Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski

Transkrypt

1 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... Człowiek i Środowisko 31 (3-4) 2007, s Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski ANALIZA EKONOMICZNO-PRZESTRZENNA I DELIMITACJA MIAST ROZWIJAJĄCYCH SIĘ I OPÓŹNIONYCH W ROZWOJU ABSTRAKT Przedstawiono wyniki delimitacji miast o wysokim i średnim stopniu rozwoju oraz opóźnionych w rozwoju, przy wykorzystaniu Banku Danych Regionalnych GUS za lata i techniki GIS. Scharakteryzowano zróżnicowanie przestrzenne uwzględnionych w delimitacji czynników społeczno-ekonomicznych oraz wskaźników charakteryzujących obszary, w tym miasta, o różnym stopniu rozwoju. 1. Wprowadzenie Wyróżnienie i scharakteryzowanie obszarów problemowych oraz określenie stopnia ich zróżnicowania wymaga przeprowadzenia badań ekonomiczno-przestrzennych. Badania takie mogą pozwolić na uszeregowanie obszarów problemowych na poszczególnych poziomach analizy (lokalnym, regionalnym, ogólnokrajowym) według stopnia ważności z punktu widzenia działalności interwencyjnej oraz opracowanie bilansu potrzeb i możliwości, w tym środków finansowych niezbędnych dla realizacji kompleksowej polityki regionalnej. 27

2 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Delimitacja oraz ranking obszarów problemowych niezrównoważonych z punktu widzenia ekonomicznego i społecznego powinny być przeprowadzane co kilka lat na podstawie wieloczynnikowej analizy na poziomie gmin z wyróżnieniem miast i obszarów wiejskich. Pozwolić to może na określenie potrzeb, celowości i efektywności finansowania przedsięwzięć w gminach, powiatach i województwach ze środków publicznych krajowych i Unii Europejskiej. Taka analiza i ocena musi mieć charakter wielokryterialny i uwzględniać aspekty ekonomiczne, społeczne, ekologiczne i technologiczne wynikające z przeprowadzonych badań, a także przyjętej w Unii Europejskiej [Strategia..., 2001] strategii zrównoważonego rozwoju, traktującej równorzędnie zarówno rozwój gospodarczy, spójność społeczną, jak i ochronę środowiska. Pozwolić to może również na weryfikację oraz opracowanie kryteriów i zasad przyznawania środków publicznych, w tym funduszy UE, dla poszczególnych gmin, powiatów i województw w najbliższym wieloleciu. Takie prace badawczo-wdrożeniowe muszą być prowadzone przez odrębne zespoły specjalistów i ekspertów, w których powinny również uczestniczyć przedstawiciele praktyki reprezentujący problematykę samorządową na poszczególnych szczeblach administracyjnych (gmina, powiat, województwo). Przeprowadzona wcześniej analiza ekonomiczno-przestrzenna i próba delimitacji gmin, w tym miast, obejmująca lata [Problemy..., 2001; Adamczyk-Łojewska i in., 2003; Adamczyk-Łojewska, 2004], wykazała, że obszary rozwijające się obejmowały w kraju w 1998 r. 18,3% powierzchni i 47,6% ludności ogółem, w tym 60% ludności miast i 28,2% ludności wiejskiej (ludność miejska stanowiła w skali kraju w 1998 r. 61,9% ludności ogółem, a wiejska 38,1%). Natomiast obszary opóźnione w rozwoju obejmowały w kraju 81,7% powierzchni i 52,4% ludności ogółem, w tym 40% ludności miejskiej i 71,8% ludności wiejskiej. Badania te wykazały, że społeczno-ekonomiczne i ekonomiczno- -przestrzenne zróżnicowania charakteryzowały się w Polsce w końcu lat 90. określonymi prawidłowościami związanymi z wyodrębnianiem się obszarów rozwijających się i peryferyjnych: 1) występowaniem wyraźnej koncentracji zasobów i działalności pozarolniczej w rozwijających się większych miastach i wokół tych miast; 2) wyodrębnianiem się opóźnionych w rozwoju obszarów peryferyjnych obejmujących przede wszystkim tereny wiejskie i związane z nimi małe miasta. 28

3 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... W artykule przedstawiono wstępne wyniki ogólnokrajowych badań ekonomiczno-przestrzennych i delimitacji gmin, w tym miast, przy wykorzystaniu Banku Danych Regionalnych (BDR) GUS z lat (w tym danych spisu powszechnego i rolnego z 2002 r.), prowadzonych w ATR (obecnie UTP) w Bydgoszczy w projekcie badawczym nr 1H02C pt. Obszary rozwijające się i opóźnione w rozwoju w Polsce w ujęciu regionalnym i lokalnym (kierownik G. Adamczyk-Łojewska). Badania te są również próbą weryfikacji wspomnianej wyżej analizy ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji obszarów rozwijających się i opóźnionych w rozwoju, przeprowadzonej przy wykorzystaniu Banku Danych Lokalnych (BDL) GUS z lat (w tym danych spisu rolnego z 1996 r.). Wyniki tych badań odnoszące się do miast były publikowane w cytowanych artykułach [Adamczyk-Łojewska i in., 2003; Adamczyk- -Łojewska, 2004]. 2. Zakres i metoda badań W badaniach ekonomiczno-przestrzennych i delimitacji gmin, w tym miast, wykorzystano komputerowe zbiory BDR GUS z lat oraz technikę GIS. Przeprowadzono na poziomie gmin analizę badanych czynników oraz delimitację obszarów rozwijających się i opóźnionych w rozwoju. Wyniki tej analizy i delimitacji przedstawiono na ogólnokrajowych kartogramach (mapach problemowych), a w skali kraju i regionów w tabelach. W analizie ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji gmin uwzględniono dla miast 6 czynników (cech): 1) udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem w 2003 r. w %; 2) saldo migracji (wewnętrznej i zagranicznej) na 1000 mieszkańców w okresie 5 lat ( ); 3) pracujący ogółem w poszczególnych sektorach, głównie w działalności pozarolniczej, na 100 mieszkańców w 2003 r.; 1 Przewidywane jest również podjęcie ogólnokrajowych badań i delimitacji gmin, w tym miast i obszarów wiejskich, obejmującej lata , tj. po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. 29

4 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski 4) liczba zakładów osób fizycznych (zarejestrowanych w systemie RE- GON) na 100 mieszkańców w 2003 r.; 5) liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 100 mieszkańców w 2003 r.; 6) dochody gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych stanowiących dochód budżetu państwa w zł na 1 mieszkańca w 2003 r. Dane BDR GUS z lat umożliwiają pełniejszą analizę badanych czynników. Dotyczy to zwłaszcza cechy wymienionej w punkcie 5. W BDL GUS z 1998 r. nie było danych na poziomie gmin dotyczących bezrobotnych zarejestrowanych, natomiast w BDR GUS z 2003 r. dane takie są już udostępniane. Pozostałe badane cechy (punkty 1 4 i 6), według BDR GUS z lat , są zbliżone do danych BDL GUS z lat Można więc stwierdzić, że wyjściowe dane GUS, charakteryzujące wymienione wyżej sześć czynników (cech) według BDR GUS z lat , są bardziej wiarygodne aniżeli dane BDL GUS z lat Stąd wyniki przeprowadzonej analizy ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji miast rozwijających się i opóźnionych w rozwoju, obejmującej lata , w znacznym stopniu mogą uściślić wstępną próbę delimitacji obejmującą lata Wprowadzenie w badaniach nowego czynnika (cechy wymienionej w punkcie 5) uniemożliwia jednak bezpośrednie porównywanie opracowanych dla tych dwóch okresów ogólnokrajowych kartogramów charakteryzujących wyniki delimitacji na poziomie lokalnym oraz danych liczbowych w ujęciu regionalnym i ogólnokrajowym. Przyjęto następujące, podobne jak w delimitacji przy wykorzystaniu BDL GUS z lat , założenia metodyczne wieloczynnikowej analizy ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji gmin, w tym miast, przy wykorzystaniu BDR GUS z lat oraz techniki GIS. Dla miast przyjęto 6 cech (tab. 1), w tym: 1) do kategorii A miast o wysokim stopniu rozwoju zakwalifikowano te miasta, w których występuje co najmniej 5 cech z grupy I lub II, w tym co najmniej 3 cechy z grupy I; 2) do kategorii B miast o średnim stopniu rozwoju zakwalifikowano miasta, w których występują co najmniej 4 cechy z grupy I lub II; 3) do kategorii C miast opóźnionych w rozwoju należą miasta nie zakwalifikowane do kategorii A i B. 30

5 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... Tabela 1. Zestawienie cech oraz przedziałów wartości tych cech w grupie I o wysokim stopniu rozwoju i grupie II o średnim stopniu rozwoju przyjętych w delimitacji miast rozwijających się i opóźnionych w rozwoju w układzie gminnym Cecha Przedziały wartości cech w grupach I II Udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem w 2003 r. w % Saldo migracji (wewnętrznej i zagranicznej) na 1000 mieszkańców w latach Pracujący ogółem w poszczególnych sektorach głównie w działalności pozarolniczej na 100 mieszkańców w 2003 r. Liczba zakładów osób fizycznych (zarejestrowanych w systemie REGON) na 100 mieszkańców w 2003 r. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 100 mieszkańców w 2003 r. Dochody gmin z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa, w złotych na 1 mieszkańca w 2003 r. > 62 > +20 > 40 > 10 < 6 > do Charakterystyka analizowanych czynników Zróżnicowanie przestrzenne i charakterystyka analizowanych sześciu czynników (tab. 1) została przedstawiona w ujęciu lokalnym, w tym w miastach i na obszarach wiejskich na ogólnokrajowych kartogramach (rys. 1 6). Udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem mieszkającej w gminach, w tym w miastach i na wsi, analizowano w 7 przedziałach w %: <54, 54-56, 56-58, 58-60, 60-62, 62-64, >64 (rys. 1). W świetle przeprowadzonej analizy można stwierdzić następujące tendencje: najmniejszy udział ludności w wieku produkcyjnym (<54% i 54-58%) mają typowe gminy rolnicze położone głównie w województwach: podlaskim, lubelskim, mazowieckim, częściowo łódzkim, świętokrzyskim, podkarpackim i małopolskim; 31

6 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski większy udział ludności w wieku produkcyjnym (58-62% ) mają obszary wiejskie położone w pobliżu miast, zwłaszcza większych; największy udział ludności w wieku produkcyjnym (62-64% i >64%) mają przede wszystkim większe miasta oraz aglomeracje miejskie wraz z gminami podmiejskimi położone w województwach południowo-zachodnich, środkowych, zachodnich i północno-zachodnich; w 16 miastach wojewódzkich udział ludności w wieku produkcyjnym waha się od 64,8 do 67,8%. Bardzo ważnym wskaźnikiem charakteryzującym zmiany, zarówno korzystne, jak i niekorzystne, w zróżnicowaniu przestrzennym możliwości rozwojowych oraz poziomu życia na obszarach wiejskich i w miastach jest wielkość salda migracji ludności (wewnętrznej i zagranicznej) na 1000 mieszkańców w latach w gminach, w tym w miastach i na obszarach wiejskich. Uwzględniono następujące przedziały: poniżej -30, od -30 do 0, od 0 do +20 oraz ponad +20 na 1000 mieszkańców (rys. 2). Na podstawie analizy opracowanego kartogramu można stwierdzić następujące tendencje: największe ujemne saldo migracji (poniżej -30 na 1000 mieszkańców) występuje na terenach wiejskich peryferyjnych, położonych głównie w województwach: warmińsko-mazurskim, podlaskim, lubelskim, mazowieckim, kujawsko-pomorskim, na pograniczach województw: świętokrzyskiego i łódzkiego, zachodnio-pomorskiego i pomorskiego oraz opolskiego i śląskiego; ujemne saldo migracji (od -30 do 0) występuje w większości pozostałych obszarów wiejskich, zwłaszcza położonych dalej od miast, a także w większości małych i niektórych średnich miast głównie na terenach peryferyjnych oraz w 8 miastach wojewódzkich (od -18,1 do -2,3): Katowice (-18,1), Kielce (-18), Opole (-13), Rzeszów (-9), Bydgoszcz (-8,4), Toruń (-7,4), Gdańsk (-5,8), Poznań (-4,9), Łódź (-4,9), Lublin (-2,3); największą dodatnią migracją (ponad +20) charakteryzuje się znaczna część obszarów wiejskich oraz mniejsze miasta i osiedla położone wokół większych miast i aglomeracji oraz ośrodków miejsko-przemysłowych; dodatnią migracją (od 0 do +20) charakteryzują się pozostałe większe miasta wojewódzkie (od +1,4 do +19,0): Gorzów Wielkopolski, Szczecin, Wrocław, Zielona Góra, Kraków, Białystok, Warszawa, Olsztyn, a także miasta średnie i mniejsze oraz pozostałe obszary wiejskie położone wokół większych miast i aglomeracji. 32

7 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... W przeprowadzonej analizie ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji gmin uwzględniono również liczbę pracujących ogółem w poszczególnych sektorach głównie w działalności pozarolniczej (w jednostkach gospodarczych o liczbie pracujących 9 i więcej osób) (rys. 3), a także liczbę zakładów osób fizycznych zarejestrowanych w systemie REGON (obejmujących jednostki gospodarcze o liczbie pracujących do 9 osób) w przeliczeniu na 100 mieszkańców gmin, w tym miast i obszarów wiejskich (rys. 4). W opracowanych kartogramach uwzględniono następujące przedziały: dla pracujących ogółem: 0-5, 5-10, 10-20, 30-40, > 40 osób na 100 mieszkańców; dla zakładów osób fizycznych: 1-2, 2-4, 4-6, 6-8, 8-10, 10-15, >15 zakładów na 100 mieszkańców. Zróżnicowanie przestrzenne liczby pracujących, jak i liczby zakładów osób fizycznych wykazują podobne na ogół tendencje: koncentracja liczby pracujących i zakładów osób fizycznych na 100 mieszkańców w górnych przedziałach przede wszystkim w miastach, głównie większych; na obszarach wiejskich liczba pracujących i zakładów osób fizycznych jest największa w gminach położonych w bliskim sąsiedztwie miast, przede wszystkim aglomeracji i ośrodków miejsko-przemysłowych; zdecydowana większość typowych obszarów wiejskich i rolniczych położonych perferyjnie charakteryzuje się bardzo małą (mniejszą od 5) liczbą pracujących oraz bardzo małą (mniejszą od 4) liczbą zakładów osób fizycznych na 100 mieszkańców; dotyczy to głównie północno- -wschodniej, wschodniej i południowo-wschodniej i centralnej Polski. Dane dotyczące liczby bezrobotnych zarejestrowanych na 100 mieszkańców w gminach miejskich, miejsko-wiejskich wiejskich charakteryzują stopień wykorzystania zasobów ludzkich w 2003 r. (poza rolnictwem towarowym i nietowarowym w gospodarstwach indywidualnych i działkach rolnych). Analizę bezrobotnych zarejestrowanych przeprowadzono w ujęciu lokalnym w następujących przedziałach: <4, 4-6, 6-10, 10-15, >15 osób na 100 mieszkańców gmin (rys. 5). W świetle tej analizy można stwierdzić następujące tendencje: najmniejszą liczbą bezrobotnych, poniżej 4 i 4 6 osób na 100 mieszkańców, charakteryzuje się 11 większych miast wojewódzkich i gminy położone wokół największych miast, a także część typowych gmin rolniczych o dużym udziale pracujących w indywidualnym gospodarstwie rolnym (w rolnictwie towarowym); poza wymienionymi wyżej obszarami liczba bezrobotnych w gminach wynosi w kraju co najmniej 6-10 osób na 100 mieszkańców, lub więcej; 33

8 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski obejmuje to również 6 miast wojewódzkich (Toruń, Szczecin, Zielona Góra, Kielce, Łódź, Gorzów Wielkopolski), w których liczba bezrobotnych waha się od 6,9 do 8,4 osób na 100 mieszkańców; duża liczba bezrobotnych (co najmniej10-15 osób na 100 mieszkańców gmin) występuje w województwach: warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim, pomorskim, lubuskim, dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, podkarpackim oraz na pograniczu województwa świętokrzyskiego, łódzkiego i mazowieckiego; bardzo wysoką liczbą bezrobotnych (15 i więcej osób na 100 mieszkańców, tj. przy stopie bezrobocia >27%) charakteryzuje się 151 gmin położonych głównie w województwach: warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim, pomorskim, na pograniczu województwa świętokrzyskiego, mazowieckiego i łódzkiego, a także niektóre gminy w województwach: dolnośląskim, lubuskim i kujawsko-pomorskim (rys. 5). Relacje dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych stanowiących dochody budżetu państwa charakteryzują w pewnym przybliżeniu relacje łącznych dochodów uzyskiwanych przez osoby fizyczne i prawne z działalności pozarolniczej, która decyduje o poziomie rozwoju ekonomicznego regionów i mikroregionów. Omawiane dochody gmin analizowano w układzie lokalnym w następujących przedziałach: <125, , , , , , >400 zł na 1 mieszkańca gmin (rys. 6). Wysokimi dochodami >200 zł na 1 mieszkańca charakteryzują się przede wszystkim gminy miejskie oraz podmiejskie położone zwłaszcza wokół większych miast i aglomeracji o dużym udziale pracujących w działalności pozarolniczej. W miastach wojewódzkich i wokół tych miast dochody te są szczególne wysokie i wahają się od 308,1 do 884,6 zł na 1 mieszkańca; dotyczy to w szczególności trzech miast: Warszawy (884,6 zł), Katowic (519,8 zł) i Poznania (498,5 zł). Najniższe dochody <125 zł na 1 mieszkańca są w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich położonych peryferyjnie z dużym udziałem ludności związanej z rolnictwem, w tym pracujących w indywidualnym gospodarstwie rolnym oraz o dużym bezrobociu rejestrowanym; dotyczy to przede wszystkim gmin położonych w województwach w północnej, wschodniej, południowo-wschodniej i centralnej Polsce. 34

9 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się Wyniki delimitacji miast rozwijających się i opóźnionych w rozwoju w ujęciu lokalnym Na rysunku 7 scharakteryzowano grupy miast według liczby ludności w 2003 roku. Wyniki delimitacji gmin, w tym miast, o wysokim stopniu rozwoju (kategorii A) i średnim stopniu rozwoju (kategorii B) oraz opóźnionych w rozwoju (kategorii C) przedstawiono na dwóch ogólnokrajowych kartogramach, obejmujących odrębnie miasta (rys. 8) oraz łącznie miasta i obszary wiejskie (rys. 9) 2 ; na kartogramach tych podano również liczbę miast oraz obszarów wiejskich (w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich) kategorii: A, B i C. W tabeli 2 podano liczbę miast i ludności ogółem zamieszkałej w miastach o różnym stopniu rozwoju (kategorii A, B i C) w 6 grupach miast według liczby ludności w 2003 roku. W tabeli 3 scharakteryzowano dla porównania liczbę miast w poszczególnych klasach wielkości według GUS w latach 1998 i Tabela 2. Liczba miast i ludności ogółem zamieszkałej w miastach o różnym stopniu rozwoju (kategorii A, B i C) w grupach miast* według liczby ludności w 2003 r. Grupy miast według liczby ludności w tys. Liczba miast Ludność ogółem w tys. w tym kategorii w tym w miastach kategorii ogółem A B C ogółem A B C 200 i więcej , , ,3 429, , ,3 638,4 950, , , ,2 168, , , , ,6 423, , , , ,8 250,5 739, ,1 Poniżej ,1 72,2 377, ,8 Razem , , , ,1 * W klasie wielkości miast 0 (tab. 3) wyodrębniono dwie grupy (o liczbie ludności ,9 tys. i 200 tys. i więcej) oraz połączono klasy: 4, 5 i 6. 2 Szczegółowe wyniki delimitacji obszarów wiejskich zawarte są w odrębnej publikacji [Adamczyk-Łojewska i in., 2006]. 35

10 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Tabela 3. Liczba miast w poszczególnych klasach wielkości w latach 1998 i 2003, według GUS Klasy wielkości miast Liczba ludności Liczba miast 1998 r r i więcej poniżej Razem Miasta o wysokim stopniu rozwoju (kategorii A 56 miast) obejmują 10 miast wojewódzkich (Warszawa, Katowice, Poznań, Kraków, Wrocław, Szczecin, Kielce, Opole, Olsztyn, Rzeszów) oraz miasta średnie i mniejsze w następujących województwach: mazowieckim (22 miasta), wielkopolskim (11), śląskim (5), małopolskim (3), pomorskim (3), dolnośląskim (1) i łódzkim (1) (rys. 8 i 9). Miasta o średnim stopniu rozwoju (kategoria B 211 miast) obejmują 8 miast wojewódzkich (Bydgoszcz i Toruń, Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski, Białystok, Gdańsk, Lublin, Łódź) oraz miasta średnie i mniejsze w następujących województwach: wielkopolskim (41 miast), śląskim (25), małopolskim (24), mazowieckim (17), dolnośląskim (17), łódzkim (17), podkarpackim (14), pomorskim (10), lubelskim (8), kujawsko-pomorskim (6), podlaskim (6), zachodniopomorskim (6), lubuskim (5), świętokrzyskim (4), opolskim (3). Do miast opóźnionych w rozwoju (kategorii C) należy 617 miast, w tym 19 miast na prawach powiatu w następujących województwach: śląskim (Bytom, Chorzów, Gliwice, Jaworzno, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice, Zabrze), mazowieckim (Ostrołęka, Płock, Radom), kujawsko-pomorskim (Grudziądz, Włocławek), lubelskim (Biała Podlaska), podkarpackim (Przemyśl), pomorskim (Słupsk), warmińsko-mazurskim (Elbląg). 36

11 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... Rys. 1. Udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem w miastach i na obszarach wiejskich w 2003 r. w %; w nawiasach liczba miast (m) i gmin wiejskich lub obszarów wiejskich w gminach miejsko-wiejskich (w) 1 <54 (1m, 98w) (4m, 244w) (10m, 467w) (40m, 571w) (120m, 508w) (289m, 224w) 7 >64 (420m, 59w) 8 granice województw 9 granice miast 37

12 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Rys. 2. Saldo migracji (wewnętrznej i zagranicznej) na 1000 mieszkańców w miastach i na obszarach wiejskich w latach ; w nawiasach liczba miast (m) i gmin wiejskich lub obszarów wiejskich w gminach miejsko-wiejskich (w) 1 <-30 (76m, 247w) (545m,1124w) (182m, 506w) 4 >20 (81m, 294w) 5 granice województw 38

13 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... Rys. 3. Pracujący ogółem w poszczególnych sektorach głównie w działalności pozarolniczej według ewidencji GUS na 100 mieszkańców w miastach i na obszarach wiejskich w 2003 r.; w nawiasach liczba miast (m) i gmin wiejskich lub obszarów wiejskich w gminach miejsko-wiejskich (w) (0m,762w) (38m, 991w) (363m, 345w) (356m, 54w) (99m, 12w) 6 >40 (28m, 7w) 7 granice województw 8 granice miast 39

14 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Rys. 4. Liczba zakładów osób fizycznych zarejestrowanych w systemie REGON w przeliczeniu na 100 mieszkańców w miastach i na obszarach wiejskich w 2003 r.; w nawiasach liczba miast (m) i gmin wiejskich lub obszarów wiejskich w gminach miejsko-wiejskich (w) (0m, 8w) (13m, 877w) (138m, 955w) (334m, 246w) (248m, 61w) (141m, 19w) 7 >15 (10m, 5w) 8 granice województw 9 granice miast 40

15 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... Rys. 5. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych na 100 mieszkańców w gminach miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich w 2003 r.; w nawiasach liczba gmin 1 < 4 (91) (381) (982) (873) 5 >15 (151) 6 granice województw 7 granice miast 41

16 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Rys. 6. Dochody gmin z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa, w złotych na 1 mieszkańca, w gminach miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich w 2003 r.; w nawiasach liczba gmin 1 < 125 (1569) (204) (169) (117) (300) (79) 7 >400 (40) 8 granice województw 9 granice miast 42

17 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... Rys. 7. Grupy miast według liczby ludności w 2003 r.; w nawiasach liczba miast 1 < (478) (185) (132) (49) (22) i więcej (18) 7 granice województw 43

18 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Rys. 8. Kategorie miast ze względu na stopień rozwoju w 2003 r.; w nawiasach liczba miast 1 A o wysokim stopniu rozwoju (56) 2 B o średnim stopniu rozwoju (211) 3 C opóźnione w rozwoju (617) 4 granice województw 44

19 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... Rys. 9. Kategorie miast i obszarów wiejskich ze względu na stopień rozwoju w 2003 r.; w nawiasach liczba miast i gmin; miasta 1 A o wysokim stopniu rozwoju (56) 2 B o średnim stopniu rozwoju (211) 3 C opóźnione w rozwoju (617) obszary wiejskie: 4 A o wysokim stopniu rozwoju (136) 5 B o średnim stopniu rozwoju (432) 6 C opóźnione w rozwoju (1603) 7 granice województw 45

20 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski 5. Wyniki delimitacji w ujęciu ogólnokrajowym i regionalnym Analizą w ujęciu ogólnokrajowym objęto następujące czynniki: powierzchnię ogółem; ludność ogółem; ludność w wieku produkcyjnym; pracujących ogółem, głównie w działalności pozarolniczej; zakłady osób Tabela 4. Wielkość i struktura (w %) analizowanych czynników w ujęciu ogólnokrajowym, w tym w miastach, w obszarach rozwijających się (kategorii A+B) i opóźnionych w rozwoju (kategorii C) w skali kraju w 2003 r. Wyszczególnienie a kat. A+B b kat. C r razem Wielkość wybranych czynników W tym w % razem razem w tym miasta miasta Powierzchnia ogółem w km 2 b , ,6 4,5 a , ,1 14,7 r , ,8 6,8 a , ,3 73,9 Ludność ogółem w tys. b , ,1 48,2 r , ,4 61,6 Ludność w wieku produkcyjnym w tys. Pracujący ogółem w tys. Liczba zakładów osób fizycznych w tys. Liczba bezrobotnych Zarejestrowanych w tys.* Dochody gmin z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa w tys. zł* a , ,4 75,3 b , ,6 50,7 r , ,9 63,8 a 5 022, ,4 88,0 b 2 549, ,1 76,3 r 7 572, ,5 84,1 a 1 740, ,5 82,3 b 1 055,6 659,6 62,5 r 2 795, ,0 74,8 a 1 355,6 845,4 62,4 b 1 820,1 568,2 31,2 r 3 175, ,6 44,5 a , ,5 79,2 b , ,8 53,8 r , ,3 72,1 * Ze względu na sposób gromadzenia i udostępniania tych danych przez GUS, przyjęto dla miast gminy miejskie, natomiast dla wsi gminy wiejskie oraz gminy miejsko-wiejskie. 46

21 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... fizycznych zarejestrowane w systemie REGON; liczbę bezrobotnych zarejestrowanych ogółem; dochody gmin z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa. Scharakteryzowano w skali kraju wielkość i strukturę (w %) analizowanych siedmiu czynników w ujęciu ogólnokrajowym, w tym w miastach, w obszarach rozwijających się (kategorii A+B) i opóźnionych w rozwoju (kategorii C) (tab. 4). Przeprowadzona delimitacja wykazała, że w skali kraju w 2003 r. obszary rozwijające się (kategorii A i B) w miastach i na terenach wiejskich obejmowały: 22,1% powierzchni ogółem; 52,1% ludności ogółem; 53,4% ludności w wieku produkcyjnym; 66,3% pracujących ogółem głównie w działalności pozarolniczej; 62,2% zakładów osób fizycznych; 42,7% bezrobotnych zarejestrowanych oraz 72,1% dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych. Miasta rozwijające się (kategorii A i B) obejmowały w obszarach rozwijających się w skali kraju odpowiednio (w %): 14,7, 73,9, 75,3, 88,0, 82,3, 62,4, 79,2. Obszary opóźnione w rozwoju (kategorii C) obejmowały w kraju w 2003 r. 77,9% powierzchni ogółem, 47,9% ludności ogółem, 46,6% ludności w wieku produkcyjnym, 33,7% pracujących w działalności pozarolniczej, 37,8% zakładów osób fizycznych, 57,3% bezrobotnych zarejestrowanych i 27,9% dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych. Miasta opóźnione w rozwoju (kategorii C) obejmowały w obszarach opóźnionych w rozwoju w skali kraju odpowiednio (w %): 4,5, 48,2, 50,7, 76,3, 62,5, 31,2, 53,8 (tab. 4). W tabeli 5 przedstawiono wskaźniki charakteryzujące w skali kraju analizowane czynniki w miastach o różnym stopniu rozwoju (kategorii A, B i C). Wskaźniki te wykazują zasadnicze różnice między miastami rozwijającymi się (kategorii A i B) a miastami opóźnionymi w rozwoju (kategorii C). Wskaźniki charakteryzujące: gęstość zaludnienia na 1 km 2 powierzchni ogółem; udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem; liczbę pracujących, głównie w działalności pozarolniczej; liczbę zakładów osób fizycznych w przeliczeniu na 100 mieszkańców; dochody budżetów gmin z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa w przeliczeniu na 1 mieszkańca, są najwyższe w grupie obszarów o relatywnie wysokim poziomie rozwoju (kategorii A) oraz maleją w grupie B, a następnie C. Natomiast liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 100 mieszkańców miast była najniższa w grupie A, a wyższa w grupach B i C. 47

22 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Tabela 5. Wskaźniki charakteryzujące w skali kraju analizowane czynniki w miastach o różnym stopniu rozwoju (kategorii A, B, C) Wskaźniki Miasta o różnym stopniu rozwoju kategoria A kategoria B kategoria C Gęstość zaludnienia na 1 km 2 w 2003 r. 1964,5 1198,7 798,6 Udział ludności w wieku produkcyjnym ludności ogółem w 2003 r. w % Pracujący ogółem w poszczególnych sektorach w przeliczeniu na 100 mieszkańców w 2003 r. Liczba zakładów osób fizycznych w przeliczeniu na 100 mieszkańców w 2003 r. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 100 mieszkańców w 2003 r.* Dochody budżetów gmin z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa w zł na 1 mieszkańca w 2003 r. * 65,8 65,6 64,5 33,7 27,2 22,1 10,5 9,1 7,5 4,6 6,7 6,5 511,8 266,4 163,7 * Gminy miejskie Przedstawione w tabeli 5 wskaźniki potwierdzają, że przeprowadzona delimitacja miast rozwijających się (kategorii A i B) oraz opóźnionych w rozwoju (kategorii C) ma uzasadnienie merytoryczne. W tabeli 6 wyliczono udział w poszczególnych województwach i w skali kraju, w tym w miastach rozwijających się (kategorii A i B), sześciu analizowanych czynników (ludność ogółem, ludność w wieku produkcyjnym, pracujący ogółem głównie w działalności pozarolniczej, zakłady osób fizycznych, bezrobotni zarejestrowani, dochody gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych); omówiono niżej tylko zróżnicowanie udziału procentowego tych czynników w województwach i w skali kraju. Natomiast w tabeli 7 scharakteryzowano w poszczególnych województwach i w skali kraju saldo migracji w miastach (kategorii A, B i C), w tym rozwijających się (kategorii A i B), w latach , na tle danych dotyczących ludności ogółem w 2003 roku. W opracowanym ogólnokrajowym banku danych wyliczenia takie, dotyczące wszystkich badanych czynników, w tym również salda migracji, obejmują poszczególne gminy w kraju, w tym miasta i obszary wiejskie. 48

23 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... Tabela 6. Udział (w %) analizowanych czynników w obszarach rozwijających się (kategorii A i B) w poszczególnych województwach, w tym w miastach, oraz struktura w skali kraju* Województwo a udział w % w województwie b struktura w % w kraju Ludność ogółem Ludność w wieku produkcyjnym Pracujący ogółem Zakłady osób fizycznych Bezrobotni zarejestrowani ogółem r m r m r m r m r m r m Dochody gmin z tytułu udziału w podatkach Dolnośląskie Kujawsko- -pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Opolskie Podlaskie Pomorskie Śląskie Małopolskie Mazowieckie Podkarpackie Świętokrzyskie Warmińsko- -mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie a 50,1 56,8 51,1 57,5 61,6 63,7 59,0 63,5 42,0 55,0 68,7 77,2 b 7,3 8,0 7,5 81 7,2 7,3 7,9 8,4 8,6 9,3 7,2 7,5 a 39,5 52,7 40,6 53,1 55,2 59,7 49,1 57,4 29,2 46,7 57,0 68,1 b 4,1 4,6 4,1 4,6 4,3 4,4 4,4 4,7 4,6 5,0 3,5 3,7 a 39,2 62,8 41,4 63,4 58,7 67,9 52,5 68,5 35,6 63,9 60,3 76,1 b 4,3 4,4 4,3 4,4 3,9 4,0 3,7 3,8 4,6 5,2 3,0 3,2 a 39,9 51,3 40,8 51,9 55,4 60,9 48,2 56,5 34,1 66,9 60,1 84,6 b 2,0 2,3 2,1 2,3 2,1 2,1 2,1 2,2 2,7 2,8 1,7 1,7 a 59,8 79,7 61,7 79,9 75,7 82,1 69,0 80,4 57, ,3 89,3 b 7,8 9,1 7,9 9,1 7,5 7,6 7,8 8,5 9,9 12,7 6,6 7,3 a 75,8 83,7 76,8 84,2 84,9 87,4 83,2 87,5 71,2 86,7 89,1 94,8 b 12,4 9,2 12,0 9,2 10,1 9,8 10,7 8,9 10,9 6,3 8,9 6,8 a 60,7 76,9 62,5 76,9 79,2 82,9 72,3 80,5 43,1 60,9 86,6 90,7 b 15,7 17,4 15,7 17,2 19,2 20,3 17,9 19,0 11,5 12,3 28,9 31,3 a 33,5 30,0 34,1 30,9 41,1 39,2 36,8 35,2 37,5 45,9 56,2 66,1 b 1,8 1,1 1,8 1,2 1,5 1,3 1,4 1,1 2,3 0,9 1,6 1,0 a 49,0 66,9 50,4 67,5 66,9 72,8 57,6 70,5 44,1 74,4 66,1 83,1 b 5,2 3,9 5,0 3,8 4,9 4,7 3,8 3,2 5,9 4,6 2,9 2,6 a 41,2 66,1 44,2 67,0 62,3 71,5 56,2 71,4 39,9 71,3 64,8 83,3 b 2,5 3,2 2,5 3,2 2,3 2,6 2,6 30 2,4 3,6 1,8 2,2 a 56,1 66,1 57,0 66,5 65,4 68,9 62,5 68,1 39,6 57,3 74,1 80,9 b 6,2 6,7 6,2 6,6 5,6 5,7 6,2 65 5,6 6,3 6,1 7,0 a 55,5 47,8 55,3 48,0 59,4 56,0 62,1 56,1 52,8 44,7 59,8 53,3 b 13,1 12,1 13,2 12,1 12,8 12, ,6 12,7 13,5 12,1 11,2 a 28,5 46,8 30,1 47,6 47,0 53,0 40,1 53,1 25,2 47,1 50,2 68,6 b 1,8 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 1,9 2,0 2,4 2,2 1,5 1,4 a 15,6 23,6 16,6 24,4 25,6 29,6 23,7 29,4 9,0 22,2 30,1 41,8 b 1,1 1,4 1,2 1,4 1,3 1,4 1,1 1,3 1,1 1,6 1,1 1,3 a 64,9 79,0 66,1 79,5 79,4 83,7 74,8 82,7 55,3 88,2 81,0 95,8 b 11,0 10,4 11,0 10,4 11,7 10,8 11,6 11,1 10,1 8,1 9,5 8,3 a 44,3 57,0 45,6 57,6 59,6 63,9 56,8 63,8 33,4 65,8 65,1 82,1 b 3,8 4,6 3,9 4,6 3,6 3,7 5,2 5,7 4,7 5,6 3,4 3,6 Polska b 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 * r razem obszary rozwijające się w miastach i na terenach wiejskich; m obszary rozwijające się w miastach udział obszarów rozwijających się w miastach we wszystkich miastach województwa. 49

24 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski Udział ludności ogółem na obszarach rozwijających się jest znacznie zróżnicowany i waha się w poszczególnych województwach od 15,6 do 75,8% ludności całego województwa, a w miastach od 23,6 do 83,7% ludności miast województwa. W skali kraju udział ludności na obszarach rozwijających się waha się od 1,1 do 15,7%, a w ludności miast od 1,4 do 17,4% (tab. 6). Udział ludności w wieku produkcyjnym w obszarach rozwijających się w ludności ogółem w poszczególnych województwach wynosi od 16,6 do 76,8%, a w miastach od 24,4 do 84,2%. Udział w kraju wynosi odpowiednio od 1,2 do 15,7% oraz 1,4 do 17,2%. Udział pracujących głównie w działalności pozarolniczej w obszarach rozwijających się w poszczególnych województwach waha się od 25,6 do 84,9%, a w miastach od 29,6 do 87,4%. Udział w kraju wynosi odpowiednio od 1,3 do 19,2 oraz 1,4 do 20,3%. Udział zakładów osób fizycznych zarejestrowanych w systemie RE- GON w obszarach rozwijających się w poszczególnych województwach wynosi od 23,7 do 83,2%, a w miastach od 29,4 do 87,5%. Udział w kraju wynosi odpowiednio od 1,1 do 17,9 oraz 1,3 do 19,0%. Bezrobotni zarejestrowani na obszarach rozwijających się w poszczególnych województwach stanowią od 9,0 do 71,2% ogółu bezrobotnych, a w miastach od 22,2 do 88,2%. Udział w kraju wynosi odpowiednio od 1,1 do 12,7% oraz 1,6 do 13,5%. Udział dochodów budżetów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych stanowiących dochody budżetu państwa na obszarach rozwijających się (łącznie w grupach A i B) w poszczególnych województwach waha się od 30,1 do 89,1%, a w miastach od 41,8 do 95,8%. Udział w kraju wynosi odpowiednio od 1,1 do 28,9% oraz od 1,3 do 31,3% (tab. 6). Dane przedstawione w tabeli 6 pokazują, że najlepszymi wskaźnikami charakteryzują się obszary rozwijające się, w tym w miastach, w województwach: mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim, a najgorszymi w województwach: warmińsko-mazurskim, świętokrzyskim, podlaskim i lubelskim. Wyliczone w tabeli 7 saldo migracji w latach na 1000 mieszkańców we wszystkich miastach (kategorii A, B i C) wskazuje, że w skali kraju występuje ujemne saldo migracji (-5,3), natomiast na poziomie województw dodatnie saldo migracji tylko w miastach województwa mazowieckiego(+11,4) i podlaskiego (+2,1). W pozostałych 14 województwach miasta charakteryzują się ujemnym saldem migracji, które waha się od -1,2 (w woj. wielkopolskim) do -23,7 (w woj. opolskim). 50

25 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... Tabela 7. Ludność ogółem w 2003 r. oraz saldo migracji w miastach (kategorii A, B i C), w tym rozwijających się (kategorii A i B), w przekroju województw i w skali kraju, w latach Województwo Ludność w miastach w 2003 r. w tys. w miastach kategorii A, B i C w miastach kategorii A i B Saldo migracji w latach na 1000 mieszkańców w miastach kategorii A, B i C w miastach kategorii A i B Dolnośląskie 2061,9 1170,6-8,7-3,9 Kujawsko-pomorskie 1280,9 674,7-5,8-5,8 Lubelskie 1021,4 641,6-8,4-5,8 Lubuskie 649,6 333,3-8,0 1,0 Łódzkie 1682,8 1340,5-4,7-4,6 Małopolskie 1623,0 1358,3-2,4-0,1 Mazowieckie 3322,2 2553,2 11,4 17,8 Opolskie 553,7 166,3-23,7-15,2 Podkarpackie 849,2 568,2-14,2-16,6 Podlaskie 710,8 469,5 2,1 7,3 Pomorskie 1483,2 979,8-2,6 1,9 Śląskie 3720,2 1777,4-16,6-10,9 Świętokrzyskie 589,6 276,1-17,2-16,5 Warmińsko-mazurskie 858,9 202,9-3,9 16,8 Wielkopolskie 1930,7 1525,6-1,2-0,1 Zachodniopomorskie 1175,3 670,3-5,8-0,9 Miasta razem 23513, ,3-5,3-0,1 W miastach rozwijających się (kategorii A i B) dodatnie saldo migracji występuje w województwach: mazowieckim (+17,8), warmińsko-mazurskim (+16,8), podlaskim (+7,3), pomorskim (+1,9) i lubuskim (+1,0), natomiast ujemne w miastach rozwijających się w pozostałych 11 województwach i waha się od -0,1 (w woj. małopolskim oraz wielkopolskim) do -16,6 (w woj. podkarpackim). W skali kraju w miastach rozwijających się występuje niewielkie ujemne saldo migracji (-0,1). Ogólna charakterystyka migracji w przekroju województw i w skali kraju przedstawiona w tabeli 7 wskazuje, że problematyka ta wymaga odrębnej szczegółowej analizy w ujęciu lokalnym (por. rozdz. 3, rys. 2), przy uwzględnieniu migracji wewnętrznej i zagranicznej, wielkości i struktury miast i obszarów wiejskich rozwijających się (kategorii A i B) i opóźnionych w rozwoju (kategorii C) oraz wykorzystaniu wspomnianego, opracowanego dla poszczególnych gmin, w tym miast, ogólnokrajowego banku danych. 51

26 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski 6. Podsumowanie i wnioski Podsumowując wyniki przeprowadzonej analizy ekonomiczno- -przestrzennej i delimitacji obszarów rozwijających się i opóźnionych w rozwoju, w szczególności w miastach, można sformułować następujące ogólne wnioski, ważne dla długofalowej polityki społeczno-gospodarczej i przestrzennej w skali kraju i regionów: 1. Przeprowadzona analiza podstawowych zasobów i działalności pozarolniczej oraz aktywności ekonomicznej ludności, przy wykorzystaniu komputerowych zbiorów BDR GUS z lat i techniki GIS, wskazała na istotne zróżnicowanie polskiej przestrzeni społeczno-ekonomicznej. Ekonomiczno-przestrzenne zróżnicowania charakteryzują się występowaniem wyraźnej koncentracji zasobów i działalności pozarolniczej w rozwijających się większych miastach i wokół miast oraz wyodrębnianiem się opóźnionych w rozwoju obszarów peryferyjnych, do których należą przede wszystkim tereny wiejskie i głównie małe miasta. Obszary rozwijające się obejmują 22,1% powierzchni kraju i 52,1% ludności ogółem 62,6% ludności zamieszkałej w miastach i 35,5% ludności wiejskiej (w skali kraju w 2003 r. ludność zamieszkała w miastach stanowiła 61,6%, a na wsi 38,4%). 2. Nastąpiły wyraźne zmiany znaczenia ekonomicznego rozwijających się dużych miast oraz zasięgu przestrzennego aglomeracji. W gminach podmiejskich wokół największych miast, zwłaszcza o wysokim stopniu rozwoju, rozwijają się nie tylko mniejsze miasta, ale i urbanizujące się obszary wiejskie. Rozwój ten, w świetle większości analizowanych czynników (np. gęstości zaludnienia, ludności w wieku produkcyjnym, migracji ludności, udziału gmin w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa) oraz przeprowadzonej delimitacji, jest znacznie wyższy (często kilkakrotnie) w obszarach podmiejskich, w tym w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich, aniżeli w pozostałych rejonach peryferyjnych obejmujących obszary wiejskie i mniejsze miasta. 3. Przeprowadzona analiza wskazuje, że problematyka migracji ludności, w tym wewnętrznej i zagranicznej, wymaga odrębnych szczegółowych badań ekonomiczno-przestrzennych w ujęciu lokalnym, obejmujących lata , tj. po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Niezbędne jest uwzględnienie w takiej analizie wielkości i struktury nie tylko miast ale i obszarów wiejskich rozwijających się (kategorii A i B) i opóźnionych w rozwoju (kategorii C), przy wykorzystaniu opracowanego dla poszczególnych gmin ogólnokrajowego banku danych oraz techniki GIS. 52

27 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się Podstawowym jednak problemem jest znaczna skala obszarów opóźnionych w rozwoju, obejmujących obszary wiejskie o dużym udziale funkcji rolniczych w rejonach gospodarstw indywidualnych oraz wielkoobszarowych (byłych PGR) i związane z nimi mniejsze miasta, a także obszary objęte regresem przemysłu na terenach zurbanizowanych i wiejskich. Utrzymują się w badanych latach, powstałe w latach 90., peryferyjne obszary opóźnione w rozwoju, które obejmują, według danych z 2003 r., 77,9% powierzchni Polski i w których mieszka 47,9% ludności kraju (37,4% ludności miejskiej i 64,5% ludności wiejskiej). Niebezpiecznym zjawiskiem dla dalszego funkcjonowania i rozwoju Polski jest postępująca marginalizacja znacznych już grup ludności, polegająca na ograniczaniu uczestnictwa całych społeczności w procesach rynkowych i rozwojowych, co staje się już barierą dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. 5. W obszarach opóźnionych w rozwoju, niezrównoważonych z punktu widzenia ekonomicznego i społecznego, niewykorzystane są zasoby (ludzkie, naturalne i kapitału trwałego po zlikwidowanych przedsiębiorstwach rolnych i przemysłowych) i nierozwinięte funkcje (zbyt specjalistyczne i mało efektywne jednofunkcyjne systemy przestrzenne), brak jest natomiast kapitału finansowego. W takich obszarach dodatkowe, zewnętrzne środki finansowe (publiczne i prywatne) mogą wywołać znaczne efekty mnożnikowe, jeżeli wpłyną na wielofunkcyjny rozwój takich rejonów, zarówno miast, jak i obszarów wiejskich. W obszarach problemowych opóźnionych w rozwoju środki publiczne powinny być lokowane przede wszystkim w szeroko rozumianą infrastrukturę, a więc urządzenia publiczne umożliwiające rozwój gospodarczy (tworzenie, rozbudowę i funkcjonowanie przedsiębiorstw) i życia społecznego. Na takich terenach mogą być rozwijane różnorodne grupy funkcji (działalności): rolnicze, leśne, pozarolnicza działalność produkcyjna, usługi rynkowe, usługi społeczne, funkcje osiedleńcze, rekreacyjno-turystyczne, ekologiczne itp. Wielofunkcyjny rozwój takich obszarów nie rozwiąże jednak w pełni problemów wyrównania i wzrostu poziomu życia mieszkającej na peryferyjnych terenach ludności i nie zapewni pracy oraz źródeł utrzymania całej ludności w wieku produkcyjnym. Może jednak stworzyć na obszarach opóźnionych w rozwoju możliwości zatrudnienia i dodatkowych dochodów dla około 50% zamieszkałej tam ludności. Stąd znaczna część ludności mieszkającej obecnie w takich obszarach peryferyjnych będzie zmuszona migrować lub dojeżdżać do pracy w rozwijających się większych miastach i obszarach urbanizujących się wokół 53

28 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski tych miast, bądź migrować w poszukiwaniu pracy w innych krajach. Tego typu tendencje potwierdzają już przeprowadzone badania ekonomiczno-przestrzenne. Konieczne jest więc podjęcie w długofalowych strategiach rozwoju regionów i kraju problemu ośrodków czy centrów wzrostu, którymi stają się rozwijające się miasta, zwłaszcza większe, a także aglomeracje, w tym obszary zurbanizowane lub urbanizujące się wokół tych miast. Ośrodki takie muszą wchłonąć nadwyżkę ludności z terenów peryferyjnych w drodze migracji bądź dojazdów do pracy. BIBLIOGRAFIA Adamczyk-Łojewska G., Uwarunkowania rozwoju gospodarczego miast w świetle wyników badań ekonomiczno-przestrzennych. Człowiek i Środowisko, nr 3-4, s Adamczyk-Łojewska G, Bujarkiewicz A., Łojewski S., Miasta rozwijające się o opóźnione w rozwoju w świetle wyników badań ekonomiczno-przestrzennych. Człowiek i Środowisko, nr 3-4, s Adamczyk-Łojewska G, Bujarkiewicz A., Łojewski S., Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja obszarów wiejskich rozwijających się i opóźnionych w rozwoju w Polsce. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, T. 6, z.1 (16) (w druku). Strategia zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej, Komisja Unii Europejskiej. Problemy wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i miast. Wyniki badań ekonomiczno-przestrzennych, Red. nauk. S. Łojewski. Wyd. Uczeln. ATR, Bydgoszcz. Adresy Autorów: dr Grażyna Adamczyk-Łojewska Zakład Ekonomii i Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy Bydgoszcz, ul. ks. Kordeckiego 20 dr inż. Adam Bujarkiewicz Katedra Ekonomiki Zasobów i Informacji Przestrzennej UTP Bydgoszcz, al. Prof. S. Kaliskiego 7 prof. dr hab. Stanisław Łojewski em. prof. zw. Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy 54

29 Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się... ECONOMIC & SPATIAL ANALYSIS AND DELIMITATION OF FAST- AND SLOW-DEVELOPING CITIES AND TOWNS Summary The article presents the results of delimitation of towns and cities recording high and average growth, and those slow in development, using the multi-factor analysis, the Regional Data Bank of the Central Statistical Office (GUS) for and the GIS technique. The following factors used in analysis and delimitation were described in local, regional and national perspective: the ratio of production-age population to total population in 2003; net migration (internal and foreign) per 1000 inhabitants over 5 years ( ); total working population in various sectors, primarily non-agricultural business, per 100 inhabitants in 2003; the number of self-employed (registered in REGON system) per 100 inhabitants in 2003.; the number of registered unemployed per 100 inhabitants in 2003; the gminas ratio of CIT and PIT payable to central government, in PLN per 1 inhabitant in The description of analysed factors and the results of the delimitation of gminas, including towns and cities, recording high and medium growth and those developing slowly are presented on nine national cartograms. Highly developed towns and cities (category A 56 cities) include 10 voivodeship cities (Warsaw, Katowice, Poznań, Kraków, Wrocław, Szczecin, Kielce, Opole, Olsztyn, Rzeszów) and 46 medium-sized and smaller towns. The town and cities of medium development (category B 211 cities) include the remaining eight voivodeship cities and 203 medium and smaller towns in 15 voivodeships. Slowly-developing towns (category C) include 617 towns, of which 19 poviat towns in 7 voivodeships. The conducted analysis and delimitation demonstrated that on the national level, the developing areas (categories A and B) in urban and rural areas account for 22.1% of total area and 52.1% of total population. In developing areas on the national level, the developing towns and cities accounted for 14.7% of the area and 73.9% of the population. The analysis indicated that in regional perspective, the best ratios are recorded in the developing areas, including urban, in voivodeships: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie and małopolskie, and the worst in voivodeships: warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie, podlaskie and lubelskie. The summary of the research results includes general conclusions important for the social & economic as well as spatial policy at national and regional levels. 55

30 Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski 56