PROBLEMY ZAGOSPODAROWANIA ZIEM GÓRSKICH Zeszyt 56 PAN, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich 2009 PL ISSN 0137-5423 Tomasz Wojewodzic POZIOM ROZWOJU GOSPODARCZEGO GMIN W KARPATACH POLSKICH W opracowaniu dokonano waloryzacji i delimitacji gmin zlokalizowanych na obszarze Karpat Polskich ze względu na poziom rozwoju gospodarczego oraz dostępność komunalnych systemów kanalizacyjnych dla mieszkańców. W ocenie poziomu rozwoju gospodarczego wykorzystano wskaźniki opisujące poziom bezrobocia, przedsiębiorczość mieszkańców oraz wysokość dochodów gmin z tytułu podatków dochodowych. Słowa kluczowe: rozwój gospodarczy, gmina, Karpaty Polskie, kanalizacja. Key words: economic development, commune, the Polish Carpathians, sewer system. I. WPROWADZENIE Mimo znacznego zaangażowania prac nad koncepcją trwałego i zrównoważonego rozwoju nie udało się dotychczas opracować powszechnie akceptowanych i stosowanych syntetycznych i prostych do zastosowania mierników opisujących to zjawisko. Kolejne próby nie zyskują powszechnej akceptacji zarówno ze strony teoretyków, jak i praktyków zajmujących się realizacją założeń zrównoważonego rozwoju. Jako przyczynę takiego stanu rzeczy uznać można fakt, iż większość podejmowanych prób sprowadza się do równoczesnego stosowania szerokiej gamy mierników opisujących poszczególne elementy rozwoju zrównoważonego (m.in. Śleszyński 1997, Czudec 2001, Roeske-Słomka 2006, Luty 2007), a analiza odbywa się w skali państw, regionów lub powiatów. Pamiętać jednak należy, że realizacja założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju odbywa się natomiast głównie w skali lokalnej, przede wszystkim na poziomie gminy. Konieczne jest zatem podejmowanie prób doskonalenia instrumentów umożliwiających ocenę zrównoważenia rozwoju mikroregionów na szczeblu lokalnym. Ocena taka może mieć charakter dynamiczny, określając kierunek i siłę zachodzących zmian, lub też charakter statyczny wskazujący na istnienie lub brak równowagi między poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego a jakością środowiska (Wojewodzic 2002). Dużym ograniczeniem w prowadzonych badaniach na poziomie gmin jest brak pełnej bazy statystycznej, co często zniechęca badaczy lub zmusza do
14 Tomasz Wojewodzic rozpatrywania tego zagadnienia na przykładzie większych jednostek terytorialnych (np. powiatów), co często prowadzi do rozmycia uzyskiwanych wyników. Jednym z najistotniejszych elementów koncepcji zrównoważonego rozwoju jest zachowanie jakości środowiska naturalnego dla przyszłych pokoleń. Przy obecnym poziomie urbanizacji i gęstości zaludnienia, a tym samym antropogenicznej presji na środowisko, nie będzie to możliwe bez zapewnienia skutecznych systemów odbioru i utylizacji wytwarzanych przez człowieka produktów i odpadów. Na obszarach wiejskich mniej uprzemysłowionych głównym zagrożeniem dla środowiska pozostają odpady komunalne i ścieki. II. UWAGI METODYCZNE Obszar badań zdefiniowany został jako Karpaty Polskie, co ma pokazać specyfikę obszarów o znacznych utrudnieniach naturalnych, które nie pozostają bez wpływu na badane zjawiska. Zbiór gmin stanowiących zakres przestrzenny badań przyjęto za Balon i inni (1995), pomając miasto Kraków ze względu na jego wielkość i szczególny charakter. Obliczeń i analiz dokonano przy wykorzystaniu Bazy Danych Regionalnych GUS (www.stat.gov.pl). Wobec znacznych trudności z doborem zmiennych objaśniających jakość środowiska, a w szczególności wpływ człowieka na środowisko w poszczególnych gminach karpackich, skoncentrowano się w pracy nad oceną poziomu rozwoju gospodarczego. Głównym celem przeprowadzonych analiz było poszukiwanie zależności pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego gmin a rozwojem sieci kanalizacyjnej na ich obszarze. Jedną z metod pozwalających na ocenę zjawisk złożonych, do jakich niewątpliwie należy rozwój gospodarczy, jest metoda unitaryzacji zerowanej (Kukuła 2000). Na podstawie dostępnych informacji wybrano parametry i mierniki, których kwantyfikacja była możliwa we wszystkich gminach. Mimo zawężenia w ten sposób zbioru zmiennych opisujących, metoda ta pozwoliła na stosunkowo precyzyjne uporządkowanie gmin ze względu na badane zjawisko. Dla potrzeb tego opracowania wybrano trzy wskaźniki (cechy diagnostyczne), zdaniem autora najlepiej charakteryzujące gospodarkę (Wojewodzic 2002): poziom bezrobocia mierzony jako liczba zarejestrowanych bezrobotnych przypadających na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym (D), przedsiębiorczość mierzona ilością podmiotów gospodarczych przypadającą na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym (S), wysokość dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych (zł/mieszkańca) (S). Jeżeli pożądana jest duża wartość konkretnej cechy (zmiennej) diagnozującej badane zjawisko w tym przypadku stopień rozwoju gospodarczego poszczególnych powiatów to cecha ta nosi nazwę stymulanty (S), i odwrotnie, jeżeli na korzyść analizowanego zjawiska przemawia niewielka wartość zmiennej, to zmienna ta jest destymulantą (D).
Poziom rozwoju gospodarczego gmin w Karpatach Polskich 15 Zastosowana w obliczeniach metoda unitaryzacji zerowanej polega na znormalizowaniu zmiennych objaśniających za pomocą odpowiedniej formuły matematycznej: dla stymulant: Z x min x = max x min x (1) dla destymulant: Z max x x = max x min x (2) Tak otrzymane zmienne Z przyjmują wartości z przedziału [0,1], z tym że 1 otrzymuje obiekt o najkorzystniejszej wartości badanej zmiennej, a 0 o najmniej korzystnej. W ogromnej większości prac empirycznych, w których konstruowana jest zmienna syntetyczna, przyjmuje się założenie o jednakowych wagach wybranych zmiennych diagnostycznych. Stan ten jest w przeważającej mierze wynikiem braku informacji o okolicznościach mających wpływ na zróżnicowanie znaczenia i roli cech diagnostycznych. Jednak wagi przyporządkowane poszczególnym zmiennym nie powinny być takie same (Kukuła 2000). Wartościowanie wpływu poszczególnych cech na ocenę badanego zjawiska budzi zawsze wiele kontrowersji i dyskusji, nie zmienia to jednak faktu o konieczności podejmowania takich prób. O nadanie wag analizowanym cechom poproszono 20 pracowników naukowych katedr ekonomicznych Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Przyjęte wagi stanowią średnią arytmetyczną wag nadanych przez ekspertów (tabela 1). Wartości wag zmiennych diagnostycznych Values of weights of diagnostic variables Tabela 1 Table 1 Wagi cząstkowe Partial weights Wyszczególnienie Specification Źródło: badania własne Source: own investigations Wartości wag cech objaśniających Values of explaining features m 1 m 2 m 3 0,29 0,39 0,32 Aby uzyskać syntetyczny miernik poziomu rozwoju gospodarczego gmin (G), wykorzystano formułę (3): s G i = Z mj j=1 (3)
16 Tomasz Wojewodzic Ryc. 1. Ocena poziomu rozwoju gospodarczego gmin karpackich (2007 r.) Fig. 1. Level of Carpathian communes economic development (2007) Źródło: opracowanie własne na podstawie Bazy Danych Regionalnych GUS Przeprowadzone analizy pozwoliły podzielić badany obszar na cztery zasadnicze grupy pod względem rozwoju gospodarczego (ryc. 1). Tworząc grupy, wykorzystano średnią arytmetyczną uzyskanych ocen syntetycznych dla wszystkich badanych gmin (G śr = 0,359) oraz odchylenie standardowe od średniej (s = 0,150): bardzo wysoki poziom rozwoju (G i G śr + s), wysoki poziom rozwoju (G śr + s G i > G śr ), niski poziom rozwoju (G śr G i > G śr s), bardzo niski poziom rozwoju (G śr s > G i ). III. DOSTĘPNOŚĆ SIECI KANALIZACYJNYCH A POZIOM ROZWOJU GOSPODARCZEGO GMIN Przyjęte do oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego zmienne objaśniające,, charakteryzowały się dużą zmiennością w badanej populacji gmin. Wskaźnik zmienności kształtował się dla wszystkich analizowanych cech na poziomie ok. 50% (odpowiednio: 46,8%; 41,3%; 55,1%). Zauważyć można, iż średnia wartość wskaźnika dla gmin karpackich jest zbliżona do średniej liczby osób bezrobotnych w przeliczeniu na 100 osób w wieku produkcyjnym jaka występowała w skali całego kraju (7,3). Poziom aktywności gospodarczej przedsiębiorczości należy uznać za relatywnie wysoki (tabela 2). Wprawdzie w skali całego kraju na 100 osób w wieku produkcyjnym zarejestrowanych w systemie REGON było w 2007 roku 15 podmiotów, jednakże uwzględnić należy decydujący wpływ dużych aglomeracji miejskich na wysokość tego wskaźnika. Źródłem dochodów lokalnych społeczności bardzo często są środki wypracowywane poza obszarem
Poziom rozwoju gospodarczego gmin w Karpatach Polskich 17 Wybrane charakterystyki ocenianych zjawisk Selected characteristics of estimated phenomena Tabela 2 Table 2 Wyszczególnienie Specification G K Gminy karpackie Carpathian communes Średnia wartość wskaźnika Mean value of indicator Maksymalna wartość wskaźnika Maximum value of indicator Minimalna wartość wskaźnika Minimum value of indicator Wskaźnik zmienności Variation indicator 7,3 10,0 729,2 0,359 30,2 17,6 30,0 2259,5 0,915 91,5 2,2 4,1 255,8 0,055 0,0 46,8 41,3 55,1 41,8 77,7 Polska ogółem Poland total Średnia w kraju Average national (local) 7,1 15,0 644,2 60,3 poziom bezrobocia mierzony jako liczba zarejestrowanych bezrobotnych przypadających na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym unemployment level measured as the number of registered unemployed persons per 100 inhabitants at productive age przedsiębiorczość mierzona ilością podmiotów gospodarczych przypadającą na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym entrepreneurship measured as the number of economic entities per 100 inhabitants at working age wysokość dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych zł/mieszkańca income of communes from the share in revenue tax zł per inhabitant G poziom rozwoju gospodarczego gmin level of commune economic development K udział osób obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków share of persons served by sewage treatment plants Źródło: opracowanie na podstawie Bazy Danych Regionalnych GUS gminy miejsca zamieszkania. Dochody uzyskiwane z pracy podejmowanej poza miejscem zamieszkania są również bardzo często wyższe, niż dochody możliwe do uzyskania na miejscu. Dlatego też zdecydowano się w konstrukcji wskaźnika oceny poziomu rozwoju gospodarczego gmin uwzględnić dochody ludności. Wobec braku informacji statystycznej o takiej kategorii ekonomicznej posłużono się jej pochodną, za jaką można uznać dochody gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych. Kategoria ta nie tylko dobrze obrazuje sytuację dochodową lokalnej społeczności ale również wpływa na zamożność, a tym samym i możliwości kreowania rozwoju
18 Tomasz Wojewodzic obszaru przez samą gminę. Aktywność gospodarcza i zarobkowa mieszkańców Karpat Polskich powoduje, iż średnia wartość wskaźnika w 2007 roku była wyższa od przeciętnych dochodów per capita z tego tytułu uzyskanych przez gminy w kraju (644,2 zł/osobę). Tabela 3 Table 3 Średnie wartości wybranych wskaźników dla gmin zlokalizowanych w poszczególnych częściach Karpat Polskich (2007) Mean values of selected indicators for communes situated in individual parts of the Polish Carpathians (2007) Wyszczególnienie Specification G K Gminy karpackie Carpathian communes Pogórze Zachodniobeskidzkie 4,5 11,6 829,3 0,452 26,9 Pogórze Ciężkowickie 8,4 6,9 530,2 0,258 21,7 Pogórze Przemyskie 11,1 7,3 567,9 0,220 33,2 Doły Jasielsko-Sanockie 8,7 8,3 615,4 0,288 37,1 Beskidy Zachodnie 5,9 11,3 794,9 0,415 29,7 Beskid Niski 8,9 9,2 673,3 0,307 29,5 Bieszczady 12,0 12,8 1126,0 0,375 31,7 Tatry i Skalne Podhale 4,3 13,0 788,2 0,470 43,4 poziom bezrobocia mierzony jako liczba zarejestrowanych bezrobotnych przypadających na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym unemployment level measured as the number of registered unemployed persons per 100 inhabitants at productive age przedsiębiorczość mierzona ilością podmiotów gospodarczych przypadającą na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym entrepreneurship measured as the number of economic entities per 100 inhabitants at working age wysokość dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych zł/mieszkańca income of communes from the share in revenue tax zł per inhabitant G poziom rozwoju gospodarczego gmin level of commune economic development K udział osób obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków share of persons served by sewage treatment plants Źródło: opracowanie na podstawie Bazy Danych Regionalnych GUS Wyższą ocenę poziomu rozwoju gospodarczego uzyskały w 2007 roku gminy zlokalizowane w zachodniej części Karpat Polskich: Pogórze Zachodniobeskidzkie, Beskidy Zachodnie, Tatry i Podhale (tabela 3). Na uwagę zasługują gminy bieszczadzkie które mimo bardzo wysokiej wartości wskaźnika, odnotowały jednocześnie bardzo
Poziom rozwoju gospodarczego gmin w Karpatach Polskich 19 wysoki poziom bezrobocia ( ). Może to wskazywać na osiedlanie się na obszarze tych jednostek osób o wysokich dochodach. W skali kraju 86,3% osób korzystających z kanalizacji stanowią mieszkańcy miast. Stwierdzono, iż na obszarze Karpat Polskich zaledwie co piąta gmina obsługiwała przy pomocy sieci kanalizacyjnej ponad połowę swoich mieszkańców. W piętnastu Ryc. 2. Stopień skanalizowania gmin karpackich (2007 r.) Fig. 2. Share of persons served by sewage treatment plants (2007) Źródło: opracowanie własne na podstawie Bazy Danych Regionalnych GUS gminach stwierdzono dla roku 2007 całkowity brak funkcjonujących sieci kanalizacyjnych. Wszystkie te jednostki miały charakter gmin wiejskich, były to zlokalizowane w województwie małopolskim: Biskupice, Bystra-Sidzina, Grybów, Iwkowa, Jordanów, Korzenna, Łabowa, Łużna, Rzepiennik Strzyżowski, Słopnice, Wieprz oraz gminy województwa podkarpackiego: Brzyska, Hyżne, Tarnowiec, Wielopole Skrzyńskie. W większości z tych gmin trwają wciąż prace koncepcyjne i projektowe w tym zakresie. Analiza korelacji wykazała całkowity brak zależności pomiędzy zaawansowaniem procesów kanalizacji gminy (K) a poziomem bezrobocia na jej terenie ( ) = 0,09. Wskaźnik K, opisujący zaawansowanie procesów kanalizacji, znacznie mocniej powiązany jest związkami korelacyjnymi z pozostałymi parametrami poddanymi ocenie: (0,44), (0,61) i G (0,48). Jednakże tylko w przypadku wskaźnika dochodów gmin z tytułu podatków dochodowych można mówić o wysokiej korelacji, w pozostałych przypadkach należy ją uznać za przeciętną. Wśród gmin o bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego relatywnie wysokimi wartościami wskaźnika skanalizowania charakteryzowały się: Dubiecko (34,1%), Jasienica Rosielna (34,1%), Kołaczyce (32,4%). Natomiast wśród gmin o bardzo wysokim poziomie rozwoju gospodarczego największe zaległości w zakresie kanalizacji mają: Jasienica (1,4%), Świątniki Górne (7,1%) i Kalwaria Zebrzydowska (8,4%).
20 Tomasz Wojewodzic Wskaźniki korelacji wybranych parametrów Indicators of correlations for selected parameters Tabela 4 Table 4 Wyszczególnienie Specification G K 0,09 0,44 0,61 0,48 poziom bezrobocia mierzony jako liczba zarejestrowanych bezrobotnych przypadających na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym unemployment level measured as the number of registered unemployed persons per 100 inhabitants at productive age przedsiębiorczość mierzona ilością podmiotów gospodarczych przypadającą na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym entrepreneurship measured as the number of economic entities per 100 inhabitants at working age wysokość dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych zł/mieszkańca income of communes from the share in revenue tax zł per inhabitant G poziom rozwoju gospodarczego gmin level of commune economic development K udział osób obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków share of persons served by sewage treatment plants Źródło: opracowanie na podstawie Bazy Danych Regionalnyvh GUS Tabela 5 Table 5 Struktura gmin karpackich w zależności od oceny poziomu rozwoju gospodarczego i stopnia skanalizowania Structure of Carpathian communes depending on the assessment of the level of economic development and degree of sewerage system Ocena poziomu rozwoju gospodarczego (G) Level of commune economic development Odsetek osób obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków (%) Share of persons served by sewage treatment plants (%) K 53,6 53,6>K 30,2 30,3>K 6,7 K<6,7 liczba gmin number of communes Razem Total 1 2 3 4 5 6 bardzo wysoka 18 9 8 1 36 outsize G 0,509 wysoka 14 19 23 12 68 great 0,509>G 0,359 niska little 0,359>G 0,209 7 23 42 13 85
Poziom rozwoju gospodarczego gmin w Karpatach Polskich 21 bardzo niska very little G<0,209 Razem Total Tabela 5 Table 5 cd. continuation 1 2 3 4 5 6 0 4 24 11 39 39 55 97 37 228 poziom bezrobocia mierzony jako liczba zarejestrowanych bezrobotnych przypadających na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym unemployment level measured as the number of registered unemployed persons per 100 inhabitants at productive age przedsiębiorczość mierzona ilością podmiotów gospodarczych przypadającą na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym entrepreneurship measured as the number of economic entities per 100 inhabitants at working age wysokość dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych zł/mieszkańca income of communes from the share in revenue tax zł per inhabitant G poziom rozwoju gospodarczego gmin level of commune economic development K udział osób obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków share of persons served by sewage treatment plants Źródło: opracowanie na podstawie Bazy Danych Regionalnyvh GUS IV. PODSUMOWANIE Podjęte rozważania wyraźnie wskazują na znaczne zróżnicowanie gmin w Karpatach Polskich pod względem poziomu rozwoju gospodarczego. Przyczyn tego zjawiska należy upatrywać głównie w czynnikach topograficznych i przyrodniczych (m.in. lokalizacja, ukształtowanie terenu, jakość gleb), nie bez znaczenia pozostają również dostępność komunikacyjna i aktywność lokalnej społeczności. Zdecydowanie lepiej pod względem gospodarczym rozwinięta jest północno-zachodnia część badanego obszaru oraz atrakcyjne turystycznie i dysponujące dobrze rozwiniętą infrastrukturą gminy górskie. Stwierdzono również bardzo duże zróżnicowanie gmin w zakresie ich wyposażenia w infrastrukturę chroniącą środowisko naturalne, szczególnie dostępność systemów kanalizacyjnych. Jak wynika z przeprowadzonych badań, 7% gmin tego obszaru nie posiadało w ogóle w 2007 r. systemów kanalizacji ściekowej, a zaledwie w co piątej gminie przez systemy kanalizacyjne obsługiwanych jest ponad 50% mieszkańców. Przeprowadzona analiza korelacji wykazała wysoką zależność (0,61) pomiędzy wysokością dochodów gmin z tytułu podatków dochodowych per capita a odsetkiem osób korzystających z kanalizacji. Fakt ten należy uznać za argument przemawiający
22 Tomasz Wojewodzic za twierdzeniem, iż dla realizacji w praktyce koncepcji rozwoju zrównoważonego niezbędny jest rozwój gospodarczy, który pozwoli na sfinansowanie działań chroniących środowisko. Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Recenzent: dr hab. Adam Czudec, prof. UR LITERATURA Balon J. i inni, 1995, Regiony fizyczno-geograficzne [w:] Karpaty Polskie, Przyroda, człowiek i jego działalność, pod red. J. Warszyńskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, 117 130. Czudec A., 2001, Niektóre wskaźniki zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Zesz. Nauk. AR w Krakowie 373, 51 57. Kukuła K., 2000, Metoda unitaryzacji zerowanej. PWN, Warszawa. Luty L., 2007, Ocena rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów województwa małopolskiego [w:] Ekonomiczno-społeczne problemy rozwoju zrównoważonego 1, 302 308. Roeske-Słomka J., 2006, Syntetyczne mierniki rozwoju społeczno-gospodarczego miast wojewódzkich. Wiadomości Statystyczne 3, 71 79. Śleszyński J., 1997, Wskaźniki trwałego rozwoju. Ekonomia i Środowisko 2, 15 33. Wojewodzic T., 2002, Ocena zrównoważenia rozwoju gmin w województwie małopolskim [w:] Ekonomiczno-społeczne instrumenty wspierania przekształceń rolnictwa i obszarów wiejskich, red. Łęczycki K., Piechowicz B. Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce, 333 338. Tomasz Wojewodzic Economic development of communes in the Polish Carpathians Summary The conducted analysis apparently points to a considerable diversification of communes in the Polish Carpathians with respect to the level of economic development. Causes of this phenomenon should be sought mainly in the topographic and natural factors (among others localisation, topographic features or soil quality), but communication accessibility and activeness of the local communities are not without importance. In the economic respect, the north-western part of the studied area is far better developed, similar as the mountain communes, attractive for tourists and with well developed infrastructure. Great diversification of communes was also seen with respect to their infrastructure protecting the natural environment, particularly availability of sewerage systems. As results from the conducted studies, 7 percent of the communes in this area did not have any sewerage systems and only in every fifth commune sewerage systems served over 50% of the inhabitants. University of Agriculture in Kraków Department of Agricultural Economics and Organization