Stan i znaczenie lasów glebochronnych na przykładzie Nadleśnictwa Szubin

EKOLOGIA I TECHNIKA Vol. XVIII, nr 3, 148 154, (2010) Stan i znaczenie lasów glebochronnych na przykładzie Nadleśnictwa Szubin P. Wiśniewski, M. Wojtasik Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Instytut Geografii, Zakład Geografii Fizycznej i Ochrony Krajobrazu, 85 428 Bydgoszcz, ul. Mińska 15 Przyjęto po recenzjach: 17.05.2010 r. STATE AND IMPORTANCE OF SOIL PROTECTING FORESTS ON EXAMPLE OF SZUBIN FOREST INSPECTORATE Permanent degradation of the soil environment are forcing to practice anti erosion measures. Forest vegetation is making the most effective natural anti erosion protection. Along with civilization development perceiving the role of forest in the environment and human life changed. With time woodland started to be separated and allot new, protective functions. This article presents state of soil protecting forests on example of the Szubin Forest Inspectorate, which is located for the most part in Kujawy Pomerania and partly in Wielkopolska provinces. This article also describes importance of forests in the water and wind erosion prevention. Key words: soil protecting forest, forest inspectorate, soil erosion, anti erosion protection 1. Wprowadzenie Podstawową formą degradacji gleb, najważniejszego i niezastąpionego warsztatu produkcyjnego w rolnictwie, jest erozja. Około 29% obszaru Polski (w tym 21% użytków rolnych) zagrożonych jest erozją wodną, w tym na około 18% powierzchni kraju występuje erozja wąwozowa, a 28% ogółu użytków rolnych zagrożonych jest erozją wietrzną [6]. Koćmit [10] opierając się na badaniach na Pomorzu wskazuje, że erozja zwiększa swój zasięg i intensywność, obejmując również tereny o słabszym urzeźbieniu. Badania procesów erozyjnych przeprowadzone przez Wojtasika, Wiśniewskiego i Loranc [22, 23] na użytkach rolnych w kilku gminach województw kujawsko pomorskiego i wielkopolskiego, wskazują na znaczne deformacje miąższości poziomu próchnicznego i zawartości w nim próchnicy już na stokach o nachyleniu 6 10 o. Obszary zagrożone erozją wymagają stosowania odpowiednich zabiegów przeciwerozyjnych, wśród których ogromną, lecz wciąż niedocenianą funkcję, pełnią lasy. Chronią one glebę przed wymywaniem i wywiewaniem, co uwidacznia się szczególnie wyraźnie na obszarach o lekkich glebach piaszczystych i na terenach wydmowych. Ochronne działanie lasu przyczynia się także do wzrostu produktywności terenów rolniczych sąsiadujących z lasem [4]. Niektóre państwa już w połowie XIX w. zaczęły wprowadzać rozwiązania prawne mające sprzyjać tworzeniu lasów ochronnych, co znalazło wyraz m.in. w austriackiej Ustawie lasowej z 1852 r. czy Ustawie rosyjskiej z 1888 r. wdrożonej w Królestwie Polskim [8]. Wyraźne ukształtowanie trzech grup funkcji lasu (produkcyjnej, ekonomicznej i ochronnej) nastąpiło jednak dopiero w latach 30. XX w. [9]. W Polsce uwzględnienie pozaprodukcyjnych funkcji w gospodarce leśnej znalazło formalny wyraz po raz pierwszy w Instrukcji urządzania lasu z 1957 r., w której dokonano podziału lasów na gospodarcze (lasy II grupy) i ochronne (I grupy) [12]. Uchwalona w 1991 r. Ustawa o lasach określiła zasady gospodarki leśnej z uwzględnieniem ochrony gleb i umożliwiła uznanie za ochronne m.in. lasów chroniących glebę przed zmywaniem lub wyjałowieniem, powstrzymujących osuwanie się ziemi, obrywanie się skał lub lawin [19]. Ochrona gleb przed erozją została także uwzględniona w polityce leśnej państwa [13], jako jeden z podstawowych elementów funkcji ekologicznej lasów. 2. Materiał i metody Nadleśnictwo Szubin swoim zasięgiem działania obejmuje obszar o powierzchni 117649,11 ha, położony głównie w województwie kujawsko pomorskim i częściowo w wielkopolskim. Zarządza gruntami o łącznej powierzchni 25520,75 ha, z czego 95% stanowią powierzchnie leśne. Są to grunty położone na terenie gmin Barcin, Łabiszyn i Żnin w powiecie żnińskim oraz Szubin, Kcynia, 148

Mrocza, Nakło i Sadki w powiecie nakielskim. Nieco ponad 300 ha lasów znajduje się w gminach Gołańcz i Wapno w powiecie wągrowieckim oraz Wyrzysk i Łobżenica w powiecie pilskim [14]. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego [11], północna część obszaru nadleśnictwa znajduje się w obrębie Pojezierza Krajeńskiego, Doliny Środkowej Noteci i Kotliny Toruńskiej, natomiast centralna i południowa w granicach Pojezierza Chodzieskiego, Równiny Inowrocławskiej i Pojezierza Gnieźnieńskiego. Są to obszary o zróżnicowanej rzeźbie młodoglacjalnej (rys.1). Falistą wysoczyznę morenową Pojezierza Krajeńskiego od Doliny Środkowej Noteci i Kotliny Toruńskiej oddziela wyraźna strefa zboczowa ukształtowana pod wpływem działalności wód fluwioglacjalnych o deniwelacjach dochodzących do 43 m i nachyleniach sięgających miejscami 40 o, z szeregiem dolinek erozyjnych uchodzących ku pradolinie [23]. Na Pojezierzu Chodzieskim równoleżnikowo ciągną się moreny, które na północ od Kcyni, w Dębogórze dochodzą do 162 m n.p.m.. Na południe od pasa moren występują pola sandrowe i rynny jeziorne, zgrupowane głównie w okolicach Żnina. Dno Doliny Środkowej Noteci po stronie południowej oddziela od wysoczyzny morenowej piaszczysty taras szamociński [11]. Na południe od Nakła wykształciły się pojedyncze wydmy, zbudowane głównie z piasków eolicznych [21]. Na obszarze Nadleśnictwa Szubin dominują gleby rdzawe wytworzone głównie z piasków luźnych i słabo gliniastych oraz piaszczyste gleby bielicowe, które łącznie zajmują ponad 3 / 4 powierzchni gruntów. Nieco ponad 10% stanowią gleby brunatnoziemne [14]. W celu rozpoznania stanu i oceny znaczenia lasów glebochronnych na terenie Nadleśnictwa Szubin wykorzystano dane bazy Systemu Informatycznego Lasów Państwowych oraz warstwy pochodne leśnej mapy numerycznej przy zastosowaniu oprogramowania ArcGIS (v.9.3), a także opracowania urządzeniowe i operat glebowo siedliskowy Nadleśnictwa. Rodzaje i dynamikę procesów erozyjnych określono na podstawie wyników inwentaryzacji ogólnej zagrożenia erozją byłego województwa bydgoskiego [25], badań polowych Rys. 1. Geomorfologia Nadleśnictwa Szubin Fig. 1. Geomorphology of Szubin Forest Inspectorate 149

Rys. 2. Rozmieszczenie lasów glebochronnych w Nadleśnictwie Szubin Fig. 2. Soil-protecting forests arrangement in the Szubin Forest Inspectorate oraz prac kameralnych w oparciu o mapy topograficzne i glebowo rolnicze w skali 1:25000, zgodnie z zasadami wykonywania inwentaryzacji ogólnej zawartymi w Komentarzu do instrukcji w sprawie inwentaryzacji gruntów zagrożonych erozją. Zagrożenie użytków rolnych erozją odniesiono do skali pięciostopniowej: I erozja słaba, II umiarkowana, III średnia, IV silna, V bardzo silna [5]. 3. Wyniki i dyskusja Z przeprowadzonego rozpoznania wynika, że użytki rolne znajdujące się w granicach nadleśnictwa są zagrożone erozją w stopniu średnim, a nawet silnym i bardzo silnym (tab.1), na co największy wpływ mają rzeźba terenu i fizyczne właściwości gleb, zwłaszcza skład granulometryczny. Szczególnie narażone na działanie procesów erozyjnych są długie stoki w strefach zboczowych Pradoliny Toruńsko Eberswaldzkiej, rynien jeziornych i erozyjnych dolin, a także obszary pokryte przez lekkie gleby piaszczyste i tereny wydmowe [1, 21, 22, 23]. Niemal 70% gruntów zarządzanych przez nadleśnictwo zajmują silnie podatne na erozję piaski wodnolodowcowe i eoliczne oraz piaski rzeczne tarasów plejstoceńskich, a na około 3% powierzchni występują bardzo silnie podatne utwory pyłowe [3, 14]. Zwiększenie powierzchni zalesień i trwałych zadarnień należy do głównych zabiegów przeciwerozyjnych, jakie powinny być stosowane w regionie pojezierzy [6]. Badania nad glebochronną funkcją lasu dowodzą, iż zmniejsza on energię deszczu i wiatru, ogranicza spływ powierzchniowy, powoduje równomierne i opóźnione tajanie śniegu, wiąże glebę korzeniami i zwiększa jej uwilgotnienie [15, 17, 26]. Ziemnicki [26] powołując się na badania Bennetta przeprowadzone we wschodniej części USA wskazuje, że przeciętny roczny ubytek gleby powstałej na glinie ze zbocza o spadku 10% wynosi 0,004 t/ha dla lasu, 0,02 t/ha dla trwałych użytków zielonych, 21,6 t/ha dla gruntu ornego o 150

Tabela 1 Zagrożenie erozją użytków rolnych w poszczególnych gminach w granicach Nadleśnictwa Szubin Tab. 1. Erosion threat to agricultural lands in communes of Szubin Forest Inspectorate Gmina Jednostka Powierzchnia użytków rolnych Erozja wodna powierzchniowa w stopniu Erozja wodna wąwozowa w stopniu Erozja wietrzna w stopniu Barcin Kcynia Łabiszyn Mrocza Nakło Sadki Szubin Wapno Wyrzysk Żnin Razem III IV V III IV V IV V ha 3926,69 27 - - 67 - - 2042 - % 94,9 0,7 - - 1,7 - - 52,0 - ha 21088,42 300 79-244 23-7034 369 % 71,0 1,4 0,4-1,2 0,1-33,4 1,7 ha 9701,40 175 10 - - - - 5326 252 % 59,0 1,8 0,1 - - - - 54,9 2,6 ha 452,20 2 - - 3 - - 95 - % 76,5 0,5 - - 0,6 - - 21,0 0,5 ha 8898,90 231 11-454 - - 1744 - % 80,7 2,6 0,1-5,1 - - 19,6 - ha 13762,00 147 34-667 617-1489 101 % 89,5 1,1 0,2-4,8 4,5-10,8 0,7 ha 18511,04 37 - - - 56-7793 1999 % 60,6 0,2 - - - 0,3-42,1 10,8 ha 170,31 0,2 - - 2,6 - - 60 - % 60,6 0,1 - - 1,5 - - 35,0 - ha 805,17 20 4-27 - - 100 - % 79,6 2,5 0,5-3,4 - - 12,4 - ha 8558,37 51 9-163 - - 496 - % 87,2 0,6 0,1-1,9 - - 5,8 - ha 85874,50 990 147-1625 696-26179 2721 % 73,0 1,2 0,2-1,9 0,9-30,5 3,2 poprzecznostokowym kierunku upraw, 50,2 t/ha dla pola o uprawie wzdłuż stoku i 129,4 t/ha dla czarnego ugoru. Szybkość spływu wody na zboczu porośniętym lasem jest o 20 60% mniejsza niż na zboczu odlesionym [18]. Zgodnie z Instrukcją Nr 3 Ministrów Rolnictwa oraz Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 1973 r. [2], która po raz pierwszy określiła tryb postępowania administracyjnego w zakresie obowiązków kompleksowej ochrony przeciwerozyjnej, zrezygnowano z wykonywania inwentaryzacji ogólnej gruntów zagrożonych erozją na terenach zalesionych, ponieważ są one na ogół dobrze chronione przed działaniem procesów erozyjnych. Uznano, że erozja wodna i wietrzna inwentaryzowana będzie tylko na użytkach rolnych oraz gruntach Lasów Państwowych pozostających w użytkowaniu rolnym [5]. Lasy glebochronne stanowią około 21% zasobów leśnych Nadleśnictwa Szubin i zajmują powierzchnię 5203,42 ha. Na przełomie ostatnich piętnastu lat ich powierzchnia wzrosła o niemal 800 ha [14]. Porastają głównie zagrożone erozją wietrzną sandry i piaszczyste tarasy, a także silnie narażoną na działanie erozji wodnej strefę zboczową pradoliny. 50% powierzchni gruntów zajętych przez lasy glebochronne pokrywają gleby rdzawe, ponad 30% bielicowe (tab.2). Biorąc pod uwagę pochodzenie geologiczne skał macierzystych gleb, największy udział w ogólnej powierzchni gruntów zajętych przez lasy glebochronne mają piaski eoliczne i wodnolodowcowe (tab.3). Funkcje glebochronne najlepiej spełniają drzewostany mieszane z dobrze rozwiniętymi warstwami krzewów i runa [20, 24]. Wśród typów siedliskowych nadleśnictwa dominują bory mieszane świeże i bory świeże, które łącznie stanowią ponad 60% powierzchni lasów glebochronnych 151

Tabela 2 Typy gleb w Nadleśnictwie Szubin Tab. 2. Soil types in the Szubin Forest Inspectorate Typ gleby* Powierzchnia ogólna Powierzchnia zajęta przez lasy glebochronne ha % ha % Udział w ogólnej powierzchni gruntów zajętych przez lasy glebochronne (%) Gleby rdzawe 15779,48 61,83 2603,53 16,5 50,0 Gleby bielicowe 3728,58 14,61 1661,53 44,6 32,0 Gleby brunatne właściwe 1150,99 4,51 449,79 39,1 8,6 Arenosole 990,21 3,88 52,67 5,3 1,0 Gleby płowe 773,28 3,03 126,70 16,4 2,4 Gleby murszowate 650,78 2,55 13,11 2,0 0,3 Gleby murszowe 497,66 1,95 51,69 10,4 1,0 Czarne ziemie 467,03 1,83 10,58 2,3 0,2 Gleby gruntowoglejowe 410,88 1,61 23,02 5,6 0,4 Gleby brunatne kwaśne 398,12 1,56 102,63 25,8 2,0 Gleby deluwialne 153,12 0,60 96,77 63,2 1,9 Inne 520,62 2,04 11,40 2,2 0,2 Razem 25520,75 100 5203,42 20,4 100 *Podział wg Klasyfikacji gleb leśnych Polski [7] Tabela 3 Rodzaje gleb (pochodzenie geologiczne skał macierzystych) w Nadleśnictwie Szubin Tab. 3. Soil kinds (parent rocks geological provenance) in the Szubin Forest Inspectorate Rodzaj gleby* Powierzchnia ogólna Powierzchnia zajęta przez lasy glebochronne ha % ha % Udział w ogólnej powierzchni gruntów zajętych przez lasy glebochronne (%) Piaski wodnolodowcowe 6446,54 25,26 1209,44 18,8 23,2 Piaski eoliczne 6359,77 24,92 1735,05 27,3 33,3 Piaski rzeczne tarasów plejstoceńskich 4874,46 19,10 261,58 5,4 5,0 Piaski eoliczne wydm śródlądowych 2268,80 8,89 1112,11 49,0 21,4 Gliny zwałowe 1352,60 5,30 475,44 35,2 9,1 Torfy 1097,39 4,30 55,28 5,0 1,1 Piaski rzeczne holoceńskie 951,92 3,73 112,58 11,8 2,2 Gliny zwałowe z piaszczystopyłowymi pokrywami zwietrzelinowo-eolicznymi o miąższości 0,5-1,0 m 444,06 1,74 87,69 19,8 1,7 Piaski jeziorne 421,09 1,65 20,08 4,8 0,4 Utwory pyłowe i piaski pylaste deluwialne Utwory pyłowe i piaski jeziorne zastoiskowe Iły i utwory pyłowe zastoiskowe i jeziorne 393,02 1,54 98,05 25,0 1,9 341,98 1,34 21,61 6,3 0,4 153,13 0,60 13,49 8,9 0,3 Inne 415,99 1,63 1,02 0,2 0 Razem 25520,75 100 5203,42 20,4 100 *Podział wg Klasyfikacji gleb leśnych Polski [7] 152

Tabela 4 Typy siedliskowe lasów glebochronnych w Nadleśnictwie Szubin Tab. 4. Types of soil-protecting forest habitats in the Szubin Forest Inspectorate Typ siedliskowy lasu glebochronnego Powierzchnia ha % Bór mieszany świeży (BMśw) 1816,20 34,90 Bór świeży (Bśw) 1537,29 29,54 Las świeży (Lśw) 1023,97 19,68 Las mieszany świeży (LMśw) 687,09 13,21 Las wilgotny (Lw) 49,73 0,96 Las łęgowy bagienny (OlJ) 59,42 1,14 Bór mieszany wilgotny (BMw) 3,72 0,07 Las mieszany wilgotny (LMw) 22,38 0,43 Bór wilgotny (Bw) 0,45 0,01 Las bagienny (Ol) 3,17 0,06 Razem 5203,42 100 (tab.4). Dominującymi gatunkami są drzewa iglaste, w szczególności sosna i modrzew, które w porównaniu z gatunkami liściastymi mniej korzystnie oddziałują na glebę. Hektar lasu liściastego dostarcza wraz z opadem liści 1721,0 kg węgla, 85,6 kg azotu, 10,8 kg potasu i 4,6 kg fosforu, a lasu iglastego 1207,2 kg węgla, 13,9 kg azotu, 2,9 kg potasu i 1,2 kg fosforu [4]. Na przebieg procesów glebotwórczych i skuteczność ochronnej roli lasu wpływ ma także odpowiednie dopasowanie roślinności leśnej do miejscowych warunków siedliskowych. Niewłaściwy skład roślinności przyczyniać się może do zmian degradacyjnych, w szczególności spadku aktywności biologicznej, wymywania składników pokarmowych i zakwaszenia gleb [4]. Z analizy stanu siedlisk nadleśnictwa wynika, że 72% powierzchni lasów glebochronnych cechuje się stanem naturalnym i zbliżonym do naturalnego, co świadczy o zgodności biocenozy i biotopu. Właściwości wierzchnich warstw gleby, typ próchnicy, drzewostan i runo są w takim przypadku nie zmienione i zgodne z naturalnymi warunkami siedliskowymi. Siedliska nie będące w stanie naturalnym są zazwyczaj niekorzystnie sztucznie zmienione, o obniżonej żyzności, gorszych właściwościach wierzchnich warstw gleby i zmianach w zbiorowiskach roślinnych [3]. Na terenie Nadleśnictwa Szubin siedliska zniekształcone lub przekształcone stanowią 27,9% powierzchni lasów glebochronnych. Występują one głównie na gruntach porolnych, stanowiących 44,4% ogólnej powierzchni leśnej i 25,6% powierzchni gruntów zajętych przez lasy glebochronne. Niezgodność siedlisk jest głównie wynikiem tworzenia w minionych latach, podczas zalesiania gruntów porolnych, litych drzewostanów sosnowych także na siedliskach żyznych, m.in. lasu świeżego. Siedliska zdegradowane lub zdewastowane stanowią 0,22% powierzchni lasów glebochronnych. 4. Wnioski 1. Lasy stanowią najskuteczniejszą naturalną ochronę przed wymywaniem i wywiewaniem gleby, dlatego też fitomelioracje powinny być podstawowym elementem zabiegów przeciwerozyjnych nie tylko na stromych stokach górskich, ale również na obszarach o zróżnicowanej rzeźbie młodoglacjalnej i na terenach wydmowych. 2. Na badanym obszarze lasy glebochronne występują głównie na sandrach i piaszczystych tarasach oraz w strefie zboczowej pradoliny, chroniąc najbardziej narażone na działanie procesów erozyjnych gleby bielicowe i rdzawe utworzone z ubogich skał macierzystych, przede wszystkim z piasków eolicznych i wodnolodowcowych. 3. Wzrost powierzchni lasów glebochronnych świadczy o realizacji przez Lasy Państwowe koncepcji wielofunkcyjnego modelu lasu, ze szczególnym uwzględnieniem jego roli ekologicznej, której podstawowym elementem jest ochrona gleb. 4. Należy wyeliminować błędy pojawiające się podczas zalesiania gruntów porolnych związane z nieodpowiednim dopasowaniem roślinności do miejscowych warunków siedliskowych, co niekorzystnie wpływa na glebochronne właściwości lasu. Streszczenie Ciągła degradacja środowiska glebowego zmusza do stosowania zabiegów przeciwerozyjnych. Najskuteczniejszą naturalną ochronę przed procesami erozyjnymi stanowi roślinność leśna. Wraz z rozwojem cywilizacji zmieniało się postrzeganie roli lasu w środowisku i życiu człowieka. Z czasem zaczęto wydzielać tereny leśne, którym przydzielano nowe, ochronne funkcje. Artykuł przedstawia stan lasów glebochronnych na przykładzie Nadleśnictwa Szubin położonego w przeważającej części na terenie województwa kujawsko pomorskiego i częściowo wielkopolskiego. Opisuje również znaczenie lasów w zapobieganiu erozji wodnej i wietrznej. Słowa kluczowe: las glebochronny, nadleśnictwo, erozja gleb, ochrona przeciwerozyjna 153

Literatura 1. Centralne Biuro Studiów i Projektów Wodnych Melioracji i Zaopatrzenia Rolnictwa w Wodę Bipromel, 1978: Rządowy program badawczo rozwojowy PR 7 Kształtowanie i wykorzystywanie zasobów wodnych. Potrzeby w zakresie zabiegów przeciwerozyjnych, Warszawa, ss. 26. 2. Instrukcja Nr 3 Ministrów Rolnictwa oraz Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 18 sierpnia 1973 r. w sprawie sposobu określania gruntów rolnych i leśnych zagrożonych erozją oraz zasad i trybu przeciwdziałania erozji (Dz. U. Min. Rol. 1973r., Nr 8 poz. 43). 3. Instrukcja Urządzania Lasu, 2003: Instrukcja wyróżniania i kartowania siedlisk leśnych. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, Warszawa, ss. 118. 4. Jakubowski G., 1994: Lesistość a problemy ochrony środowiska. Postępy Techniki w Leśnictwie, nr 55, 65 71. 5. Józefaciuk A., Józefaciuk Cz., 1975: Komentarz do instrukcji w sprawie inwentaryzacji gruntów zagrożonych erozją. IUNG, Puławy, ss. 19. 6. Józefaciuk A., Józefaciuk Cz., 1999: Ochrona gruntów przed erozją. Wydawnictwo IUNG, Puławy, ss. 109. 7. Klasyfikacja gleb leśnych Polski, 2000: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, ss. 123. 8. Klocek A., 1999: Pozaprodukcyjne funkcje lasu jako publiczne świadczenia gospodarki leśnej oraz stany jej równowagi. Sylwan, 12, 5 20. 9. Klocek A., 2003: Ekonomiczne aspekty leśnictwa w krajach Unii Europejskiej i w Polsce. Sylwan, 1, 1 11. 10. Koćmit A., 1998: Erozja wodna w obszarach młodoglacjalnych Pomorza i możliwości jej ograniczenia. Bibliotheca Fragmenta Agronomica 4B/98, 83 99. 11. Kondracki J., 2002: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, ss. 441. 12. Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, 1957: Instrukcja urządzania lasu. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, ss. 184. 13. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, 1997: Polityka leśna państwa. Warszawa, ss. 27. 14. Operat glebowo siedliskowy, 2000: Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu, Nadleśnictwo Szubin, ss. 113. 15. Podolski B., 2008: Agrotechnika przeciwerozyjna. Studia i Raporty IUNG PIB, zeszyt 10, 69 78. 16. Siedliskowe podstawy hodowli lasu, 2003: Załącznik nr 1 do Zasad hodowli i użytkowania lasu wielofunkcyjnego. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa, ss. 253. 17. Siuta J. (red.), 1978: Ochrona i rekultywacja gleb. PWRiL, Warszawa, ss. 288. 18. Śliwińska Wyrzychowska A., Majchrzak B., 1998: Drzewa czy naprawdę rozumiemy i doceniamy ich rolę?. Przyroda Polska, 12, 12 13. 19. Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach, Dz.U. 1991 Nr 101. poz. 444. 20. Węgorek T., 2008: Biologiczne metody zmniejszania zagrożenia gleb erozją wodną (fitomelioracje). Studia i Raporty IUNG PIB, zeszyt 10, 123 148. 21. Wiśniewski P., 2005: Wybrane problemy presji antropogenicznej w gminie Nakło nad Notecią. Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, Praca magisterska (maszynopis), ss. 121. 22. Wojtasik M., Wiśniewski P., Loranc L., 2008: Problemy erozji gleb na przykładzie kilku gmin w województwach kujawsko pomorskim i wielkopolskim. Przegląd Naukowy Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, XVII, 3(41), 41 49. 23. Wojtasik M., Wiśniewski P., Loranc L., 2009: Erozja gleb oraz ochrona przeciwerozyjna na przykładzie gmin Trzemeszno i Nakło. Promotio Geographica Bydgostiensia, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, tom IV, 87 104. 24. Zasady hodowli lasu, 2003: Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa, ss. 159. 25. Zestawienie wyników inwentaryzacji ogólnej zagrożenia erozją województwa bydgoskiego, 1982: Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Bydgoszcz. 26. Ziemnicki S., 1978: Ochrona gleb przed erozją. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, ss. 183. 154