XIV Sympozjum Polarne, Lublin 1987 Instytut Geografii Uniwersytet M. Kopernika, Toruń ZDZISŁAW PREISNER Charakterystyka dwóch typów lodowców himalajskich na przykładzie lodowców Lining i Kimshun (dolina Langtang, Himalaje) The characteristic of two types of himalayan glaciers on the example of the Lirung and Kimshun Glaciers (Langtang Valley, Nepal Himalayas) Region Langtang Himał położony jest we wschodniej części basenu rzeki Gandaki, na południowym skłonie Wysokich Himalajów. Jest to strefa graniczna między Chinami a Nepalem, leżąca około 60-80 kmreipółnoc od stolicy Nepalu, Kathrmndu. Region należy do silnie zlodzonych, podobnie jak cały obszar Himalajów położonych na wschód od masywu Annapurny, dokąd sięgają wpływy wilgotnego monsunu letniego powodującego duże opady śniegu, zasilające pola firnowe, W tej części łańcucha Himalajów, Watanabe (1976) wyróżnia dwa podstawowe typy lodowców w oparciu o ich położenie w stosunku do głównego grzbietu Himalajów, a mianowicie: nepalski i tybetański. Lodowce typu nepalskiego, położone na południowym skłonie Himalajów są znacznie lepiej zasilane w świeże masy śniegu i lodu, stąd mają większe d ługości i schodzą na tereny leżące niżej npm. Lodowce typu tybetańskiego leżące po przeciwnej, północnej stronie gdzie wilgotne masy powietrza docierają już w bardzo małym zakresie, są krótkie, zaś ich czoła spoczywaj ą na znacznie wyższych wysokośdachnpm. Innego podziału lodowców w Himalajach Nepalu dokonał Moribayaslii (1974), opierając się zkolei na morfologicznjra- charakterze powierzchni lodowca. Wyróżnia on również dwa typy lodowców, lodowce typu С (dean czysty) - pozbawione pokrywa materia łu morenowego na powierzchni oraz lodowce typu E> (debris cover pokrywa.gruzowa), których znaczna część powierzchni, głównie jęzora lodowcowego pokryta jest zwartą pokrywą takiego materiału. Zastosować można również dja lodowców himalajskich klasyfikację zaproponowaną przez UNESCO/I ASH w 1970 г., wyróżniającą 9 podstawowych typów. Lodowce himalajskie podobnie jak lodowce w innych ztodowaoonych obszarach Ziemi, podlegały podobnym procesom zmian wielkośd ich powierzdini, zasięgu czół, miąższości. Dotyczy to zarówno starszych okresów zlodowaceń, jak również ostatniego tzw. Małej Epoki lodowej", który trwał mniej więcej od wieku XHI do drugiej połowy XIX \v. Zmiany klimatyczne polegające na ochłodzeniu się klimatu, spowodowałyrozwójlodowców i pokryw lodowych, które w wielu obszarach inia ły największy zasięg w całym holocenie. Oct przełomu wieków XIX i XX do chw ili obecnej lodowce. himalaj&ie.są w recesji, chociaż notije się w niektórych przypadka ch okresy krótkotrwałych awansów czy też okresy stagnacji. Fushimi i Ohata (1980) wyróżniają w regionie Dudh Kosi cztery grupy lodowców: lodowce nasuwające się od 2 do 7 m rocznie, lodowce stagnujące z możliwą fluktuacją w zakresie od 2 do 2 m, lodowce recesyjne ok. 2 m rocznie oraz lodowce o nierównomiernych zmianach w poszczególnych częściach czoła. * Jakkolwiek praca nie dotyczy rejonów polarnych, redakcja zdecydowała się umieścić ją w materiałach Sympozjum. Zc względów technicznych dokonano skrótów tekstu i nie zamieszczono fotografii.
206 W badanym obszarze zwanym Doliną Langtang, gdzie autor przebywałw ramach Wyprawy Geograficznej LangtangSS" zorganizowanej przez Instytut Geografii Ш К i Studenckie Koło Naukowe Geografów', znajduje się po obu stronach doliny 46 lodowców. Rozmieszczenie ich w regionie nie jest równomierne. Skupiają sę one głównie we wschodnią części doliny. Większe rozmiary osiągają lodowce po stronie północnej. Największy z nich lodowiec Langtang пи 30km 2 powierzchni, 18 km długości i ok. 1 km szerokośd. W północnej częściregionuw obszarze otoczonym masywami Langtang iirurrg (7243 m npm) i Kimshun (6745 mnpm) występują dwa lodowce, które są klasycznymi przedstawicielami dwóch typów wyróżnionydr przez Moribayishi: lodowiec Lirurg typ D i lodowiec Knrehun typ C. LODOWIEC L1RUNG Lodowiec położony jest w północnej, bocznej dolinie środkową partii Doliny Langtang (dł. geogr. 85 33', szer. geogr. 28 15'), otoczonej masywami wznoszącymi się do wysokośa 60007000 mnpm. Zajmuje powierzchnię 10,5 knr,jegodhgość wynosi 6,5 km, a przedętra szerokość ok. 400 m_ Nąwyższa jego część leży na wysokości 6100 m npm, zaś czołowa na wys, 4000 m npm. Polefirnowe lodowca schodzi ae ścian masywu Langtung Lirurg (wysokość względna 2500 m) oraz z przełęczy oddzielającej Langtang Lirurg od masywu Kimshun. Pble firnowe jest гшепо nachylone, silnie uszczelnione i pozbawione materiału takiego. U podnóża ścian skalnych przechodzi lodospadami w jęzor lodowcowy, skierowany w partii początkowej na SE, potem na S, zgodnie z kierunkiem os; doliny. Silnie uszczdinione lodospady o szerokości od kilkudziesięciu do kilkuset metrów w partrachdolnydi znacznie sięrozszerzają, przybierając formę stożkową. Szczeliny tutaj zamykają się i powierzchnia staje się bardziej wyrównana. Już w partii początkowej jęzor pokryty jest zwartą pokrywą moreny powierzchnfcwej. Tworzy ją materiał różnoziarnisty, włącznie z dużymi głazami o średnicy powyżej 2 m Powierzchnia lodowca jest w tej części Idcko fausta, o deniwelacjach 2 do 3m,a pokrywa materiału osiąga kilkadziesiąt centymetrów miąższości. Kilkaset metrów dalej deniwelacje wzrastają do 4-5 m, występną odsłonięcia lodu lodowcowego, w formie klifów lodowych o wysokośa 8-10 m. Dominują klify zwrócone w st ronę północną, strome (60-80 ). Klify o ekspozycji południowej ulegają szybkiemu niszczeniu pod wpływem promieni słonecznych. Dalej, w dół jęzora 3ość klifów." lodowych wzrasta. Powierzchnia jest jeszcze bardziej urozmaicona. Jedno z odsłonięć jest ścianą dł. 250 m przecinającą w poprzek jęzor lodowcowy. Poszczególne warstwy lodu budującego ścianę są sonie sfalowane. Pb powierzchni klifów zsuwa sięftateriał пюгепу powierzctaśowej i gromadzi u idi podnóża w formie małych stożków usypiskowych. Miąższość pokrywy stipragfeqalixj zwykle wała się w granicach w* 30 do 40 cm. W paliach bocznych jęzora, na kontakde z podnóżem ścian moren bocznych, występuje duże mgromadzeniegruł»okruehowego materiału skalnego. podwdzącego z. obrywow i osuwisk powstających na stromych zboczach moren bocznych. Partie końcową lodowa stanowią ptgórki lodowo-moraшс o wys. 2 do 5 m. Jest to strefa zupełnie już mirtvwgo lodowca. Miąższość lodowca jest niewielka. Na podstawie analizy kształtu doliny, którą lodowice wypełnia, з także 'wysokości klifów występujących na jego powierzchni, mleży przypuszczać, że jego miąższość w partii górnej dochodzi do 100 tri, za ś w środkowej 20-35 m, a w końcowej tytko 3 do 5 nt Po obu stronach jęzora lodowca wykształciły się wały moren bocznych zbudowane z osadów drobnoziarnistych i głazów o średnicy do 2 m. Morena boczm wschodnia jest wałem mającym w partii początkowej zbocze zewnętrzne o wys. 2 do 3 m, porośnięte ro^innóśdą. Tak mała wysokość
207 jest wynikiem bezpośredniego kontaktu z aktywnym, ciągle zwiększaj ącym swoje rozmiary, stożkiem usypiskowym. ZboczE wału od story lodowca пи ok. 12 do 15 mi nachylenie do 20 i podobnie jak grzbiet wału lokalnie porozcinane erozyjnie. Dalej w dół jęaora zbocze wału morenowego ma wysokość dc. 20 m, zaś jego nachylenie wynosi 20 do 25. Zbocze zewnętrzne oddalone jest tutaj od ścian doliny w związku z tyra wzrasta jego wys. do 5-8 ja Miejscami grzbietwału jest podwójny, przy czym grzbiet zewnętrzny jest niższy od wewnętizntgo.tźla iytuacja wynikać może z podpiętrzenia ostdc'jw moreny bocznej wewnętrznej w czasie oscylacyjnego nasunięcia lodowca, które nastąpi ło po wczcśokjszym wykszta łceniu się grzbietu zewnętrznej moreny. O arakt ervstyczi ic j est również występowanie na zboczach zewnętrznych cgiomnydi głazów o średnicy 3 do 4 m. W partii końcowej, wał moreny bocznej przechodzi bez wyraźnej granicy w morenę czołową. Morem boczna zachodnia, w strefie początkową ma wysokość 25 mi na krótkim odcinku zmienia kierunek z NW na SE i dakj na S. Niskie zbocze zewnętrzne moreny porośmęle jestroślinnośdą, zaś wewnętrzne bardzo strome, zbudowane z ossdćw morenowych,różmziamistydiz licznie występuj ącymi głazami o średnicy kfficudziesiędu caritymrtraw. Eb zbocza moreny w dolnej jego partii przylega wa ł młodszą moreny bocznej, mający 6 do 8 rnwysokośd, wąski grzbiet, bardzo krótkie zbocza zewnętrzne i stroms zbocza wewnętrzne, od strony lodowca. Ibwstartie tego wału może być skutkiem najmłodszą oscylacji, nasunięcia jęzora lodowca. Dalej w dół lodowca wał ten stopniowo przechodzi w strome zbocze (ok. 30 ), starszą moreny bocznej pozbawione roślinnośd z zaznaczającymi się dosyć wyraźnie naprzemianległymi pasami zbudowaryrti z drobnego osadu morenowego, mające miąższoścok. 1 moraz z grubszego materiału o rraążsaośd do kilku m. Również tutaj wał moreny bocznej kskame r e grzbiet podwójny (oddalenie między grzbietami wynosi 5 do 8 m). Dalej w dół lodowca w partii pezyczołówej i w strefie kontaktu z moreną czołową, zbocze moreny staje się coraz niższe i ma łagodniejsze mdiyjenie, porośnięte jestroślinrośdą. W partiach końcowych wewnętrzne zbocza obu moren bocznych mająjuż tylko 2 do 3 m wysokośd, a ich wały szeroki grzbiet. Jedynie po stronie wschodniej wzrasta wysokość 2bocza zewnętrznego do 20 m, co wynika z dużej już w tej części odległośd od śdan skalnych doliny. Końcową strefę wewnętrzną pomiędzy wałami moren bocznych i moreną czołową zajmie płaska powierzdmia śandrowa, zasłana drobnymi osadana fluwiogbqalnyrra. Ciągła ich akumulaga przez cieki ablacyjne powodowała stopniowo podwyższanie się ją poziomu. Tak wysokie położenie poziomu sandrowego spowodowane jest również podpardem przez pokrywy blokowe poprzednich zlodowaceń,które występują także dalej w dnie doliny, ale już poza zasięgiem kxlowca. z okresu łej Epoki Lodowej. Poziom sandrowy lokalnierozcinanyprzez odki ablacyjne. Zbocze moreny czołowej o wysokości ok. 20 m od strony połudmewejrozdętejest wąirozem, który odprowadza wody ablacyjne. Końcowa partia lodowca oddalona jest od moreny czołowej o ok. 300 m LODOWIEC KJMSHUN Lodowiec Kimshun położony jest na wsdiodnim zboczu masywu o tej samej nazwie, wznoszącego się powyżej 6000 ni npm(dł. geogr. 85 35', szier. geogr. 28 15'). Lodowiec zajmuje powierzchnię 5 j6 km 1, ma dłigość ok. 10 km i średnią szerokość ok. 600 m. Najwyżej leżąca jego cześć sięga бзштпрт, czoło zaś spoczywa ru wyałkośd 4200 m npni Ibtefirnowe zajnrsje starą, spłaszczoną powierzchnię planacyjrsą, występującą na wsdiód od wierzdiolka KinKhiffi. o dłigośd 4 km i szerokośd 1 kra Z tego obszaru schodzi on st romym lodospadem o pówirrzdmi bard/o «к т о spękanej i uszcaelinioną. Jęaor przedska się przez wąskie zagłębienie w zboczu skalmm a rcsi ępnie
208 zajmuje mocno pochyloną część podstokową na którejrozszerzając się tworzy partię czołową kształtu wachiarzowatego. Jest to lodowiec typu C, gdyżrajego powierzchni nie występuje materiał morenowy. Czoło lodowca, jest- silnie potrzaskane i пв charakter klifu o długości dc. 400 m, od którego odrywają się bryty Jodu i staczają» i? w dół po wygładadi skalnych. Wysokość klifu wynosi obecnie 8 do 15 m. 3 w jego dolnej części gromadzą się osady morenowe, w formie poziomych pasów lokalnie zaburzonych. Miąższość tych osadów wynosi 1,5 do 2 m. Pasy morenowe przedzielone są czystym lodem, którego warstewki mają niewielką miąższość. Powierzchnia mutonu pokryła jest Ш г а е płatami moreny dennej, zbudowanej z osadów różnoziarnistych, dobrze obtoczonych. Strefą rmrginalną zamykają dwa, stosunkowo krótkie wały moren bocznych i wał moreny czołowej. Obecnie czoło leży w odległości ok. 250 do 300 mod grzbietu wału moreny czołowej. Morena boczna po stronie zachodniej jest wałem zaczynającym się w strefie kontaktowej ze ścianą skalną. Zbocze wału od strony lodowca jest bardzo strome (25 ),o wysokości 15 do 20 ni Ulega ciągłemu procesowi niszczenia na śkuiek powstających obrywów i osuwisk, głównie osadów gmboziarnistych. Morena boczna po stronie wschodniej lodowca, w partii początkowej ma wysokość ok. 20 m, potem w kierunku moreny czołowej nieco maleje do 12 m. Zbocze zewnętrzne jest strome, zaś wewnętrzne stosunkowo łagodne. U podnóża stoku moreny występuje st refa pagórków i krótkich wałów morenowych wypełniających przestrzeń aż do krawędzi aktywnego lodu. Wał moreny wschodniej ma miejscami podwójny grzbiet, co świadczyć noże o dwóch nasumęciach w ostatnim okresie. Całą strefę przedpola pomiędzy podstawą mutonu skalnego, na którego powierzchni spoczywa obecnie czoło lodowca a wałami moren bocznych i czołowej, wypełnia duża ilośćgrobookruchowego materiału irore nowego, zgłazami o średnicy do 3 m. W środkowej części przedpola u podstawy wału noreny czołowg występie jezioro marginalne o rozmiarach 100 na 200 m. Zbiera ono wody ablatyjne spływające korytami wydętymi w powierzchni mutonu. Wody te odpływają poprzez przełom w środkowej częśd noreny czolowcj i łączą się z systemem rzeki Langtang Khola. Łukowaty wał moreny czołowej ma wysokość od 15 do 25 m, szerokość u podstawy 50 do 70 mi pokryty jest dużymi głazami po stronie wewnętrznej. Podana powyżej cliaraktcrystyka dwóchtod<mxwodnuermychtypósv występ^ąc)rch w Dolinie langtang wskaage na znaczne ich zróżnicowanie. UT1.RATURA Fushimi H., Ohata Т., 1980, Fluctuations of glacicrs from 1970 to 1978 in the Khumbu Hirnal, Seppyo vol 41, Special issue s. 71-81. Móribayashi S., 1974. On t he characteristics of Nepal Himalayan glaciers and their recent variations, Seppyo vol. 36 s. 11-21. Preisner Z., 1987, Japońskie badania giacialogieznc i klimatologiczne w. Himalajach Nepalu, Czasop. Geogr., nr 1 (w druku). Watanabe O., 1976, On the types of glaciers in the Nepal Himalayas and their characteristics, Seppyo vol. 38, Spccial issue, s. 10-16. SUMMARY In the N t p d Himalayas there are about 15,000 glaciers, different types and sizes Watanabe (1976) di. tieguis&es ł»-ołj-рек Nepal type glaciers" and Tibet type glaciers". The lowlest elevation of the c' ot the fojincx type к lower than that of the latter type. The ienght of the former type is longer
than that of the latter type. Moribayashi (1974) base on the surfacc morphology, classifies glaciers into two types: type D - debris covered surface of glacier and type С - clean, debris free surface of glacier. The Langtang Valley is the region in the border zone, 60-80 km northward from Katbmandu, in which there are 46 glaciers. In this articlc are described two glaciers from northern part of the Langtang Valley, type D - Lining Glacier and type C' - Kimshun Glacier. Lirung Glacier. The area of the glacier is 10.5 km 2, the length 6.5 km, width 400 m, highest elevation 6400 m isi, lowest elevation 4000 m a.s.l. The glacier consists of two parts: the accumulation area in form of several ice falls going down on steep slopes of Langtang Limns (7243 m a.s.!.} and western slope of Kimshun (6745 m a.s.l.) and ablation area glacicr tongue with debris covered surface. According to glacier surface features was distinguished four zones: upper part of glacier tongue with undulating surface, denivelatiofts 2-3 m, second zone-down glacier - deniveiations 4-5 m. with ice cliffs 8-10 m high mainly northward faced, third zone-denivelaiions 4-6 m, there are thefunnelshapped hollows with lakes and walls as ice cliffs, fourth zone - near terminal part of glacier tongue moraines cones with ice core, bight 2-5 m. The dead icc zone spreads form the terminus of glacier tongue to several hundred m. ujjglacier. Lateral moraines are long, inner slope are steep with higlvt 10-20 m, outer slope 3-15 m hight. Localy moraine ridges have a double crest (from cause oscillations of gfacicr tongue). The terminal moraine has a small arch with gently inner slope. Kimshun Glacier. The area bf the glacier is 5.6 km 2, the length 10 km, width 600 m, highest elevation 6300 m a.s.l, lowest elevation 4200 m a.s.l. The upper part of glacier fills up a shallow depression 1 km wide and 4 km long, formed by the erosion of ancicnt high planation. From this area goes down as the ice fall with crevassed surfacc and a steep slope to about 30. The terminus is fansltaped with marginal ice cliff, 8-15 m hight. The surface of the glacier is debris free. The lateral moraines are short, with very quickly grown нр a high, from contact with rock wall to transition to terminal moraine. Maximum hight is about 20 m. The terminal moraine is.15-25 m hight and have a shape a long arch. The central part of marginal zone fills up the marginal lake. 209