilizuje ich do korzystania z pozostałych zmysłów. Tak więc kompensacja zmysłów u osób niewidomych polega na odbieraniu wrażeo poprzez pozostałe analizatory zmysłowe, a także pobudzanie procesów korowych wyższej analizy i syntezy. Ważne jest by pamiętad, że zmysły kompensujące narząd dotknięty dysfunkcją nie mogą działad pojedynczo. Kompensacja jest zwykle efektem współdziałania kilku analizatorów. 29

III. SPECYFIKACJA PROCESÓW POZNAWCZYCH U OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ WZROKOWO (ONW) Michał Kuchar 1. Procesy poznawcze ogólnie Procesy poznawcze zachodzące w ludzkim umyśle to: wrażenia (emocjonalnośd), postrzeganie (percepcja), tworzenie wyobrażeo, myślenie, uwaga i pamięd. Najprostszym z wymienionych procesów jest rozwój emocjonalny, jego wynikiem są odczucia - emocje. Są to zasadnicze elementy psychologicznej refleksji, czyli podstawowe źródło życia psychicznego. Dzięki wrażeniom człowiek może nawiązad kontakt ze światem. Są one także częścią składową bardziej złożonych psychicznych zjawisk, takich jak percepcja. Emocjonalnośd jest pierwotnie uwarunkowana właściwościami i kondycją organizmu, jak i wyposażeniem organów zmysłu. Odczucia dzielimy na dwie grupy według tego, czy przyjmujemy bodźce z zewnętrznego środowiska (dotykowe, cieplne, bólu, smaku, węchu, słuchu i wzroku), czy z wewnętrznego środowiska (pozycja ciała i równowaga, ruch ciała i wewnętrznych organów). Kolejnym z poznawczych procesów jest postrzeganie (percepcja), które jest uznawane za podstawowy proces poznawczy. Percepcja jest zmysłowym zobrazowaniem i odzwierciedleniem spójnych elementów rzeczywistości przy ich bezpośrednim oddziaływaniu na receptory. W odróżnieniu od emocjonalności percepcja jest wynikiem uczenia się, motywacji, postawy i innych psychicznych czynników. Percepcja jest uważana za podstawowy psychiczny regulator zachowania. Zawiera się w nim skomplikowany obraz rzeczywistości, który powstaje dzięki stopniowej analizie i syntezie zmysłowych właściwości postrzeganego obiektu. W takim kształtowaniu 30

percepcji bierze udział także pamięd. Elementem percepcji jest zawsze wcześniejsze doświadczenie, głównie w formie wyobrażeo. Percepcja nie jest pasywnym przyjmowaniem bodźców przez organy zmysłów, ale jest ona integralną częścią psychicznych i praktycznych działao człowieka. Człowiek porusza się w skomplikowanym środowisku, które zawiera niewiarygodną ilośd bodźców. Nie jest to możliwe, aby odbierał wszystkie bodźce w taki samym stopniu, dlatego zawsze wybiera sobie te, które są dla niego ważniejsze i te faworyzuje. Inne wręcz przeciwnie selekcjonuje, pomija lub nie przyjmuje ich w ogóle. Ten wybór ma obiektywne przyczyny (wielkośd przedmiotu, siła, kontrast ze środowiskiem, oświetlenie i odległośd), jak i subiektywne przyczyny (kondycja i właściwości odbiorcy, koncentracja, stosunek do bodźców, zainteresowania, osobiste doświadczenia itd.). Percepcję dzielimy na percepcję właściwości przestrzeni (odbieranie kształtów, wielkości, głębokości i kierunku), na percepcję czasu (długośd trwania, długośd przebiegu i sekwencja zdarzeo), na percepcję ruchu przedmiotu (tutaj jest połączenie percepcji przestrzeni i czasu, postrzeganie kierunku i szybkości ruchu, czyli przemieszczania przedmiotu w przestrzeni i czasie i na obserwowanie. Obserwowanie jest systematyczną percepcją, bardziej lub mniej celową. Natomiast sama percepcja to obserwacja obiektu w celu dokładniejszego i bardziej szczegółowego przebadania. Jest to percepcja z pełnym udziałem myślenia. Dzięki dwiczeniom rozwija się systematycznośd, dokładnośd i intensywnośd obserwacji. Następnym procesem poznawczym jest tworzenie i przetwarzanie wyobrażeo, które składają się na wyobraźnię. Wyobrażenie jest wzorcowym psychicznym obrazem, którego nie postrzegamy w danej chwili, tworem abstrakcyjnym i tym właśnie różni się od percepcji, która jest wzorcowym obrazem obiektu, który oddziałuje w danej chwili bezpośrednio na narządy zmysłu. 31

Wyobrażenia dzielimy na dwie grupy, które czasami ciężko jest od siebie odróżnid. Pierwszą grupę tworzy wyobraźnia odtwórcza. Polega ona na odtworzeniu w świadomości wcześniej poznanych i zanalizowanych obiektów. Jest to dokładna kopia tego, czego człowiek doznał. Tworzenie i odtwarzanie wyobrażeo jest uaktywnianiem pamięci w sferze zmysłowych doznao. Wyobrażenia mogą byd indywidualne (wyobrażenie jednego konkretnego obiektu) i obiektywne, gdzie mamy do czynienia ze schematycznym psychicznym obrazem przedmiotu określonego rodzaju, któremu brakuje jednak znaków należących jedynie do konkretnych poszczególnych obiektów (np. pies, dom, człowiek itd.). Wyobrażenia wraz z uczuciami i percepcją definiują stopnieo zmysłowego poznania. Umożliwiają przejście od percepcji do myślenia ponieważ odłączają poznanie od zależności od chwilowych bodźców. Według tego w której sferze zmysłów wyobraźnia jest najsilniejsza, dzielimy ją na wzrokową (wizualną, optyczną), słuchową (akustyczną), ruchową (motoryczną, kinestetyczną), węchową (olfaktoryczną) i smakową (gusto). U niektórych ludzi jest wyraźna przewaga któregoś typu wyobraźni nad pozostałymi. Wyobrażenia, które w życiu psychicznym nie znajdują odzwierciedlenia i nie zakotwiczają się dzięki innym zmysłom, z czasem się uszkadzają, rozpadają i znikają. Drugą grupę wyobraźni tworzy wyobraźnia fantazyjna, która powstaje poprzez wewnętrzne psychiczne przetworzenia obrazów uzyskanych poprzez percepcję. Między pierwotnymi, a nowymi wytworzonymi psychicznymi obrazami istnieje różny stopieo zgody lub odmienności. Oryginalnośd oceniamy pod aspektem psychologicznym i społecznym. Do wyobrażeo fantazyjnych zaliczamy: fantazję (rekonstrukcja, konstrukcja, sen na jawie i sen świadomy), iluzję i halucynację. Wyobraźnia jest ważnym elementem w procesach poznawczych. Umożliwia zrozumienie zjawiska poprzez przypisanie mu charakterystycznych cech lub znaków. Pomaga odtworzyd 32

niejasne i niekonkretne doznania i doświadczenia. Wyobraźnia może też czasem poznanie zniekształcad. Chodzi jednak o bardzo ważną zdolnośd twórczą człowieka, która łączy się z procesem myślenia przy odkrywaniu nowych rozwiązao, hipotez i tworzeniu planu działania. Ważna jest także dla emocjonalnego życia człowieka. Najwyższym stopniem procesu poznawczego jest jednak myślenie. Jest to umożliwienie poznania rzeczywistości, i w ogólnym wymiarze, i w szczegółach jej podstawowych znaków i relacji. Dzięki myśleniu człowiek poznaje rzeczywistośd dogłębnie i bardziej perspektywicznie wobec poznania zmysłowego. Poznaje istotne właściwości i relacje pomiędzy rzeczami, świadomie prowadzi swoje czynności i podejmuje codzienne obowiązki. Myślenie to najważniejszy regulator zachowania człowieka i jego relacji z otoczeniem. Ma ono dwie niezwykle ważne funkcje poznawanie otaczającego świata (poznawanie struktury, właściwości i relacji rzeczy) i rozwiązywanie różnych teoretycznych i praktycznych problemów. Te dwie funkcje wzajemnie na siebie oddziaływają i się przenikają. Myślenie może się realizowad za pośrednictwem wyobrażeo i słów. Bez opanowania mowy rozwinięte ludzkie myślenie nie byłoby możliwe. Podstawowym elementem mowy jest słowo, które może dla człowieka występowad w formie wypowiadanej (akt mowy), słuchanej i czytanej. Słowo jest środkiem dzięki któremu możemy przetwarzad zmysłowe doświadczenia na pojęcia. Ze słowem łączą się ogólnie powszechne właściwości przedmiotów, które tworzą treśd pojęd. Myślenie jest w istocie posługiwaniem się pojęciami, jest ruchem od pojęcia do pojęcia. Mowa jest środkiem wymiany, przekazywaniem myśli i doświadczeo między ludźmi. 33

Właściwości myślenia dzielimy na samodzielne (relatywnie niezależne, ale bazujące na gotowych wzorcach), twórcze (oryginalne myśli, odkrycia, odkrywanie nowych zależności przy rozwiązywaniu problemów), elastyczne (zdolnośd szybkiego opuszczania rozpoczętego toku myślenia, w przypadku kiedy okaże się nieodpowiedni i znalezienie nowego według życzenia dla zmienionych warunków), wynikowe (planowanie i logicznie śledzenie rozwiązania problemu aż do koocowego dowodu) oraz szybkie (szybkie tempo myślenia). Kolejny procesem poznawczym jest uwaga, która jest nieodzownym elementem i warunkiem tworzenia poznawczych obrazów. Skupienie uwagi stwarza warunki do dokładnego, konkretnego i efektywnego poznania przedmiotu lub wykonania czynności. Proces skupiania uwagi uwzględnia pewną stałośd i systematycznośd psychicznej aktywności, wnosi do procesu myślowego określony porządek i kolejnośd. Uwaga dzieli się na mimowolną (powstaje bez wysiłku czy zamiaru) i celowa (wynika ze świadomości, potrzeby, lub obowiązku poświęcania komuś uwagi). Ostatnim ze sześciu procesu poznawczych jest pamięd. Pamięd jest nieuniknionym warunkiem poznania, uczenia, celowych czynności i psychicznego rozwoju każdej osoby. Bez niej nie byłoby możliwe przechowywanie i używanie nabytych doświadczeo. Podstawą pamięci jest zdolnośd systemu nerwowego do zachowywania zmian i ożywiania śladów po zmianach, które powstały podczas doświadczeo i motorycznych działao. Procesy pamięciowe dzielą się na zapamiętanie (wszczepianie), przechowywanie i zapominanie, odtwarzanie (reprodukcja i ponowne poznanie). Te pojedyncze fazy mają wprawdzie swoją kolejnośd, ale równocześnie się przenikają. 34