Lidia Kłos ROZDZIAŁ 23 EKOROZWÓJ JAKO PODSTAWA APLIKACYJNA ZAŁOŻEŃ POLITYKI EKOLOGICZNEJ Druga połowa XX wieku to okres, w którym nasiliły się konsekwencje rabunkowej polityki rozwoju gospodarczego świata. Rozwój ten był ekstensywny, zasobochłonny, nie efektywny i strukturalnie niezrównoważony. Generował proces stopniowej, coraz szybszej degradacji środowiska przyrodniczego i hamowania możliwości rozwoju gospodarki narodowej 1. Zagadnieniem podstawowym przy wyborze dalszej polityki rozwoju stał się zatem kompromis między dalszym rozwojem ekonomicznym a zachowaniem w jak najlepszym stanie środowiska. Na dalsze kontynuowanie ekstensywnego modelu wzrostu gospodarczego zabrakłoby już po prostu zasobów. Istotą nowej polityki rozwoju społeczno gospodarczego w gospodarkach rynkowych, stało się rozumne godzenie celów rozwojowych z ekologicznymi. Wyrazem tego jest przyjęcie i realizacja koncepcji - idei zrównoważonego rozwoju (sustainable development ) w terminologii polskiej nazwanej ekorozwojem 2. Pojęcie ekorozwoju zostało opracowane i wprowadzone do światowego słownictwa przez gremia Organizacji Narodów Zjednoczonych. Po raz pierwszy terminu tego użyto na międzynarodowej konferencji w Sztokholmie w 1972 roku, skonkretyzowano zaś na III Sekcji Zarządzającej Programu Narodów Zjednoczonych do Spraw Środowiska (UNEP) w 1975 roku. Termin ten zdefiniowano wówczas jako (...)...taki przebieg nieuchronnego i pożądanego rozwoju gospodarczego, który nie naruszałby w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, nie doprowadzałby do degradacji biosfery, który godziłby prawa przyrody, ekonomii i kultury (...) 3. W raporcie Środowisko i Rozwój Specjalnej Komisji Narodów Zjednoczonych pod kierunkiem Gro Harlem Brundtland premier Norwegii (1987 rok) pojęcie to rozszerzono i sformułowano jako (...) taki rozwój społeczny i gospodarczy, który zapewni zaspokojenie potrzeb współczesnego społeczeństwa bez naruszania możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń (...). 4 Pomimo takiego sformułowania naukowcy nie mogą zgodzić się co do zakresu definicji. W literaturze przedmiotu - zarówno zagranicznej jak i polskiej - pojęcie zrównoważonego i trwałego rozwoju definiowane jest w sposób bardzo różnorodny (podaje się nawet do stu definicji tego pojęcia). Pewnego przeglądu dostępnych definicji dokonali m. in. R. Kreibich, B. Poskrobko i B. Piontek, którzy zinwentaryzowali 43 sformułowania. 5 1 J. Kołodziejski: O przyszły kształt polskiej przestrzeni, Wszechnica PAN, Ossolineum, Warszawa 1991, s. 22 2 Określenie to zastępowane jest w języku polskim także pojęciami: rozwój trwały, rozwój podtrzymujący się. Natomiast W. Janusz sugeruje, iż lepszym od ekorozwoju byłoby używanie określenia ekobyt, jako, że rozwój w pojęciu ekorozwoju należy rozumieć jako wszechstronny rozkwit człowieka, a nie wzrost dóbr materialnych przypadających na jednostkę. W. Janusz, Ekorozwój bez niedomówień, Aura 12/1998, s. 4 S. Kozłowski: Czy transformacja polskiej gospodarki zmierza w kierunku rozwoju zrównoważonego. W: Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju, Wydawnictwo KEZOŚ Politechniki Białostockiej, Białystok 1996, s. 19 4 K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki: Ochrona środowiska. Problemy...op. cit., s. 75 5 Zob. w: T. Borys: Pojęcie i struktura wewnętrzna koncepcji ekorozwoju, W: Wskaźniki ekorozwoju, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999, s. 63 i następne., B. Piontek, Koncepcja rozwoju zrównoważonego ekologicznie w procesie transformacji w Polsce, Kraków 2000 (rozprawa doktorska) oraz B. Fiedor: Koncepcje
212 Lidia Kłos Celem artykułu jest próba określenia zależności między środowiskiem a rozwojem ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji ekorozwoju jako podstawy aplikacyjnej polityki ekologicznej. W literaturze zachodniej definicja rozwoju zrónoważonego sformułowana przez D.W. Pearce i R.K. Turner określa ekorozwój jako (...) maksymalizację korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniącego jednocześnie oraz zapewniającego odtwarzanie użyteczności i jakości zasobów naturalnych w okresie długim. Rozwój gospodarczy musi wówczas oznaczać nie tylko wzrost dochodów per capita, ale także poprawę innych elementów dobrobytu społecznego. Musi on również obejmować niezbędne zmiany strukturalne w gospodarce jak i całym społeczeństwie. (...) 6 Współtwórca samego pojęcia - I. Sachs 7 charakteryzuje je jako: proces, dzięki któremu możliwe jest zharmonizowanie eksploatacji wszelkich zasobów przyrody, ukierunkowanie inwestycji oraz zmian technicznych i instytucjonalnych, a także zaspokojenie obecnych i przyszłych potrzeb ludzi stosownie do możliwości produkcyjnych i asymilacyjnych ekosystemów. 8 W literaturze polskiej pierwsze definicje ekorozwoju pojawiły się już w połowie lat osiemdziesiątych. 9 K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki. definiują to pojęcie jako: taki sposób prowadzenia działalności gospodarczej, wykorzystania potencjału środowiska i organizacji społeczeństwa, który zapewnia dynamiczny rozwój procesów produkcyjnych, trwałość użytkowania zasobów przyrodniczych i poprawę (w pierwszym okresie), a następnie zachowanie wysokiej jakości życia. 10 W świetle powyższego można stwierdzić, że ekorozwój to rozwój całej cywilizacji ludzkiej zgodnie z prawami ekologicznymi, a więc formułowanie trendów i kierunków rozwoju cywilizacji na podstawie praw ekologii w taki sposób, aby rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny nie zakłócał homeostazy (zdolności środowiska do zachowania względnie stałego stanu równowagi) układów ekologicznych 11. Można zauważyć różnicę w podejściu do definicji ekorozwoju przez polskich i zagranicznych uczonych. W zagranicznych interpretacjach dominuje nacisk na równoprawne traktowanie uwarunkowań kulturowych, ekonomicznych, społeczno demograficznych, prawnych i przyrodniczych, w Polsce zaś kładzie się nacisk na elementy związane ze środowiskiem naturalnym. Wskazuje się jednak na wspólny mianownik różnych ujęć i interpretacji jakim jest fakt, iż ekorozwój oznacza taki nieuchronny i pożądany rozwój gospodarczy, który nie narusza w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka godząc prawa trwałego rozwoju (Sestainable Development), W: Środowiskowe bariery rozwoju gospodarczego a przemiany strukturalne w Polsce, Ekonomia i Środowisko, Wrocław-Jarnołtówek 1993, s. 73-82 6 D. Pearce, K. Turner: Economics of Natural Resources and the Environment, New York 1990, s. 35-42, cyt. za Z.Woś: Rolnictwo zrównoważone, Zagadnienia ekonomiki rolnej, 1992, Nr 1-3 7 I. Sachs:Environment and styles of development, Onter limits and human needs, Resource and environmental issues of development strategies, Paris 1982, s. 19 8 J. P. Ceron, S, Passaris, K. Vinaver: Kształtowanie ekorozwoju we Francji, Politechnika Białostocka, Białystok 1996, s. 11 9 Według B. Zaufala ekorozwój jest to prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej w harmonii z przyrodą w taki sposób, aby nie spowodować nieodwracalnych zmian w żywej przyrodzie, B. Zaufal: Ekorozwój szansą przetrwania cywilizacji, Wyd. AGH, Kraków 1986, s. 17. Podobnie definiuje to pojęcie W. Bojarski. Uważa on... że jest to rozwój społeczno-gospodarczy zharmonizowany ze środowiskiem przyrodniczym. W. Bojarski: Problemy rozwoju społeczno-gospodarczego z poszanowaniem dóbr przyrody, Ossolineum, Wrocław 1988, s.11, patrz S. Kozłowski i M. Nowicki - K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki: Ochrona środowiska. Problemy...op. cit., s. 7 10 Szerzej patrz: K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki: Ochrona środowiska. Problemy...op. cit. 11 E. Mazur: Słownik ekologii i ochrony środowiska, Szczecin 1995, Wyd. US, s. 49-50, s. 90
Ekorozwój jako podstawa aplikacyjna założeń polityki ekologicznej 213 przyrody i ekonomii. Trudność zdefiniowania pojęcia zrównoważonego i trwałego rozwoju wymaga wieloaspektowego podejścia do tej problematyki 12 Ekorozwój może być postrzegany: w aspekcie ekologicznym jako współczesna, wyższa forma ochrony środowiska przyrodniczego (po ochronie konserwatorskiej i technicznej) i, w tym sensie, powinien być przedmiotem zainteresowania polityki ekologicznej, w aspekcie cywilizacyjnym jako nowy sposób organizacji i prowadzenia działalności gospodarczej i pozagospodarczej aktywności społeczeństwa, który to sposób zapewni wysoki poziom jakości życia wielu pokoleń (w tym sensie ekorozwój powinien być przedmiotem zainteresowania ogólnej polityki państwa i samorządu terytorialnego) 13. Do podstawowych reguł kształtowania trwałego i zrównoważonego rozwoju zalicza się: holistyczne i systemowe postrzeganie zjawisk przyrodniczych, społecznych i gospodarczych zachodzących na danym obszarze; ujmowanie środowiska jako jedności i organicznej całości, przekształcającej się w ciągłym procesie rozwojowym zarówno ewolucyjnie, jak i rewolucyjnie; dostrzeganie wzajemnych współzależności (interakcji) człowieka i otaczającego go środowiska; w tym systemu wzajemnych powiązań i zależności pomiędzy różnymi formami użytkowania i zagospodarowania przestrzeni antropogenicznej i przyrodniczej a stanem ekosystemów; systemowe ujmowanie elementów środowiska naturalnego z punktu widzenia jego realnych i potencjalnych funkcji; ocenianie zmian środowiska poprzez nowy paradygmat systemu wartości, którego najważniejszym elementem jest zachowanie zdolności przyrody do zapewnienia trwałego rozwoju 14. Koncepcja ekorozwoju zawiera elementy wielu dyscyplin naukowych: nauk przyrodniczych, społecznych (głównie ekonomii) i humanistycznych, w tym filozofii, etyki i innych. Stąd też pojęcie trwałego rozwoju nie dotyczy wyłącznie ekologicznych uwarunkowań współczesnego rozwoju ekonomicznego, ale obejmuje również takie obszary jak demografia, ochrona zdrowia, oświata i kultura, problemy wyżywieniowe, oraz bezpieczeństwo w skali globalnej 15. Potwierdza to interdyscyplinarny charakter tego pojęcia. Koncepcja ekorozwoju oznacza więc: całościowe, systemowe ujmowanie zjawisk (trendów, działań, zachowań itp.) gospodarczych, społecznych i przyrodniczych, postrzeganie ich współzależności, a szczególnie zależności między różnymi formami użytkowania środowiska a stanem ekosystemów; wybór priorytetów rozwojowych (głównie produkcyjnych i konsumpcyjnych) przy zastosowaniu zestawu kryteriów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych, konieczność bilansowania strat i korzyści w trakcie wybranych priorytetów; traktowanie środowiska przyrodniczego jako organicznej całości (ekosystemu), która podlega stałym procesom rozwojowym o charakterze ewolucyjnym i sporadycznym przekształceniom typu rewolucyjnego (głównie pod wpływem działalności człowieka) 12 Więcej na temat definicji ekorozwoju patrz; K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki: Ochrona środowiska. Problemy... op., cit., s.75-76 13 B. Poskrobko: Zarządzanie środowiskiem, PWE, Warszawa 1998, s. 123 14 J. Kołodziejski: Kształtowanie polityki przestrzennej państwa w procesie transformacji systemowej. Hipoteza, Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. Raport opracowany pod kierunkiem J. Kołodziejskiego, CUP, Warszawa 1995, s. 79-80 15 B. Prandecka: Długofalowe zadania rozwoju Polski i ochrony środowiska przyrodniczego. Synteza, Białystok 1994, s. 11
214 Lidia Kłos oraz ocenianie zmian środowiska poprzez nowy paradygmat wartości: zachowanie zdolności ekosystemów do trwałości rozwoju 16. Koncepcja zrównoważonego rozwoju staje się więc kluczem do rozumienia zależności między środowiskiem i rozwojem. Na rysunku 1. przedstawiono zestawienie koncepcji zrównoważonego rozwoju ze skutkami rozwoju niezrównoważonego. W przypadku zrównoważonego rozwoju, działalność nie wywiera negatywnego wpływu na środowisko. Zależność między środowiskiem, rozwojem i zdrowiem jest cyklem zamkniętym, gwarantującym pozostawienie środowiska przyszłym pokoleniom w stanie nie naruszonym. Utrzymuje Rozwój Poprawia Zdrowie Środowisko Polepsza Rozwój Umożliwia Nieprawidłowy Wpływa negatywnie Rozwój Wpływy Środowisko Hamuje Zdrowie Pogarsza Rysunek 1. Porównanie koncepcji rozwoju zrównoważonego z konsekwencjami rozwoju niezrównoważonego 17 Rozwój niezrównoważony, negatywnie oddziałuje na środowisko, powodując pogorszenie zdrowia, nie prowadzi do wzrostu, lecz go hamuje. Różnice między wzrostem zrównoważonym i klasycznym niezrównoważonym w znacznym 16 K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki: Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne. PWE, Warszawa 1998, s. 78 17 D. Szaniawska, A.R. Szaniawski, Zrównoważony rozwój, Ekonomia i Środowisko 1995, Nr 2/1995, s. 47
Ekorozwój jako podstawa aplikacyjna założeń polityki ekologicznej 215 stopniu przesądziły o tym, iż koncepcja ekorozwoju stała się realną strategią rozwoju społeczno gospodarczego. A stopniowe przyjmowanie priorytetów rozwoju zrównoważonego stanowi cel polityki ekologicznej państwa. Ekorozwój to nie tylko odpowiednia produkcja, lecz również konsumpcja, która determinuje koniunkturę oraz kierunki rozwoju produkcji. Toteż u podłoża polityki ekorozwoju powinno być nie tylko sterowanie produkcją, lecz podnoszenie poziomu wiedzy i świadomości ekologicznej oraz kształtowanie postaw proekologicznych, co w rezultacie powinno doprowadzić do powszechnej akceptacji proekologicznych modeli konsumpcji. Teorie trwałego rozwoju przedstawiane są w ramach modelu tzw. gospodarki okrężnej (circular economy) 18 przedstawia Schemat 1. Na schemacie wyróżniono dwa podsystemy: 1. Podsystem gospodarki, która obejmuje produkcję dóbr konsumpcyjnych (P), sferę konsumpcji (C ), użyteczność, będąca miarą dobrobytu (U) oraz recykling ( r); 2. Podsystem środowiska (przyrodniczego), obejmujący zasoby naturalne ( R ) - podzielone na odtwarzalne (RR) i wyczerpywalne (ER) oraz odpady (W). Ponadto uwzględniono zdolność asymilacyjną środowiska (A), stopę odtworzenia (regeneracji) zasobów (y) i stopę ich eksploatacji (h). Relacjonując powyżej wymienione zależności i elementy strukturalne możemy określić następujące funkcje podsystemu jakim jest środowisko: 1. Zasoby i energia zużyte w gospodarce tworzą w sferze konsumpcji użyteczność, będącą miarą dobrobytu. Z drugiej strony, przekształcają się one w odpady i zanieczyszczenia, 2. Środowisko przyrodnicze jest rezerwuarem przyjmującym odpady i zanieczyszczenia. Część tych odpadów można przywrócić gospodarce za pomocą recyklingu (pod warunkiem iż koszt ich przywrócenia jest niższy niż koszt pozyskania nowych zasobów tego samego rodzaju). Stopień oddziaływania pozostałych odpadów uzależniony jest od pojemności asymilacyjnej środowiska. 3. W sferze zasobów skutki procesów gospodarczych zależą od relacji między ich stopą odtworzenia i stopą eksploatacji. W przypadku zasobów nieodtwarzalnych ilość ich ulega stałemu zmniejszeniu, w przypadku zasobów odtwarzalnych jest zmienna. Związki między środowiskiem a gospodarką polegają również na bezpośrednim dodatnim lub ujemnym oddziaływaniu na poziom dobrobytu, wiąże się to z pozaekonomicznymi funkcjami środowiska przyrodniczego jak funkcje estetyczne, rekreacyjne czy psychologiczne. 19 Koncepcję ekorozwoju należy traktować jako ideę, zgodnie z którą kształtowane są stosunki pomiędzy trzema zasadniczymi elementami mającymi wpływ na procesy współczesnej gospodarki człowieka. Mają one wymiar społeczny, gospodarczy i przyrodniczy. Procesy korzystają z trzech rodzajów kapitału, przez które kształtowane są wzajemne proporcje między poszczególnymi rodzajami kapitałów: ekonomicznym (E), ludzkim (L) i przyrodniczym (P), stąd: E:L:P. Prowadzi to do kształtowania relacji: społeczeństwo - gospodarka - środowisko. W języku ekonomicznym ten ustawowy zapis może oznaczać postulowanie właściwych proporcji między poszczególnymi rodzajami kapitału. 20 Istota ekorozwoju może być więc wyrażana jako zbiór cech - poprzez równoważenie się sfery 18 Koncepcje tę wprowadzili: D. Pearce, R. Turner: Economics of Natural Resources and the Environment, New York 1990, s. 35-42 19 B. Fiedor, S. Czaja, A. Graczyk, Z. Jakubczyk: Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 235 20 F. Piontek: Kontrowersje i dylematy wokół rozwoju zrównoważonego i trwałego, W: Ekonomia a rozwój zrównoważony, Teoria i kształcenie, praca zbiorowa pod red. F. Piontka, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001, Tom I, s. 19-20
216 Lidia Kłos ekonomicznej, ekologicznej i społecznej, trwałość i samopodtrzymywanie się rozwoju, -oraz celów 21 i zasad. 22 Celem ekorozwoju jest lepsze zaspokojenie fizycznych i psychicznych potrzeb człowieka poprzez prawidłowe ułożenie jego stosunku do środowiska przyrodniczego. Ekorozwój musi zapewnić przyrodnicze podstawy egzystencji człowieka oraz wprowadzić ład gospodarczy, funkcjonalny i estetyczny w środowisku naszego życia. Realizacja zasad ekorozwoju opiera się na przestrzeganiu trzech praw: prawa celu, prawa skali i jakości oraz prawa regionu. Prawo celu mówi o tym, że każda działalność człowieka musi być dostosowana do uwarunkowań przyrodniczych. Prawo skali i jakości dotyczy dopuszczalnych skażeń środowiska i kosztów związanych z ich przekroczeniem. Prawo regionu dotyczy zagadnień regionalnych. Mówi ono o potrzebie rozwoju każdego regionu zależnie od uwarunkowań przyrodniczych i woli jego mieszkańców. Zaprzeczeniem tego prawa jest dążenie do unifikacji zdań i programów w skali kraju bez brania pod uwagę specyfiki poszczególnych regionów. Do prawidłowego wykonywania planów niezbędna jest szczegółowa inwentaryzacja środowiska przyrodniczego 23. Społeczeństwo realizujące ideę ekorozwoju: uznaje nadrzędność wymogów ekologicznych, których nie należy zakłócać przez wzrost cywilizacji oraz rozwój kulturalny i gospodarczy, jest zdolne do samosterowania swoim rozwojem w celu utrzymania homeostazy i symbiozy z przyrodą, a więc respektuje oszczędną produkcję i konsumpcję oraz wykorzystywanie odpadów, dba o przyszłościowe konsekwencje podejmowanych działań, a więc także o potrzeby i zdrowie przyszłych pokoleń 24. 21 Odrębne wiązki celów zostały wyodrębnione przez: Capra, S. Kozłowskiego, D. Pearce, E. Barbiera, A. Markandyi. 22 Pięć podstawowych zasad przyjętych w Światowej Karcie Przyrody w 1982r., dwadzieścia siedem Zasad Kart Ziemi czyli tzw. Deklaracji z Rio 1992r., oraz osiem zasad na których opiera się polityka ekologiczna: respektowania ekorozwoju, integralności środowiska, kooperacji i pomocniczości, ekonomizacji, prewencji, reagowania na istniejące zagrożenia, partycypacji społecznej, regionalizacji i międzygeneracyjnej sprawiedliwości zostaną omówione przy polityce ekologicznej 23 S. Kozłowski: Ekorozwój, wyzwanie XX wieku, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 126-127 24 S. Kozłowski: Ekorozwój,..., op., cit., s. 105-106
Ekorozwój jako podstawa aplikacyjna założeń polityki ekologicznej 217 SCHEMAT GOSPODARKI OKRĘŻNEJ PODSYSTEM GOSPODARKA PODSYSTEM ŚRODOWISKO P produkcja dóbr konsumpcyjnych C sfera konsumpcji U Użyteczność (miara dobrobytu) r recykling R ZASOBY NATURALNE RR odtwarzalne, ER wyczerpywalne W - odpady (+) R P C U ER RR h>y h>y h<y (+) W (+) r A W<A W>A