Agricultura 2(2) 2003, 19-31 WPŁYW DESZCZOWANIA I NAWOŻENIA MINERALNEGO NA PLONOWANIE WYBRANYCH ODMIAN PSZENICY JAREJ I PSZENŻYTA JAREGO UPRAWIANYCH NA GLEBIE LEKKIEJ CZ. I. PLONY ZIARNA Dariusz Rakowski Streszczenie. Podczas trzyletniego doświadczenia prowadzonego w latach 1996-98 na glebie lekkiej zbadano wpływ nawadniania i nawożenia mineralnego na wielkość plonów ziarna pszenicy jarej i pszenżyta jarego. Określono również produktywność 1 kg nawozów mineralnych oraz 1 mm deszczowania. Obserwacje klimatologiczne pochodziły z tej samej stacji doświadczalnej, w której były prowadzone badania. Uzupełniające nawadnianie zwiększyło plon ziarna pszenicy jarej o ponad 30% (1,31 t ha -1 ), a pszenżyta o 23% (1,21 t ha -1 ). Pod wpływem intensywnego nawożenia mineralnego plon ziarna pszenicy wzrósł średnio o 88% (2,89 t ha -1 ), a pszenżyta o prawie 67% (2,77 t ha -1 ) w porównaniu z obiektem kontrolnym. Produkcyjność 1 mm zastosowanej wody oraz nawożenia mineralnego była wyższa w przypadku pszenicy niż pszenżyta. Uproszczona analiza ekonomiczna wykazała, iż przyrost plonu ziarna pod wpływem deszczowania i nawożenia nie był w stanie zrekompensować wyższych kosztów uprawy przy aktualnych cenach zbóż. Słowa kluczowe: deszczowanie, nawożenie, pszenica jara, pszenżyto jare WSTĘP Przyczyną braku stabilności plonowania zbóż jarych jest niedostatek opadów atmosferycznych w okresie wzmożonego zapotrzebowania roślin na wodę. Intensywne odmiany pszenicy i pszenżyta jarego są zdolne wydać bardzo wysokie plony pod warunkiem optymalnego nawożenia mineralnego i nawadniania. Na glebach lekkich, charakteryzujących się małą retencją wody, zmienność plonowania zbóż jarych jest bardzo duża. Zdaniem wielu autorów, właśnie pszenica jara najbardziej reaguje na brak wody [Dzieżyc i in. 1987a, Grabarczyk 1987, Dzieżyc i Trybała 1989]. W związku z sukcesywnym wprowadzaniem do uprawy intensywnych odmian zbóż jarych, głównym celem przeprowadzonych badań było określenie wpływu deszczowania i nawożenia mineralnego na plonowanie wybranych odmian pszenicy i pszenżyta jarego uprawianych na glebie lekkiej oraz ocena efektów produkcyjnych i ekonomicznych zastosowanych zabiegów.
20 D. Rakowski MATERIAŁ I METODY Badania polowe przeprowadzono w latach 1996-98 na glebie brunatnej kwaśnej, wytworzonej z piasku słabo gliniastego pochodzenia zwałowego (5Bw pgl:pgm). W doświadczeniu polowym założonym metodą losowanych podbloków w układzie zależnym split-split-plot w czterech powtórzeniach badano trzy czynniki: I O (wariant kontrolny), W (wariant deszczowany), uzupełniające deszczowanie stosowano według dekadowych potrzeb opadowych pszenicy i pszenżyta [Dzieżyc i in. 1987b], II odmiany pszenicy: Banti i Hena oraz pszenżyta: Migo i Maja, III nawożenie mineralne: 0 NPK (kontrola, bez nawożenia), 1 NPK 150 kg ha -1 (50 + 40 + 60), 2 NPK 300 kg ha -1, 3 NPK 450 kg ha -1. Gleba charakteryzowała się małą zawartością przyswajalnych form azotu (2,0-2,5 mg 100g gleby -1 ), potasu (4,2-6,4 mg 100g gleby -1 ), fosforu (3,5-5,7 mg 100g gleby -1 ) i lekko kwaśnym odczynem (ph w 1n. KCl 5,6). Przedsiewnie zastosowano fosfor i potas oraz 50 kg ha -1 azotu w formie saletry amonowej. Badane gatunki zbóż nawożono azotem pogłównie w fazach krzewienia i strzelania w źdźbło, różnicując ilości wysiewane na poszczególne obiekty według założonych wariantów nawozowych. W latach prowadzenia doświadczenia panowały zmienne warunki klimatyczne (rys. 1). Rośliny deszczowano najintensywniej w 1998 r., charakteryzującym się małą ilością opadów i ich niekorzystnym rozkładem w okresie wegetacji. W latach 1996-1997 wystąpiły obfite opady i dlatego zastosowano odpowiednio 40 i 50 mm wody (tab.1). Jednorazowe dawki nawodnieniowe były dostosowane do efektywnej użytecznej retencji gleby i wynosiły od 10 do 36 mm. Tabela 1. Dawki wody zastosowane do deszczowania pszenicy jarej i pszenżyta jarego, mm Table 1. Spring wheat and spring triticale sprinkling irrigation doses, mm Maj May Czerwiec June Lipiec July Miesiąc Month Dekada Decade Rok Year 1996 1997 1998 1 2 36 3 10 1 20 20 16 2 20 20 16 3 24 1 2 16 3 16 Razem Total 40 50 120 Doboru testowanych odmian zbóż jarych dokonano w oparciu o rejonizację odmianową. Powierzchnia poletek do zbioru wynosiła 15 m 2. Do określenia ekonomicznej efektywności zastosowanych zabiegów przyjęto ceny zbóż i środków produkcji obowiązujące w roku 1998. Istotność wszystkich uzyskanych różnic oceniono testem Tukeya na poziomie ufności 0,05. Acta Sci. Pol.
Wpływ deszczowania i nawożenia... Cz. I. Plony ziarna 21 Rys. 1. Rys. 1. Klimatogramy w układzie dekadowym według Waltera i Lietha w modyfikacji Gregorczyka Ten-day climatic conditions following Walter and Lieth, modified by Gregorczyk Agricultura 2(2) 2003
22 D. Rakowski WYNIKI Zastosowane deszczowanie i nawożenie mineralne istotnie różnicowały plony ziarna pszenicy i pszenżyta (tab. 2 i 3). Wpływ tych czynników był istotny w każdym roku badań. W porównaniu z wieloleciem jedynie w okresie wegetacyjnym 1998 r. (spośród trzech lat badań) odnotowano stosunkowo większy deficyt opadów, który miał wpływ na najniższe plony ziarna zbóż na obiektach nienawadnianych. Najmniejszy efekt deszczowania uzyskano w wilgotnym 1996 roku. Uzyskiwane w każdym roku doświadczenia plony testowanych odmian pszenicy jarej różniły się nieistotnie. Podobnie plonowały również obie odmiany pszenżyta. Istotne oddziaływanie deszczowania stwierdzono w każdym roku doświadczenia. Średnie z trzech lat badań plony ziarna pszenicy jarej, niezależnie od odmiany, wzrosły pod wpływem nawadniania o 31,0% (1,31 t ha -1 ), zaś pszenżyta jarego o 23,5% (1,21 t ha -1 ). Jednak efektywność tego zabiegu zależała w dużym stopniu od przebiegu warunków klimatycznych. Największe przyrosty plonu obu odmian pszenicy, wynoszące średnio 70% (2,5 t ha -1 ), uzyskano w 1998 r. Natomiast w chłodniejszym i przekropnym 1996 roku plon ziarna wzrósł tylko o 13,0% (0,61 t ha -1 ). Nawadnianie pszenżyta istotnie różnicowało wielkość plonów ziarna. Lepiej plonującą okazała się odmiana Migo, która w bardziej suchym 1998 r. wydała plon o 14,0% (0,9 t ha -1 ) wyższy niż odmiana Maja. W 1996 r. zwyżki plonu odmiany Migo pod wpływem tego zabiegu wynosiły 10,3% (0,60 t ha -1 ). W wyniku nawożenia mineralnego uzyskano istotny przyrost plonu ziarna obu gatunków zbóż. Największe plony uzyskano w 1998 r. z obiektów nawożonych najwyższą dawką NPK. Niezależnie od warunków występujących w okresie wegetacyjnym, średni plon ziarna pszenicy pod wpływem najwyższej dawki NPK zwiększył się o 88,5% (2,89 t ha -1 ), a pszenżyta o 66,5% (2,77 t ha -1 ). Współdziałanie zastosowanych zabiegów agrotechnicznych było istotne w kształtowaniu plonów pszenicy i pszenżyta we wszystkich latach doświadczenia. Oceniając kompleksowy efekt działania wody i nawozów mineralnych wykazano, że odmiana pszenicy Banti dała największy przyrost plonu ziarna, aż o 192,0% (5,0 t ha -1 ). W przypadku pszenżyta była to odmiana Migo wzrost o 161,0% (5,8 t ha -1 ). Niezależnie od odmiany, zanotowano zwiększenie plonów o 140,0% (4,0 t ha -1 ) w odniesieniu do pszenicy oraz o 98,0% (3,88 t ha -1 ) w przypadku pszenżyta. Produkcyjność nawadniania zależała od przebiegu pogody, a zwłaszcza od ilości i rozkładu opadów oraz od wielkości zastosowanych uzupełniających dawek wody. Najkorzystniejszy wskaźnik produkcyjności netto 1 mm wody uzyskano w 1998 roku: 21,0 kg mm -1 w odniesieniu do pszenicy i 19,0 kg mm -1 przy pszenżycie (tab. 4). Natomiast najmniejszą jednostkową produkcyjność otrzymano nawadniając pszenżyto jare w 1996 roku ( 10,7 kg mm -1 ), a pszenicę w 1997 roku (16,0 kg mm -1 ). Produkcyjność jednostkowa wody wyraźnie zależała również od nawożenia mineralnego. Korzystne działanie wysokich dawek NPK dotyczyło obu porównywanych gatunków zbóż. produkcyjność 1 mm zastosowanej wody pod wpływem nawożenia była o 7% wyższa w przypadku pszenicy niż pszenżyta. Produkcyjność netto 1 kg NPK nie była istotnie zróżnicowana (tab. 5). Najmniejsze efekty nawożenia otrzymano w suchszym 1998 roku, nawożąc pszenicę jarą. Natomiast na obiektach deszczowanych produkcyjność netto 1 kg NPK dla pszenicy była o 30% większa niż w warunkach naturalnych. Acta Sci. Pol.
Tabela 2. Plony ziarna pszenicy jarej, t ha -1 Table 2. Yield of spring wheat grain, t ha -1 Czynnik Factor Deszczowanie Sprinkling irrigation Nie deszczowane Non-sprinkling irrigated Deszczowane Sprinkling irrigated Fertilization Banti Rok Year 1996 1997 1998 Hena Banti Hena Banti Hena 0 3,00 2,90 2,95 3,00 3,10 3,05 2,60 2,10 2,35 2,90 2,80 150 4,46 4,20 4,33 4,60 4,20 4,40 3,60 3,40 3,50 4,20 3,90 300 5,30 5,46 5,38 5,20 5,10 5,15 3,80 4,00 3,90 4,80 4,85 450 5,80 5,70 5,75 6,00 5,80 5,90 5,00 4,30 3,60 5,60 5,30 4,65 4,67 4,66 4,70 4,55 4,62 3,75 3,45 3,34 4,37 4,20 0 3,30 3,27 3,28 3,20 3,30 3,25 4,80 4,20 4,50 3,76 3,56 150 5,00 5,00 5,00 5,60 5,10 5,35 6,00 5,30 5,65 5,53 5,13 300 6,20 6,00 6,10 6,30 6,20 6,25 6,90 7,00 6,95 6,47 6,40 450 6,80 6,60 6,70 6,80 6,70 6,75 7,60 7,30 7,45 7,07 6,87 5,32 5,22 5,27 5,46 5,32 5,40 6,32 5,95 6,14 5,57 5,62 0 3,15 3,08 3,11 3,10 3,20 3,15 3,70 3,15 3,42 3,33 3,18 150 4,73 4,60 4,66 5,10 4,65 4,87 4,80 4,35 4,57 4,86 4,51 300 5,75 5,73 5,74 5,75 5,65 5,70 5,35 5,50 5,42 5,63 5,62 450 6,30 6,15 6,22 6,40 6,25 6,32 6,30 5,80 6,05 6,33 6,08 4,98 4,94 4,96 5,08 4,93 5,00 5,04 4,70 4,86 4,97 4,91 NIR 0,05 LSD 0.05 dla for: deszczowania sprinkling irrigation (A) 0,86 0,31 0,39 0,52 odmian cultivars (B) ni ns ni ns ni ns ni ns nawożenia fertilisation (C) 0,78 0,55 0,64 0,65 interakcji interaction A x B ni ns ni ns 0,52 0,53 A x C ni ns 0,73 0,86 0,17 ni różnica nieistotna ns non-significant difference Banti Hena
2 D. Rakowski Tabela 3. Plony ziarna pszenżyta jarego, t ha -1 Table 3. Yield of spring triticale grain, t ha -1 Czynnik Factor Deszczowanie Sprinkling irrigation Nie deszczowane Non-sprinkling irrigated Deszczowane Sprinkling irrigated Fertilisation Migo Rok Year 1996 1997 1998 Maja Migo Maja Migo Maja 0 5,20 4,30 4,75 3,30 3,83 3,56 3,60 3,40 3,50 4,03 3,84 150 6,00 5,40 5,70 4,70 5,10 4,90 4,10 4,20 4,15 4,90 4,90 300 6,40 5,60 6,00 6,10 5,90 6,00 5,30 4,70 5,00 5,93 5,40 450 6,70 6,00 6,35 6,60 6,30 6,45 5,70 5,20 5,45 6,30 5,83 6,00 5,30 5,70 5,17 5,28 5,23 4,70 4,40 4,52 5,30 5,00 0 5,40 4,50 4,95 3,80 4,30 4,05 4,80 4,00 4,40 4,60 4,20 150 6,26 5,80 6,03 5,80 5,93 5,86 6,40 5,80 6,10 6,15 5,84 300 6,80 6,20 6,40 7,43 6,80 7,11 8,70 7,60 8,15 7,60 6,86 450 7,20 6,86 7,03 7,63 7,80 7,71 9,40 8,20 8,80 8,00 7,62 6,40 5,80 6,10 6,16 6,13 6,18 7,30 6,40 6,86 6,60 6,13 0 5,30 4,40 4,85 3,55 4,06 3,80 4,20 3,70 3,95 4,31 4,02 150 6,13 5,60 5,86 5,25 5,51 5,38 5,25 5,00 5,12 5,52 5,37 300 6,60 5,90 6,25 6,76 6,35 6,55 7,00 6,15 6,57 6,76 6,13 450 6,95 6,43 6,69 7,11 7,05 7,08 7,55 6,70 7,12 7,15 6,72 6,20 5,55 5,91 5,66 5,74 5,70 6,00 5,40 5,70 5,95 5,56 NIR 0,05 LSD 0.05 deszczowania sprinkling irrigation (A) 0,34 0,86 0,35 0,52 odmian cultivars (B) 0,27 ni ns 0,63 0,30 nawożenia fertilisation (C) 0,53 0,78 0,76 0,70 interakcji interaction A x C 0,72 1,21 0,98 0,97 A x B x C 0,81 ni ns ni ns 0,24 ni różnica nieistotna ns non-significant difference Migo Maja Acta Sci. Pol.
Wpływ deszczowania i nawożenia... Cz. I. Plony ziarna 25 Tabela 4. Produkcyjność 1 mm zastosowanej wody w pszenicy i pszenżycie, kg ziarna Table 4. Productivity of 1 mm of irrigation applied to wheat and triticale, kg of grain Czynnik Factor Fertilisation Fertilisation Rok Year 1996 1997 1998 Pszenica jara Spring wheat 0 8,4 4,0 17,0 9,8 150 16,2 19,0 17,8 17,6 300 18,7 22,0 25,3 22,0 450 23,7 18,9 23,3 22,0 16,7 16,0 21,0 17,8 Pszenżyto jare Spring triticale 0 5,0 9,7 7,5 7,4 150 8,2 19,3 16,2 14,6 300 12,5 22,3 26,2 20,3 450 17,0 25,5 28,0 23,5 10,7 19,2 19,5 16,5 Tabela 5. Produkcyjność 1 kg NPK, kg ziarna Table 5. Productivity of 1 kg NPK, kg of grain Czynnik Factor Deszczowanie Sprinkling irrigation Nie deszczowane Non-sprinkling irrigated Rok Year Fertilisation 1996 1997 1998 Pszenica jara Spring wheat 150 8,9 8,9 7,6 8,5 300 7,9 6,9 5,1 6,6 450 6,2 6,3 5,0 5,8 7,6 7,4 5,9 7,0 Deszczowane Sprinkling irrigated 150 11,3 14,0 7,6 11,0 300 9,5 10,0 7,3 8,9 450 7,5 7,7 6,5 7,2 9,4 10,6 7,1 9,0 Nie deszczowane Non-sprinkling irrigated Pszenżyto jare Spring triticale 150 6,3 8,8 4,3 6,5 300 4,1 7,9 5,0 5,6 450 3,5 6,4 4,5 4,8 4,6 7,7 4,6 5,6 Deszczowane Sprinkling irrigated 150 7,3 12,1 11,5 10,3 300 5,2 10,2 12,0 9,1 450 4,6 8,1 9,7 7,5 5,7 10,1 11,0 8,9 Poprawa warunków wilgotnościowych przyczyniła się do zwiększenia wskaźnika produkcyjności nawożenia pszenżyta o 59, a pszenicy jarej o 29%. Dane zamieszczone w tabeli 5 wskazują, że produkcyjność netto nawożenia mineralnego miała wyższe war- Agricultura 2(2) 2003
26 D. Rakowski tości na obiektach nawadnianych w porównaniu z kontrolnymi. Wartości te malały wraz ze wzrostem dawki NPK, przy czym dynamika obniżania się produkcyjności była jednak mniejsza na obiektach nawadnianych. Produkcyjność 1 kg NPK była o 10% wyższa w pszenicy niż w pszenżycie. Na podstawie wyników uzyskanych z trzyletniego doświadczenia polowego przeprowadzono uproszczoną analizę ekonomiczną deszczowania i nawożenia mineralnego. Wysokość przyrostu plonów ziarna pod wpływem nawadniania i intensywnego nawożenia kształtowała się na podobnym poziomie od 3,78 t ha -1 u pszenżyta odmiany Maja do 4,17 t ha -1 u pszenicy odmiany Banti (tab. 6). Uzyskana wartość tych przyrostów była uwarunkowana różnicą cen jednostkowych poszczególnych gatunków zbóż. Porównując oba gatunki stwierdzono, iż najwyższą wartość otrzymanego plonu ziarna uzyskano w uprawie pszenicy. Spośród testowanych odmian pszenicy jarej największy dochód rolniczy uzyskano w przypadku odmiany Banti (843,00 zł ha -1 ), (tab. 7). W uprawie pszenżyta najkorzystniejszą okazała się odmiana Migo (366,00 zł ha -1 ). Uwzględniając jednakowe koszty deszczowania i nawożenia mineralnego należy stwierdzić, że wartości te bezpośrednio wpływały na otrzymywane dochody. Jednak ze względu na jednostkową cenę ziarna oraz wysokość plonów testowanych odmian największą wartością przyrostu plonu charakteryzowała się pszenica jara Banti (2.126,70 zł ha -1 ). Należy zaznaczyć, że przy uproszczonych szacunkach i założeniach najbardziej opłacalna jest uprawa pszenicy jarej. W przypadku pszenżyta jarego nawadnianego i nawożonego najwyższą dawką NPK stwierdzono straty, natomiast przy wyższych cenach skupu ziarna niż analizowane koszt uprawy tego zboża kształtuje się na granicy opłacalności. W przeprowadzonym doświadczeniu potwierdzona została zależność, iż na glebie lekkiej można uzyskać odpowiednio wysokie plony pod warunkiem stosowania nawadniania, intensywnego nawożenia oraz prawidłowej agrotechniki zbóż. DYSKUSJA I PODSUMOWANIE Podstawowymi czynnikami plonotwórczymi na glebie lekkiej są deszczowanie i nawożenie mineralne. Zdaniem Dzieżyca i in. [1987b] południowo-zachodnia część Pomorza jest zaliczana do rejonów o dużych potrzebach nawadniania, które wynikają między innymi z niedoborów opadów i przewagi gleb lekkich o małej zdolności retencji wody. Występowanie niedoborów wilgoci w okresie krytycznym dla zbóż jarych zdarza się w naszych warunkach stosunkowo często i wpływa na spadek plonów. Maciejewski [1986] oraz Nowak i Trybała [1995] uważają, że ryzyko to można znacznie zmniejszyć poprzez stosowanie deszczowania. W doświadczeniu Borówczaka i in. [1996] wykazano ponad 100-procentowy wzrost plonów ziarna pszenicy i pszenżyta w wyniku stosowania deszczowania. Żarski [1992] podaje, że plon ziarna zbóż jarych w warunkach deszczowania wzrósł o 127%. Efekty deszczowania są ściśle uzależnione od pogody i w latach suchych mogą być bardzo korzystne. Badania Koszańskiego i in. [1994] dowiodły, że zbiory pszenicy jarej z obiektów deszczowanych w latach posusznych wzrosły o 251, a pszenżyta jarego aż o 331%. Acta Sci. Pol.
Wpływ deszczowania i nawożenia... Cz. I. Plony ziarna 1 Tabela 6. Przybliżone efekty ekonomiczne deszczowania i nawożenia mineralnego 1 ha pszenicy jarej i pszenżyta jarego na glebie lekkiej Table 6. Approximate economic results of sprinkling irrigation and mineral fertilisation of 1 ha of spring wheat and spring triticale on light soil Wyszczególnienie Specification Średni przyrost plonu, t ha -1 yield gain, t ha -1 Deszczowanie Sprinkling irrigation nie deszczowane non-sprinkling irrigated deszczowane sprinkling irrigated Fertilisation Pszenica jara Spring wheat Pszenżyto jare Spring triticale Banti Hena Migo Maja 150 1,30 1,10 0,97 1,06 300 1,90 2,05 1,90 1,56 450 2,70 2,50 2,27 1,90 150 2,63 2,33 2,20 2,10 300 3,57 3,60 3,57 3,02 450 4,17 4,07 3,97 3,78 Cena jednostkowa ziarna, zł t -1 Grain unit price, PLN t -1 510,00 380,00 Wartość przyrostu plonu, zł t -1 Yield gain value, PLN ha -1 nie deszczowane non-sprinkling irrigated deszczowane sprinkling irrigated 150 663,00 561,00 368,00 403,00 300 969,00 1045,50 722,00 593,00 450 1377,00 1275,00 863,00 722,00 150 1341,30 1188,30 836,00 798,00 300 1820,70 1836,00 1357,00 1148,00 450 2126,70 2075,70 1509,00 1436,00 Koszty deszczowania, zł ha -1 Costs of sprinkling irrigation, PLN ha -1 770,00 Koszty nawożenia, zł ha -1 Costs of fertilisation, PLN ha -1 150 178,00 300 356,00 450 534,00 Agricultura 2(2) 2003
2 D. Rakowski Tabela 7. Dochód rolniczy uzyskany z produkcji pszenicy i pszenżyta przy deszczowaniu i zróżnicowanym nawożeniu mineralnym Table 7. Farmer s income obtained from wheat and triticale production with sprinkling irrigation and varied mineral fertilisation Wyszczególnienie Specification Dochód rolniczy, zł ha -1 Farmer s income, PLN ha -1 Deszczowanie Sprinkling irrigation nie deszczowane non-sprinkling irrigated deszczowane sprinkling irrigated Fertilisation Pszenica jara Spring wheat Pszenżyto jare Spring triticale Banti Hena Migo Maja 150 485,00 383,00 190,00 225,00 300 613,00 689,00 366,00 237,00 450 823,00 741,00 329,00 188,00 150 393,00 240,00-112,00-150,00 300 694,00 710,00 231,00 220,00 450 843,00 772,00 205,00 132,00 Acta Sci. Pol.
Wpływ deszczowania i nawożenia... Cz. I. Plony ziarna 29 O wysokich przyrostach plonów ziarna zbóż jarych w wyniku tego zabiegu w latach suchych donoszą również Dzieżyc [1973], Jankowiak [1986], Maciejewski [1986], Dudek i Żarski [1991], Karczmarczyk i in. [1990], Grabarczyk i in. [1994] oraz Nowak [1995]. Jednak w latach o bardzo dużych opadach w okresach krytycznych zbóż nawadnianie może obniżać plony ziarna [Mazurek i Mazurek 1987, Bieszczad i Piotrowski 1992]. Przyrosty plonów pszenicy i pszenżyta uzyskane w przeprowadzonych badaniach były zbliżone do wielkości przytoczonych z literatury. Jedynie w roku 1998, najbardziej deficytowym w opady w okresie wegetacji spośród badanych lat, większe przyrosty plonów uzyskano w przypadku pszenicy jarej. Drugim obok deszczowania czynnikiem umożliwiającym otrzymanie wysokich plonów ziarna zbóż jest nawożenie mineralne. Na wzrost efektywności intensywnego nawożenia mineralnego pod wpływem deszczowania wskazuje wielu autorów, m.in. Biskupski i in. [1976], Mazurek i Mazurek [1987], Bieszczad i Piotrowski [1992], Rużyczka [1992], Koszański i in. [1994], Nowak [1996] oraz Koziara [1998]. W swoich badaniach stwierdzili, że plony pszenicy i pszenżyta były największe w obiektach nawożonych dawką 150 kg NPK ha -1 oraz nawadnianych. Stosowanie wyłącznie nawożenia powodowało wzrost plonów pszenżyta tylko do dawki 120 kg NPK ha -1. Dalsze zwiększanie dawek tego składnika w warunkach niskiego uwilgotnienia nie wpływało pozytywnie na wielkość uzyskiwanych plonów. Rezultaty przeprowadzonych badań własnych wskazują, że stosowane dawki NPK istotnie różnicowały wysokość plonów ziarna badanych gatunków zbóż. Należy podkreślić, że na glebach lekkich i ubogich tylko stosowanie wysokich dawek NPK oraz zapewnienie dobrych warunków wodnych stanowi gwarancję uzyskiwania wyrównanych i wysokich plonów zbóż. Efektywność ekonomiczna uprawy zbóż zależy od relacji cen płodów rolnych i kosztów środków produkcji. W naszym kraju te relacje są niewłaściwe i niekorzystne dla rolnika. Należy jednak podkreślić, że obok efektywności ekonomicznej ważny jest efekt społeczny zastosowanych zabiegów, wyrażający się wzrostem plonów. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że: deszczowanie pszenicy jarej powoduje istotne przyrosty plonów ziarna średnio o 31, a pszenżyta o 23%; znacznie lepsze efekty daje nawożenie mineralne, przyrost plonu wyniósł odpowiednio 88 i 66,5%. Równoczesne zastosowanie obydwu czynników zwiększa plony pszenicy o 140, a pszenżyta o 98%, niezależnie od testowanych odmian. Najlepiej plonującą odmianą pszenicy była Banti (7,07 t ha -1 ), natomiast pszenżyta Migo (8,00 t ha -1 ); produkcyjność nawozów mineralnych wzrasta pod wpływem nawadniania, a maleje wraz ze wzrostem dawki NPK; wyższe dawki nawożenia mineralnego zwiększają efektywność nawadniania; przeprowadzony uproszczony rachunek ekonomiczny wykazał, że w latach 1996-1998 uzyskany dochód rolniczy był wyższy z uprawy pszenicy niż pszenżyta. Jednak przy obowiązujących cenach ziarna zbóż przyrost plonu pod wpływem deszczowania i nawożenia nie był w stanie zrekompensować wyższych kosztów uprawy. PIŚMIENNICTWO Bieszczad St., Piotrowski M., 1992. Plonowanie pszenżyta jarego w warunkach deszczowania i zróżnicowanego nawożenia mineralnego. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Rolnictwo 32, 15-21. Agricultura 2(2) 2003
30 D. Rakowski Biskupski A., Bogdanowiczowa M., Dzieżyc J., 1976. Wpływ nawadniania i nawożenia mineralnego na plon i jakość ziarna odmian pszenic jarych i ozimych na glebach lekkich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 181, 269-287. Borówczak F., Maciejewski T., Grześ St., Szukała J., 1996. Efekty deszczowania i nawożenia azotem niektórych roślin uprawnych w warunkach Wielkopolski w latach 1989-1992. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 438, 103-110. Dudek St., Żarski J., 1991. Reakcja dwóch odmian pszenicy jarej (Henika, Kadett) na deszczowanie. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Rolnictwo 30, 81-89. Dzieżyc J., 1973. Ocena reakcji odmian pszenicy, ziemniaków, buraków i kapusty na nawadnianie i wysokie nawożenie w warunkach gleb lekkich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 140, 87-100. Dzieżyc J., Dmowski Z., Nowak L., Panek K., 1987a. Efekty i efektywność produkcyjna deszczowania roślin w uprawie polowej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 326, 27-41. Dzieżyc J., Nowak L., Panek K., 1987b. Dekadowe wskaźniki potrzeb opadowych roślin uprawianych w Polsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 284, 43-56. Dzieżyc J., Trybała M., 1989. Rola wody w intensyfikacji produkcji roślinnej na glebach lekkich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 377, 179-193. Grabarczyk St., 1987. Efekty, potrzeby i możliwości nawodnień deszczownianych w różnych regionach kraju. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 314, 50-64. Grabarczyk St., Dudek St., Grzelak B., Peszek J., Rzekanowski Cz., Żarski J., 1994. Możliwości produkcyjne gleby bardzo lekkiej w warunkach deszczowania. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 414, 145-152. Jankowiak J., 1986. Skutki występowania posuch i efekty nawodnień deszczownianych w zachodniej części niżu polskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 268, 341-353. Karczmarczyk St., Kaczmarek G., Kowalski W., Friedrich S., 1990. Plonowanie oraz wzrost i rozwój wybranych odmian owsa w zależności od deszczowania i nawożenia mineralnego. Cz. I. Plony ziarna. Szczec. Rocz. Nauk., Nauki Przyr. Roln. 5 (2), 22-26. Koszański Z., Podsiadło C., Roy M., Zbieć I., 1994. Reakcja zbóż jarych na deszczowanie. Mat. konf. Instytutu Techniki Rolniczej, AR Szczecin, 145-148. Koziara W., 1998. Plon i wartość siewna pszenżyta jarego w zależności od deszczowania, sposobu uprawy i nawożenia azotem. Zesz. Nauk. AR w Szczecinie, Rolnictwo 187, 65-69. Maciejewski T., 1986. Wpływ deszczowania i gęstości siewu na plonowanie pszenicy jarej. Rocz. AR w Poznaniu, Rolnictwo CLXXI, 15-23. Mazurek J., Mazurek J., 1987. Wpływ wysokich dawek NPK na plonowanie odmian pszenicy jarej w warunkach sztucznego nawadniania. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 181, 243-249. Nowak L., 1995. Deszczowanie roślin w ujęciu regionalnym. Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Konferencje IX, 47-52. Nowak L., 1996. Efekty deszczowania pszenżyta ozimego w rejonie Dolnego Śląska. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 438, 117-123. Nowak L., Trybała M., 1995. Efekty produkcyjne nawadniania i nawożenia mineralnego wybranych odmian jęczmienia jarego na glebie lekkiej, Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, Rolnictwo 267, 151-159. Rużyczka A., 1992. Wpływ deszczowania i zróżnicowanego nawożenia azotowego na wysokość i jakość plonu pszenżyta uprawianego na glebie lekkiej. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Rolnictwo 32, 125-131. Żarski J., 1992. Efekty deszczowania zbóż jarych na glebie bardzo lekkiej. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Rolnictwo 32, 101-111. Acta Sci. Pol.
Wpływ deszczowania i nawożenia... Cz. I. Plony ziarna 31 EFFECT OF SPRINKLING IRRIGATION AND MINERAL FERTILISATION ON YIELDING OF SOME SPRING WHEAT AND SPRING TRITICALE CULTIVARS ON LIGHT SOIL PART I. GRAIN YIELD Abstract. The three-year (1996-1998) field experiment studied the effect of irrigation and mineral fertilisation on yielding in spring wheat and spring triticale cultivated on light soil. The productivity of 1kg of mineral fertilisers and 1mm of sprinkling irrigation was also analysed. The weather conditions were recorded at the experiment station located at the site of the experiment. A supplementary irrigation increased the spring wheat grain yield by over 30% (1.31 t ha -1 ), and triticale by 23% (1.21 t ha -1 ). Intensive mineral fertilisation increased the wheat grain yield by 88% (2.89 t ha -1 ) and triticale by almost 67% (2.77 t ha -1 ). The productivity of 1mm of water applied and mineral fertilisation were higher in wheat than triticale. A simplified economic analysis showed that a decrease in grain yield due exposed to sprinkling irrigation and fertilisation could not compensate for higher production costs at current cereal prices. Key words: sprinkling irrigation, fertilisation, spring wheat, spring triticale Dariusz Rakowski, Zakład Produkcji Roślinnej i Nawadniania Akademii Rolniczej w Szczecinie, ul. J. Słowackiego 17, 71-434 Szczecin, e-mail: drakowski@tstd.pl Agricultura 2(2) 2003