Fot. 50. Łąka wilgotna przy zabudowaniach Niemodlina, (powierzchnia F); ( fot. D. Strząska). Fot. 49. Szuwary wielkoturzycowe oraz łąki wilgotne zarastające szuwarem trzcinowym na Łąkach Niemodlina (fot. D. Strząska). 6.6.7. Proponowany sposób ochrony W celu zachowania mozaiki siedlisk łąkowych w opisywanym kompleksie, a także ze względu na występowanie gatunków ptaków zależnych od wysokiego poziomu wód oraz występowanie modraszków należy dostosować terminy koszeń do najcenniejszych elementów środowiska. Szuwary wielkoturzycowe (powierzchnia F) - w celu powstrzymania sukcesji ekologicznej - należy kosić raz na 3-5 lat w terminie 1.09 30. 09. Występujące w szuwarach niewielkie płaty inwazyjnych nawłoci należy selektywnie kosić w lipcu, a ściętą nawłoć wywozić poza powierzchnię łąkową. Jeszcze lepszym sposobem byłoby wyrywanie inwazyjnych gatunków nawłoci i wywożenie roślin poza powierzchnię łąkową (w terminie lipcowym). Płaty powierzchni A, na której występują inwazyjne gatunki nawłoci, należy kosić dwukrotnie w roku w terminie od 15.06. do 15.07 i od 1.09-30.09, aż do ustąpienia nawłoci. Łąki zmiennowilgotne nieużytkowane, na których nie występuje nawłoć (powierzchnia A, C, E) należy kosić w terminie od 15.09 do 30.10, raz na dwa lata. W pierwszym roku po przywróceniu użytkowania na łące zmiennowilgotnej (powierzchnia A) dopuszczalne jest jej dwukrotne skoszenie, przy czym pierwszy termin koszenia należy wykonać w okresie od 1-szego do 30-stego czerwca, ze względu na występowanie na tej powierzchni modraszków. Następnie łąkę tę można kosić w terminie 15.09-30.10. W kolejnych latach dopuszczalne jest wyłącznie koszenie w okresie 15.09-30.10, najlepiej raz na dwa lata. Łąkę wilgotną (powierzchnia B) należy kosić raz w roku w terminie od 1.07 do 30.07. Na wszystkich koszonych powierzchniach ważne jest egzekwowanie przestrzegania przez rolników zasad prawidłowego użytkowania łąk. Przede wszystkim niedopuszczalne jest mulczowanie biomasy i pozostawianie jej na powierzchni łąkowej, tak jak ma to miejsce obecnie, na przykład na powierzchni A. Biomasę należy zebrać do dwóch tygodni po skoszeniu i usunąć z powierzchni łąki. Oddzielnym problemem są zalesienia powierzchni łąkowych. Obecnie najbardziej zasadne, pilne i pożądane jest odlesienie powierzchni łąkowej E, gdzie olchy są najmłodsze, a w runi występuje wiele gatunków wskaźnikowych dla łąk zmiennowilgotnych. Po odlesieniu łąkę należy kosić w terminie od 15.06 do 15.07 i od 1.09 do 30.10, dwa razy w roku, aż do ustąpienia inwazyjnych gatunków nawłoci. Następnie łąkę tę należy kosić w terminie 15.09-30.10, raz w roku. Odlesienie pozostałych powierzchni jest mało realne ze względu na wiek olch (min. 10 lat), ale zabieg ten również jest wskazany. Poza nasadzeniami olchy czarnej, w północnej części opisywanego kompleksu łąkowego dochodzi do zarastania powierzchni przez kępy drzew i krzewów ze względu na nieużytkowanie łąk. Należałoby usunąć nadmiar roślinności sukcesyjnej (większych, zwartych powierzchni młodych drzew i krzewów) z uformowaniem odpowiednich kęp krzewów i zadrzewień i pozostawieniem pojedynczych krzewów. ŁĄKI NIEMODLINA 122 123
6.7. ŁĄKI NIEMODLINA Łąki Niemodlina możemy podzielić na cztery duże powierzchnie otaczające tę miejscowość. Powierzchnię nr 1 stanowią łąki położone na północny-wschód od Niemodlina, powierzchnia nr 2 to łąki ciągnące się wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej na północy Niemodlina, powierzchnia nr 3 to największy kompleks łąk znajdujący się w północno-zachodniej części Niemodlina, a powierzchnia nr 4 to łąki zlokalizowane na południu Niemodlina, przy Ścinawie Niemodlińskiej. Kompleksy łąkowe w kilku miejscach przecięte są zarastającymi rowami. Otoczone są głównie polami ornymi i położone blisko zabudowań. Większość powierzchni od wielu lat jest nieużytkowana i następuje ich powolna degradacja, mimo to łąki wokół Niemodlina posiadają wysoką wartość ze względu na występującą tu awifaunę. 6.7.1. Zbiorowiska roślinne Powierzchnia nr 1 (łąki na północny-zachód od Niemodlina) Największą powierzchnie zajmuje szuwar wysoki Phragmition reprezentowany przez zespół trzciny pospolitej Phragmitetum australis (powierzchnia A). Prawdopodobnie większość tego obszaru jeszcze kilkanaście lat temu stanowiły użytkowane kośnie łąki. Ze względu na zaprzestanie użytkowania oraz silne uwilgotnienie, łąki zostały zdominowane przez trzcinę pospolitą Phragmites australis. Jedynie w zachodniej części tego kompleksu (powierzchnia B) utrzymuje się siedlisko łąkowe, zbudowane z mozaiki łąk świeżych, wilgotnych, turzycowisk oraz zarośli mozgi trzcinowatej. Łąki te od wielu lat nie były użytkowane i powoli wkracza na nie trzcina pospolita, a także na razie pojedyncze egzemplarze gatunków inwazyjnych, takich jak nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia. Z traw dominuje tu mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis. W miejscach bardziej wilgotnych wykształca się turzycowisko z dominacją turzycy zaostrzonej Carex gracilis. Od dwóch lat niewielki płat (powierzchnia C) jest koszony. Wcześniej zdominowany był przez trzcinę pospolitą Phragmites australis. Przywrócenie koszenia pozwoliło powrócić tu szlachetnym gatunkom roślin. Na łące tej rośnie m.in. bodziszek łąkowy Geranium pratense, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, sitowie leśne Scirpus sylvaticus oraz czosnek kątowaty Allium angulosum. Obecnie łąkę tę zakwalifikowano jako łąkę wilgotną, ale w przypadku jej dalszego użytkowania może się okazać, że należy ją zakwalifikować jako łąkę zmiennowilgotną, a nawet selernicową, na co może wskazywać stwierdzenie czosnku kątowatego. Największą powierzchnię wśród powierzchni nr 1 zajmuje wspomniany wcześniej zespół trzciny pospolitej, jednakże w miejscach, gdzie stagnuje woda, wykształca się zespół pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae, a na niewielkich powierzchniach szuwar mannowy Glycerietum maximae. Oba typy szuwarów tworzą z szuwarem trzcinowym mozaikę siedlisk, która sprzyja występowaniu ptaków związanych z trzcinowiskami. Powierzchnia nr 2 (łąki ciągnące się wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej na północ od Niemodlina) Jest to najmniej cenna siedliskowo powierzchnia występująca w okolicy Niemodlina. Większość powierzchni łąkowych została zamieniona na pola orne, na części został utworzony tor dla motorów i kładów, a część która pozostała jest zdominowana przez inwazyjne gatunki nawłoci i nie stanowi obecnie siedliska łąkowego. Z cenniejszych fragmentów można wyróżnić tutaj niewielkie płaty łąk wilgotnych występujących przy drodze asfaltowej prowadzącej do Nowych Gościejowic (powierzchnia D) oraz łąkę zmiennowilgotną, zlokalizowaną w północnej części powierzchni nr 2 (powierzchnia E). Łąka jest silnie zdegradowana poprzez duży udział inwazyjnych gatunków roślin, w tym trzech gatunków nawłoci. Jednakże w dalszym ciągu występują na niej gatunki charakterystyczne dla łąk zmiennowilgotnych, takie jak trzęślica modra Molinia caerulea, bukwica zwyczajna Betonica officinalis czy krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Powierzchnia nr 3 (łąki na północny-wschód od Niemodlina) Pod względem występowanie siedlisk jest to najcenniejszy kompleks łąkowy w okolicach Niemodlina. O wartości tego obszaru decyduje duża wilgotność łąk oraz zróżnicowanie siedlisk. Na powierzchni tej dominują łąki wilgotne oraz turzycowiska, niestety część łąk została zdominowana przez trzcinę pospolitą Phragmites australis oraz inwazyjne gatunki nawłoci. Część łąk jest użytkowana i są to przede wszystkim dobrze wykształcone łąki wilgotne. Najlepiej wykształcone są łąki zlokalizowane przy samych zabudowaniach Niemodlina (powierzchnia F). Są to łąki użytkowane. W runi dominują rośliny charakterystyczne dla łąk wilgotnych, takie jak ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, sitowie leśne Scirpus sylvaticus oraz krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Wśród traw dominują: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis i kłosówka wełnista Holcus lanatus. Podobny skład gatunkowy posiadają łąki położone na północ od powierzchni F (powierzchnia G). Jednakże łąki te od wielu lat nie były użytkowane i zaznacza się wśród nich większy udział turzyc i sitów, a mniejszy niektórych gatunków traw, np. kłosówki wełnistej Holcus lanatus, a także powolna ekspansja trzciny pospolitej Phragmites australis. Na zachód od tych łąk występuje mozaika łąk wilgotnych i turzycowisk (powierzchnia H), a także zbiorowisk z manną mielec Glyceria maxima. Na tej powierzchni w dużej części łąki wilgotne zostały zdominowane przez trzcinę pospolitą Phragmites australis, jednakże w runi utrzymują się w dalszym ciągu gatunki charakterystyczne dla łąk wilgotnych. Spory udział mają tutaj również inwazyjne gatunki nawłoci, w dużej części jest to nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia, która nie degraduje tak silnie siedliska jak nawłoć późna Solidago gigantea i kanadyjska Solidago canadensis. Wschodnia i północna część obszaru zdominowana jest przez trzcinę pospolitą Phragmites australis oraz inwazyjne gatunki nawłoci. Wschodnia część (powierzchnia I) została w roku 2014 skoszona. Dalsze koszenia mogą przywrócić istnienie tu siedlisk łąkowych. Na wyniesionym terenie w centralnym punkcie powierzchni nr 2 występuje łąka świeża (powierzchnia J). W roślinności dominują typowe gatunki dla Arrhenatherion elatioris, takie jak rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kłosówka wełnista Holcus lanatus, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum oraz komonica zwyczajna Lotus corniculatus. Łąka jest zdominowana przez trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. Powierzchnia nr 4 (łąki na południe od Niemodlina) Powierzchnia ta składa się z dwóch części. We wschodniej części kompleksu łąkowego (powierzchnia K) dominują szuwary wielkoturzycowe Magnocaricion reprezentowane przez zespół z turzycą zaostrzoną Caricetum gracilis, miejscami występuje szuwar mannowy Glycerietum maximae. W roślinności duży udział ma tojeść pospolita Lysimachia vulgaris i sitowie leśne Scirpus sylvaticus. Szuwary poprzecinane są powierzchniami z trzciną pospolitą Phragmites australis. Występują tu kępy drzew i krzewów. Od południowej strony szuwary graniczą z polami ornymi. Powierzchnia ta w żaden sposób nie jest użytkowana. Poziom wody jest bardzo wysoki. Dalsze nieużytkowanie tej powierzchni może spowodować zupełną jej dominację przez trzcinę pospolitą Phragmites australis. Część zachodnia powierzchni nr 4 to mozaika różnego typu łąk, które od wielu lat były nieużytkowane (powierzchnia L), w związku z tym częściowo wykształcają się tu ziołorośla połąkowe. Poza ziołoroślami występują tu zdegradowane łąki świeże, łąki wilgotne, turzycowiska i zarośla z dominacją mozgi trzcinowatej Phalaris arundinacea. W wyniku braku użytkowania przez ostatnie lata powierzchnia L została zdominowana przez inwazyjne gatunki nawłoci. Poza tym na łące tej licznie występują gatunki zaroślowe: kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, przytulia czepna Galium aparine, żywokost lekarski Symphytum officinale, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica oraz ostrożeń polny Cirsium arvense. Roślinność ta świadczy o występowaniu silnych zaburzeń na tej powierzchni oraz o wysokim stężeniu azotu w glebie i nieużytkowaniu łąk. W miejscu, gdzie podłoże jest znacznie wilgotniejsze, rosną sity Juncus sp., sitowie leśne Scirpus sylvaticus oraz oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris. 6.7.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Występują tu górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510, nieużytkowane od kilku lat, zdegradowane i częściowo zdominowane przez inwazyjne gatunki roślin, takie jak trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. 6.7.3. Cenne gatunki roślin Na powierzchni C występuje czosnek kątowaty Allium angulosum - gatunek umieszczony na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) i na obszarze Polski uznany za narażony (kategoria zagrożenia V). Na nieużytkowanych łąkach na powierzchni K występuje oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris. 124 125
6.7.4. Bezkręgowce 6.7.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono występowanie krwiściągu lekarskiego i wilgociolubnych gatunków szczawiów. Krwiściąg lekarski obecny był w niewielkiej ilości na powierzchniach nr 1 i 3. Na powierzchni nr 1 występował porastając głównie brzegi rowów melioracyjnych przy drodze do Nowych Gościejowic, a na powierzchni nr 3 na podmokłej łące (powierzchnia F); na obu powierzchniach był nieliczny. Szczawie występowały regularnie wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej na powierzchni nr 1, a także w niewielkiej ilości na powierzchni nr 3. 6.7.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous - wykazany na dwóch z trzech badanych powierzchni. Motyle bardzo nieliczne w stosunku do rozmiaru powierzchni. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były złe - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek, jednak w bardzo małych ilościach. Obszar nie jest izolowany od sąsiednich populacji motyla. Obszar zarasta ekspansywnymi bylinami i siewkami drzew, co stanowi główne zagrożenie dla motyli na tych powierzchniach. Tab. 28. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Łąki Niemodlina. Powierzchnia Wskaźnik Miara Opis Ocena 1 Liczba obserwowanych osobników Liczba osobników/100 m Prowadzono transekt 200 metrów. Obserwowano odpowiednio 7 motyli podczas najliczniejszej kontroli. Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 800 m. 3 Liczba obserwowanych osobników Liczba osobników/100 m Prowadzono transekt 100 metrów. Obserwowano odpowiednio 4 motyle podczas najliczniejszej kontroli Izolacja km Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 800 m. FV FV 6.7.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab.29. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia Wskaźnik Miara Opis Ocena 1 Powierzchnia 50 ha Obszar obejmuje trzcinowiska i zarastające łąki. FV Dostępność roślin żywicielskich Dostępność mrówek gospodarzy Zarastanie ekspansywnymi bylinami Zarastanie przez drzewa/krzewy <5% Pojedyncze krwiściągi lekarskie porastające przydrożne rowy melioracyjne. Stanowisko niewielkie, jednak istotne jako korytarz migracyjny dla gatunku. Przydrożne rowy melioracyjne umożliwiają modraszkom przemieszczanie się pomiędzy sąsiadującymi stanowiskami. - Nie badano. - >50% Wysokie procent zarastania przez byliny (głównie przez inwazyjne gatunki nawłoci). Dużą część obszaru stanowią trzcinowiska. 25-50% Zarastanie przez drzewa i krzewy znaczne. U1 Ocena ogólna stanu siedliska 3 Powierzchnia 40 ha Tylko na niewielkim fragmencie koszonych łąk występuje krwiściąg lekarski. Dostępność roślin żywicielskich Dostępność mrówek gospodarzy Zarastanie ekspansywnymi bylinami Zarastanie przez drzewa/krzewy <5% Nieliczny krwiściąg lekarski zlokalizowany na koszonej łące. - Nie badano. - <25% Nieznaczne. FV <25% Nieznaczne. FV Ocena ogólna stanu siedliska FV Modraszek telejus - gatunek nie występuje na łąkach koło Niemodlina. Powierzchnie z krwiściągiem lekarskim były zbyt małe, by utrzymywała się tu stabilna populacja modraszka telejusa. Czerwończyk nieparek - nie został wykazany, nie odnaleziono jaj motyli na liściach szczawiu, nie obserwowano osobników dorosłych. 6.7.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Nie wykazano. Głównym zagrożeniem dla modraszków na obszarze jest sukcesywne zarastanie powierzchni łąkowych przez trzcinę pospolitą oraz inwazyjne gatunki nawłoci. Miejscami dosyć silnie rozwija się podrost drzew i krzewów. Krwiściąg lekarski występuje nielicznie, przy obecnym użytkowaniu terenu szanse na zwiększenie się jego zasięgu są niewielkie. 6.7.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Wykazano występowanie modraszka nausitousa na dwóch powierzchniach na Łąkach Niemodlińskich. Na obu z nich motyle były nieliczne, co wynika głównie z niewielkiej dostępności rośliny żywicielskiej krwiściągu lekarskiego. Stan zachowania gatunku i siedliska oceniono jako zły (). Łąki są nieużytkowane i zarastają ekspansywnymi gatunkami roślin. Ze względu na specyfikę obszaru - lokalizację przy mieście Niemodlin, a także ze względu na wysoki udział w powierzchni trzcinowisk, zarastających łąk i otaczających je pól uprawnych na Łąkach Niemodlińskich trudno spodziewać się zwiększenia zasięgu obszarów dogodnych dla modraszków. 6.7.5. Ptaki 6.7.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Większość stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki nieliczne w skali kraju lub regionu. Na wszystkich trzech częściach obszaru stwierdzono prawie identyczne wskaźniki ogólnego zagęszczenia par lęgowych. Ogólny, średni wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 10,6 par/10 ha (średnia arytmetyczna z zagęszczeń na trzech poszczególnych częściach kompleksu; zakres: 10,4-10,9 par/10 ha). 126 127
Tab.30. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Łąkach Niemodlina. Gatunek Liczba par lęgowych Derkacz Crex crex 3 - Jarzębatka Sylvia nisoria 5 - Gąsiorek Lanius collurio 17 Pokląskwa Saxicola rubetra 6 - Kląskawka Saxicola rubicola 4 - Świerszczak Locustella naevia Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus Łozówka Acrocephalus palustris Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus Piegża Sylvia curruca Cierniówka Sylvia communis Srokosz Lanius excubitor Potrzos Emberiza schoeniclus Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej 6-16 16-10 - 1-16 - 2 35 RAZEM 137 - Komentarz Wewnątrzbiotopowe zagęszczenia gąsiorka na dwóch największych powierzchniach kompleksu (położonych po północnej stronie Niemodlinapowierzchnie 1+2 oraz 3) wynosiły prawdopodobnie 1,3 i 1,4 pary/10 ha; w odniesieniu do dostępnych danych porównawczych (z Polski i innych krajów europejskich) wartości tę należy uznać za dość wysokie (Goławski 2006; Sikora i in. 2007). Świadczy to o dobrej jakości siedlisk lęgowych głównie o ich dużej zasobności pokarmowej. Pozostałe gatunki chronione Łąki wokół Niemodlina są jednym z dwóch miejsc występowania rokitniczki w obrębie łąkowych powierzchni badawczych Borów Niemodlińskich. Drugim miejscem (z jedną parą lęgową gatunku) są łąki położone na południe od Sowina). Pomimo dość wysokiej liczebności, prawdopodobne, wewnątrzbiotopowe zagęszczenia gatunku w południowej (powierzchnia nr 4) i północno-zachodniej (powierzchnia nr 1) części obszaru (odpowiednio 2,0 i 2,1 par/10 ha) należą do wartości przeciętnych lub niskich w skali kraju i Śląska (Tomiałojć i Stawarczyk 2003; Sikora i in. 2007). Są to dwie z siedmiu par lęgowych srokosza stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich. Prawdopodobne, wewnątrzśrodowiskowe zagęszczenia gatunku wynosiły 3,1 i 3,0 pary/10 ha (odpowiednio dla północno-zachodniej (powierzchnia nr 3) i północno-wschodniej (powierzchnia nr 1) części kompleksu) i należy je uznać za wysokie w skali lokalnej; w skali ogólnokrajowej są to wartości średnie (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). 6.7.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Kompleks łąk wokół Niemodlina ma wysoką wartość ornitologiczną. Na obszarze tym występuje zróżnicowany gatunkowo, cenny zespół awifauny lęgowej stwierdzono obecność trzynastu ptaków waloryzujących, w tym trzech wpisanych do I załącznika Dyrektywy Ptasiej (patrz tabela nr 30). Odnotowano gatunki zajmujące różne typy siedlisk. Były to ptaki: terenów typowo łąkowych (pokląskwa), łąk z udziałem zadrzewień i pojedynczych krzewów (derkacz, jarzębatka, gąsiorek i czasami kląskawka), nieużytkowanych wilgotnych łąk i turzycowisk z fragmentami trzcinowisk (potrzos, świerszczak), biotopów przejściowych [sukcesyjnych] z udziałem szuwarów trzcinowych (rokitniczka), zaroślowych siedlisk marginalnych (łozówka), szuwarów trzcinowych (trzcinniczek) oraz siedlisk przejściowych z udziałem roślinności sukcesyjnej (cierniówka). Niewątpliwym wyróżnikiem łąk wokół Niemodlina jest niezwykle równomierne zagęszczenie ptaków na wszystkich częściach kompleksu. W północno-zachodniej (powierzchnia nr 3) i północno-wschodniej (powierzchnia nr 1+2) części łąk wskaźniki ogólnego zagęszczenia par lęgowych były identyczne i wynosiły po 10,4 par/10 ha. W rejonie południowym (powierzchnia nr 4) wskaźnik ten wynosił 10,9 par/10 ha. Wynikający z tych wartości średni wskaźnik ogólnego zagęszczenia (10,6 par/10 ha) należy uznać za wysoki. Kompleks jest jednym z dwóch łąkowych obszarów w obrębie Borów Niemodlińskich, w których stwierdzono gniazdowanie rokitniczki. Drugim miejscem jej występowania (jedna para lęgowa) są łąki leżące po południowej stronie Sowina. Jest to gatunek o rozmieszczeniu wybitnie skupiskowym w odpowiednich siedliskach tworzą się koncentracje terytorialnych samców. Gatunek ten występuje wyspowo, ponieważ ma charakterystyczne, dość wyjątkowe preferencje siedliskowe. Podobnie jak trzciniak i trzcinniczek, rokitniczka jest często związana z obecnością trzciny, ale nie zajmuje trzcinowisk o dużym zwarciu i rosnących w głębszej wodzie. Wybiera szuwary lądowaciejące i prześwietlone połacie trzciny na podłożu podmokłym lub wilgotnym, sąsiadujące z terenami suchszymi i mające domieszkę gęstych krzewów, wysokich traw i ziołorośli. Obecność trzciny nie jest jednak niezbędna dla występowania gatunku ptak ten gniazduje także w obrębie podobnie skonfigurowanych środowiskowo wyższych turzycowisk i innych, gęstych i wysokich zbiorowisk bagiennych. Co ciekawe, rokitniczki unikają wiosną zasiedlania miejsc pozbawionych zeszłorocznej, zeschniętej roślinności szuwarowej, nawet jeśli w pełni sezonu rozwija się w nich odpowiednie dla gatunku siedlisko. Dzieje się tak dlatego, ponieważ w kwietniu, podczas przylotu ptaków z zimowisk, jest to jedyny pewny wyznacznik charakteru środowiska. Aspekt ten ma zasadnicze znaczenie przy podejmowaniu wszelkich czynnych działań ochronnych dotyczących tego gatunku lub terenów, na którym jest on obecny. Opisane powyżej, podręcznikowe siedlisko rokitniczki, w skali Borów Niemodlińskich występuje na dużej powierzchni właśnie jedynie wokół Niemodlina. Stąd dość duża i ograniczona tylko do tej lokalizacji koncentracja par lęgowych gatunku. Najliczniej rokitniczka występowała na zdominowanych przez trzcinę pospolitą częściach obszaru leżących tuż przy północnym skraju Niemodlina (11 par), ale ich rozmieszczenie nie było równomierne aż dziewięć par koncentrowało się w zachodniej części tego rejonu (powierzchnia nr 3). Występowanie jedynie dwóch par w części wschodniej (mającej dodatkowo większą powierzchnię) (powierzchnia nr 1) wynika najprawdopodobniej z większego zagęszczenia trzciny, tworzącej liczniejsze, zwarte agregacje. W południowej części kompleksu (powierzchnia nr 4) stwierdzono dalszych pięć par gatunku tu związanych zarówno z trzciną, jak i z gęstym, wysokim szuwarem turzycowym. Na wysoką ocenę wartości awifaunistycznych obszaru wpływa znacząco obecność trzech terytorialnych samców derkacza i liczne występowanie gąsiorka. Ten ostatni gatunek występował w dość wysokich, zbliżonych do siebie zagęszczeniach na wszystkich trzech częściach kompleksu (od 1,2 do 1,4 pary/10 ha). Interesującą kwestią jest występowanie na obszarze aż dwóch par lęgowych srokosza. Ptaka tego można traktować jako gatunek wskaźnikowy dla cennych przyrodniczo obszarów rolniczych. Jego obecność świadczy więc nie tylko o dużej wartości przyrodniczej samych obszarów łąkowych wokół Niemodlina, ale także o zachowaniu na tym terenie wielu elementów przyjaznego ptakom krajobrazu przyrodniczo-kulturowego. Stwierdzone pary lęgowe srokosza zasiedlają obszary po północnej i południowej stronie Niemodlina (powierzchnia nr 2 i 4). Ich terytoria obejmują zarówno łąki i turzycowiska z licznymi zadrzewieniami, jak i rozdrobnione pola uprawne o dość zróżnicowanej strukturze upraw. O dużej wartości tych siedlisk dla gatunku najprawdopodobniej świadczy zaskakująco niewielka odległość stanowisk od zabudowań. Srokosz jest uważany za gatunek unikający osad ludzkich (Tomiałojć i Stawarczyk 2003; Gromadzki 2004). Tymczasem miejsca regularnego przebywania i przypuszczalnego gniazdowania stwierdzonych par lęgowych znajdowały się w oddaleniu poniżej 500 m od zabudowań. Stanowisko po północnej stronie miasta było oddalone o 450 m od zabudowań mieszkalnych Nowych Gościejowic i tylko o 100 m od budynków oczyszczalni ścieków. Z kolei po południowej stronie Niemodlina srokosze gniazdowały 300 m od zabudowy mieszkalnej i 260 m od budynków gospodarczych, a ich rewir lęgowy był bezpośrednio otoczony przez miasto z trzech stron. Warto nadmienić, że położone po północnej stronie Niemodlina rejony kompleksu z dużym udziałem trzciny (powierzchnia nr 1 i 3), są potencjalnym, bardzo dogodnym siedliskiem lęgowym dla podróżniczka Luscinia svecica. Bardzo możliwe, że występuje on na tym terenie, ale nie został stwierdzony z powodu zastosowania zbyt ogólnych metod inwentaryzacji, zupełnie nie ukierunkowanych na jego wykrywanie. Jak już częściowo wspomniano przy opisie występowania rokitniczki, przedmiotowy kompleks ma specyficzny charakter, wyróżniając się wśród innych obszarów łąkowych Borów Niemodlińskich. Dwie największe, zwarte powierzchnie po północnej stronie Niemodlina (powierzchnia nr 1 i 3) pokrywa swoista mozaika trzcinowisk, 128 129
łąk wilgotnych i turzycowisk. Najprawdopodobniej jeszcze kilka-kilkanaście lat temu dwa ostatnie typy siedlisk dominowały na tym terenie. W bardziej odległej przeszłości były także regularnie użytkowane (koszenie i wypas) świadczy o tym obecność rowów odwadniających. Obecnie w znacznej przewadze występuje tu trzcina pospolita. Jej dominacja ma jednak dość zróżnicowany charakter gatunek tworzy zarówno zwarte agregacje zespołu Phragmitetum australis (głównie w pobliżu cieków i rowów odwadniających) (głównie powierzchnia nr 1), jak również pokrywa w różnym zagęszczeniu zbiorowiska łąkowo-turzycowe (głównie powierzchnia nr 3). W niektórych miejscach występują płaty łąk i turzycowisk prawie zupełnie wolne od trzciny, od lat skutecznie opierając się ekspansji tego gatunku. Ta konfiguracja zbiorowisk roślinnych w połączeniu z dużym uwodnieniem podłoża, tworzy środowisko dla specyficznego, interesującego zespołu awifauny lęgowej. W dodatku skład ilościowy awifauny różni się nieco pomiędzy zachodnią i wschodnią stroną omawianej części kompleksu, pomimo iż różnice w proporcjach poszczególnych składowych siedliska nie są wyraźnie dostrzegalne. Po zachodniej stronie obszaru liczebnie dominuje potrzos, rokitniczka i gąsiorek, natomiast po stronie wschodniej potrzos, łozówka, cierniówka i gąsiorek. Sytuacja ta pokazuje, że ten rejon kompleksu jest zróżnicowany fitocenotycznie bardziej (głównie w ujęciu przestrzennym), niż to wynika z ogólnej oceny botanicznej, bazującej na zbiorczych kategoriach siedliskowych. Ze swoistym charakterem opisanej powyżej części kompleksu wiąże się ściśle kwestia jego przyszłości, głównie w kontekście ewentualnych, czynnych zabiegów ochronnych. Obecny stan roślinności stanowi jeden z etapów spontanicznej sukcesji roślinnej zwłaszcza stanowiącej jej część ekspansji trzciny pospolitej, która zwiększa swój zasięg kosztem cennych siedlisk łąkowych. Jednocześnie jednak z występującą w obecnym kształcie mozaiką zbiorowisk związana jest cenna awifauna lęgowa. Jest to jedyny obszar otwarty o takim charakterze w bioregionie Borów Niemodlińskich i jedyne na tym terenie miejsce tak licznego i skoncentrowanego występowania rokitniczki. Ponadto przywrócenie obszaru do częstego, regularnego użytkowania w celu wyeliminowania większości połaci trzciny byłoby trudnym w wykonaniu i wymagającym dużych kosztów przedsięwzięciem (z uwagi na rozległość obszaru oraz duże uwodnienie i grząskość podłoża wymagające użycia specjalistycznego sprzętu lub zastosowania koszenia ręcznego). Zatem z przyrodniczego i praktycznego punktu widzenia, optymalnym rozwiązaniem ochroniarskim byłoby utrzymanie obecnego stanu siedlisk i ich wzajemnych proporcji. Cel ten można osiągnąć poprzez odpowiednie koszenie wybranych płatów trzciny, prowadzone rzadziej, nawet co trzy lata. Wówczas nie dochodziłoby do jej dalszej ekspansji na niezajęte jeszcze skrawki łąk i turzycowisk. Zapewniłoby to trwanie specyficznej mozaiki siedlisk. Na obszarze obecne są obce, inwazyjne gatunki roślin, ale nie powodują one poważnego zniekształcenia siedlisk lęgowych ptaków. Najgroźniejsze gatunki, czyli nawłoć późna/kanadyjska i tawuła kutnerowata, występują w rozproszeniu w postaci niewielkich skupisk lub pojedynczych egzemplarzy. Z kolei nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia obecna jest co prawda na dużych połaciach łąk w południowej i północnej części kompleksu, ale jest to gatunek o zdecydowanie mniej negatywnym oddziaływaniu na rodzime zbiorowiska (patrz szerszy opis zagadnienia przy omówieniu wartości Łąk Grodźca. Potencjalnie obszar mógłby stanowić miejsce gniazdowania co najmniej kilkunastu kolejnych par waloryzujących gatunków ptaków. Niektóre fragmenty kompleksu są nadmiernie pokryte przez drzewa i krzewy. Sytuacja taka występuje miejscami po północnej i północno-wschodniej stronie centrum Niemodlina oraz przy północnym i południowym skraju kompleksu. Selektywne usunięcie nadmiaru drzew i krzewów poprawiłoby warunki siedliskowe dla większości stwierdzonych gatunków ptaków. Wymierne efekty przyniosłoby również odtworzenie łąk na powierzchniach, na których zostały one zamienione na pola orne. W ostatnich kilku latach po zachodniej stronie Nowych Gościejowic (powierzchnia nr 2) zostały zaorane dwie łąki o łącznej powierzchni około 7 ha. W wyniku tego, miejsca lęgów straciło z pewnością przynajmniej kilka par cennych gatunków kwalifikujących. Na bagiennej części obszaru po północno-wschodniej stronie Niemodlina (powierzchnia nr 1) korzystne dla ptaków byłoby nieznaczne zmniejszenie zagęszczenia i zasięgu trzcinowisk w celu uzyskania większej mozaikowatości środowiska. Na zmianie tej skorzystałaby przede wszystkim rokitniczka. Mapa znajduje się na stronie następnej 130 131
Mapa nr 14. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli na Łąkach Niemodlina. 132 133
6.7.6. Zagrożenia Największym zagrożeniem dla łąk wokół Niemodlina jest ekspansja gatunków inwazyjnych, w tym rodzimych. Rozprzestrzenianie się tych gatunków nastąpiło ze względu na zaprzestanie użytkowania kośnego lub/i pastwiskowego terenów otwartych. Wiele fragmentów łąkowych po zaprzestaniu użytkowania zostało zupełnie zdominowane przez trzcinę pospolitą (powierzchnia nr 1), tworząc szuwar trzcinowy. Na powierzchni nr 3 i 4 obecnie przeważa biocenotwórczy charakter trzcinowisk, które tworzą mozaikę siedlisk z łąkami wilgotnymi i turzycowiskami. Należy zwrócić uwagę, że sukcesja roślinna ma na Łąkach Niemodlina dość specyficzny charakter, ponieważ w dużej mierze przejawia się właśnie poprzez ekspansję trzciny. Gatunek ten pokrywając siedliska wilgotne i podmokłe, ogranicza jednocześnie rozprzestrzenianie się i wzrost drzew i krzewów. W skutek tego zarastanie siedlisk przez drzewa i krzewy nie występuje na dużą skalę i nie jest obecnie poważnym problemem. Jak już wspominano, trzcina ma obecnie przeważająco siedliskotwórcze znaczenie, ale bez podjęcia działań hamujących jej dalszą ekspansję w kierunku kształtowania się szuwaru trzcinowego (utrwalonego zbiorowiska), występująca obecnie mozaika siedlisk będzie ulegać zanikowi. Doprowadzi to do znacznego zubożenia lub być może zaniku stwierdzonego zespołu ptaków lęgowych. Oprócz trzciny pospolitej poważnym problemem są też inwazyjne gatunki nawłoci. Inwazyjne gatunki nawłoci zupełnie zdominowały północną część powierzchni nr 2. Nawłoć wąskolistna od północy intensywnie wkracza na powierzchnię nr 3. Miejscami występuje również nawłoć późna i kanadyjska. Inwazyjne gatunki nawłoci razem z trzciną pospolitą zaczynają sukcesywnie zarastać obszary łąk wilgotnych na powierzchni nr 3 (północną i wschodnią jej część), na razie jej niewielkie płaty spotykamy na powierzchni nr 4. W pobliżu drogi asfaltowej po północnej stronie Niemodlina występują pojedyncze okazy tawuły kutnerowatej. Oprócz gatunków inwazyjnych zagrożeniem zarówno dla siedlisk łąkowych, jak i zamieszkujących je ptaków, jest przekształcenie łąk w pola uprawne, zwłaszcza po północnej stronie Niemodlina. Jak już opisano powyżej, po zachodniej stronie Nowych Gościejowic zostały w ostatnim czasie zaorane dwie powierzchnie łąkowe. Nadal istnieje poważne ryzyko takich przekształceń. Dotyczy to zwłaszcza sąsiedztwa zaoranych już łąk, ale również niezagospodarowanych fragmentów siedlisk przy północnym skraju kompleksu. Należy także zwrócić uwagę na ryzyko przeznaczania niektórych powierzchni łąk pod różnego rodzaju zabudowę (trwałe przekształcenie). Na taką możliwość powinien uczulać fakt zniszczenia łąki i zagospodarowania terenu na działce ewidencyjnej nr 141/3, przylegającej od południa do Nowych Gościejowic. W miejscu tym zniszczeniu uległ 1 ha cennej mozaiki siedlisk (łąki wilgotnej i turzycowisk). Z uwagi na uregulowany bieg Ścinawy Niemodlińskiej w północnej części kompleksu łąkowego, na tym odcinku koryta rzeki mogą zostać w niedalekiej przyszłości przeprowadzone tzw. regulacyjne prace utrzymaniowe (pogłębianie, odmulanie i hakowanie). Doprowadziłoby to do zniszczenia siedlisk co najmniej kilku par lęgowych ptaków waloryzujących. Doszłoby także do poważnego pogorszenia stosunków wodnych w obrębie siedlisk łąkowo-bagiennych północnej części obszaru. Mapa znajduje się na stronie następnej 134 135
Mapa nr 15. Zagrożenia występujące na Łąkach Niemodlina. 136 137